«Тæходуй ку балæдæринæ,  аци зæнхæбæл цæмæн цæрун, мæ царди нисан ци ‘й?» – ахид бафæрсуй æхе Сæбанти Барис æма æ фарстæн æхуæдæг дзуапп дæр раттуй: «Ци бон бацардтæ æма бацæруйнаг дæ, е æй карни лæвар. Сæумæбæл æмбæлæ цийнæгæнгæй, изæрæй ба Хуцаумæ исковæ æма ин райарфæ кæнæ, æнæнез  æма ‘й сæрæгасæй ке фæццардтæ, уой туххæй…»

Цæгат Иристони Национ киунугæдони директори хуæдæййевæг

Сæбанти Барисæн æ сабийбонтæ раргъавтонцæ Устур Фидибæстон тугъди æма фæстугъди уæззау бæнттæ. Райдайæни ахур кодта æ райгурæн гъæуи астæуккаг скъолай, фæстæдæр ба раййивта Дзæуæгигъæуи нæлгоймæгти 30-аг скъоламæ æма ‘й каст фæцæй сугъзæрийнæ майдани хæццæ. Дзæуæгигъæуи хъæбæр хуарз бæрæггæнæнти хæццæ каст фæцæй финансон техникум дæр. Æ еци æнтæстдзийнади фæрци ин равгæ адтæй ескæци уæлдæр ахургæнæндонæмæ бацæун æма æ равзурст дæсниадæбæл идарддæр ахур кæнунæн. Фал Барисмæ ба æндæр гъуди адтæй: техникуми ци зонундзийнæдтæ райста, уони практикон æгъдауæй  банхæстдæр кæнуни зæрдтæй косунмæ рандæй  Курски облæстмæ, уоми ‘й  исиуазæг кодта финансон хайадæ, аккаг кустбæл æй бафтудтонцæ.  Уæди рæстæги фæткитæмæ гæсгæ  уоми  бакосуни æмгъуд ку фæцæй, уæд æй райевдалдæй æ идарддæри ахури гъуддагмæ дæр – ахур кæнунмæ бацудæй сахар Ленингради финансон-экономикон институтмæ æма уой дæр сурх дипломи хæццæ каст фæцæй 1959 анзи. Уæд уæхæн фæткæ адтæй, æма уæлдæр  ахургæнæндонæ  каст ка фæууидæ, уони паддзахадон æгъдаумæ гæсгæ косунмæ æрвистонцæ, хъæбæрдæр си ка кæми гъæуидæ, нæ бæсти уæхæн рауæнтæмæ æма си гъæуама  бакустайуонцæ  бæлвурд  рæстæг. Уогæ еци фæтки адтæй уæхæн гæнæн дæр, æма уæлдай хъæбæрдæр ка фескъуæлхидæ ахури, уони барæ уидæ, кумæ сæ фæндуй, уордæмæ æрвист куд æрцудайуонцæ, уотæ. Уæхæн  барæ хаудтæй Сæбанти æригон специалистмæ дæр, æма е равзурста  Цæгат Иристони финансти Министрадæ. Райдæдта си косун контролон-бæрæггæнæн управлений. Фал Барис хуæрзрæхги балæдæрдтæй, чиновник ун æма гæгъæдитæ  рахатæ-бахатæ кæнун,  уой куст ке нæй, ахургæнæги куст  ин зæрдтагондæр ке  æй, уой. Æма раййивта æ уарзон  финансон техникуммæ, косун си райдæдта. Фæстæдæр ба, 1969-1972-аг æнзти куста сахар Косиной фæллойни райарæзт æма федуни Еугуруæрæсеуон наукон-æртасæн институти. 1976 анзи ба фæстæмæ раздахтæй сахар Ленинградмæ æма косун райдæдта финансон-экономикон институти. Дзæвгарæ æнзтæ æ наукон-педагогон архайд баст адтæй цæугæдон Невай билæбæл сахари хæццæ.

Санкт-Петербурги экономики æма финансти университети профессор, æхсæнадæмон конференцити разæнгардæй архайæг, адтæй сахар Ленингради æнхæсткоми экономикон райарæзти Комитети консультант. Æ рæстæги ин Анатолий Собчак бæргæ  гъавта бабарæ кæнун устур бунат, фал Сæбани-фурт нæ исарази æй – чиновники куст мин æцæгæлон æй, зæгъгæ, ин балæдæрун кодта. Фал уой хæццæ ба уæддæр исаразта агъазиау гъуддаг – бацæттæ кодта Ленингради облæсти «Сæребарæ экономикон зонæ» – йи арфмедесгун æма лæмбунæг проект.

Бибуати Иринæ æ очерки куд финсуй, уотемæй Сæбанти Барис разæнгардæй фæййархайуй, Национ киунугæдони ци аллихузон дзиллон мадзæлттæ арæзт фæццæуй, уонæми. Æма лæдæрд æй, ами ин æ юбилеймæ гæсгæ сæрмагондæй дессаги медесгун равдист ке исаразтонцæ, е.

Профессор Сæбанти Барис æй  дæсгай наукон кустити автор: «Социалистон паддзахади финансти модель», «Нуриккон Уæрæсей финанстæ» æма æндæртæ. Æ монографитæ æма ахургæнæн киунугутæбæл ахур кæнунцæ айдагъ студенттæ нæ, фал науки  профессионалон къабæзти архайæг ахургæндтæ дæр.

Сæбанти Бариси æведуйгæ педагогон искурдиадæ, федар рæстзæрдæдзийнадæ æма уоди кæдзосдзийнадæ, куд наукон архайди, уотæ царди дæр, хумæтæгдзийнадæ æма адæмуарзондзийнадæ, адæймаги  хуæздæр æууæлтæй кæрæй-кæронмæ æнхæст ке ‘й, уомæ гæсгæ ин кæддæриддæр устур кадæ кодтонцæ æма нерæнгæ  дæр кæнунцæ айдагъ е ‘мкосгутæ нæ, фал æй нæ дзиллæй дæр кадæриддæр зонуй, етæ. Абони æ кæддæри ахурдзаутæй æй беретæ  нур дæр  ма нимайунцæ сæ ахургæнæгбæл. Барис æхе некæд некæмæй уæлдæр кодта, алке хæццæ дæр дзубанди кодта æмсæрæй æма ин æ еци адæймагон менеугутæ никки бæрзонддæр кодтонцæ æ кадæ адæми цæсти. Ахурти рæстæг арæхстæй еумæйаг æвзаг студенттæ, игъосгути хæццæ иссерунмæ, æма ин уомæ гæсгæ  æ ном æ кæддæри студенттæ æма æмкосгутæ устур æхцæуæндзийнади хæццæ ракæнунцæ.

Æхуæдæг æнгъæл дæр нæ адтæй, уотемæй æй 1994 анзи байагурдтонцæ нæ республики фиццаг президент Галазти Æхсарбеги унаффæгæнæгæй. Кæми куста, уоми  анзи бæрцæ  командировкæ райста æма исæздахтæй æ минкъий райгурæн бæстæмæ.  Ами  айдагъдæр уой фæрци фæззиндтæнцæ уæхæн паддзахадон программитæ, куд, зæгъæн: «Нефть Осетии», «Горы Осетии», «Свободная экономическая зона», «Осетия, как зона отдыха и рекреации». Устур байвæрæн бахаста Цæгат Иристони нæуæг Конституци исаразуни гъуддагмæ дæр. Фал бабæй ами дæр Бариси зæрдæ фæцъцъæх æй чиновники кустæй æма  еуцæйбæрцæдæр рæстæги  фæсте, ци  ихæстæ ин барæгонд адтæй, уони  гъæугæ хузи исæнхæст кæнгæй,  Ленинградмæ бабæй рандæй.

Ленинград уæлдай зæрдтагон æй  Сæбани-фуртæн. Ами каст фæцæй аспирантурæ, аци сахар ин фадуат равардта устур науки фескъуæлхунæн. Фал уæддæр…

– Æз Ленингради фæццардтæн финддæс æма инсæй анзи, фал уомæй амондгундæр нæ фæдтæн, уомæн æма алкæддæр мæ зæрди тæгтæй баст адтæн Иристони хæццæ. Еунæг, цийфæнди бæрзонд  бунат дæр  æма профессионалон архайди уæлиаудæр рауæнтæ æрахæссун  дæр нæ ‘нцæ  уой аргъ, цæмæй дæ фидиуæзæгæй  æма дæ ахилæй фæххецæн уай,- зæгъуй Сæбанти Барис.

Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл  паддзахадон институти разамунди курдиадæмæ гæсгæ, профессор Сæбанти Барис фæстæмæ исæздахтæй Иристонмæ 2000 анзи æма косун райдæдта университети бундорбæл регионти райрæзти Институти.

– Мæ бон зæгъун æй, амондгун дæн, нæ бæсти тæккæ хуæздæр финансисттæй еуей хæццæ зонгæ ке дæн, уомæй, – зæгъуй Дзæуæгигъæуи разамунддæттуни  институти доцент, экономикон наукити кандидат Хъулати Маргаритæ. – Нæуæгдзийнæдтæ царди рауадзунмæ ин æмбал нæййес, профессионалон зонундзийнæдтæ, финансон æхсæнади æ уæзæ устур кæмæн æй, еумæйаг культурон тухæ, гириз дæр ка лæдæруй. Бариси хæццæ косун æй бæрæгбони хузæн. Сæбани-фуртмæ ци фæндитæ ес, етæ царди уагъд ку ‘рцудайуонцæ, уæд, æвæдзи, Иристон айфонмæ адтайдæ, экономикон æгъдауæй, тæккæ раззагдæр регион.

Æма Хъулати Маргарити загъд гъудитæ ни æруагæс кæнунцæ, уомæн æма е еу рæстæг куста Бариси хæццæ,  хуарз  ин зонуй æ адæймагон уодиконд æма æ профессионалон æууæлтæ.

Еума æууæл ес Барисмæ. Цийфæнди æхсæнади ‘хсæн ку бафтуйа, уæддæр адæми æхемæ æлвасуй  магнити хузæн. Алли гъуддаги дæр æй дæнцæн хæссуйнаг.

Цæгат Иристони Национ киунугæдони косгутæ æма еудадзугон кæсгутæн цийнаг æй еума гъуддаг: Сæбанти Барис ами айдагъ тæккæ разæнгарддæр киунугæкæсæг  нæй, фал ма, ами ци дзиллон мадзæлттæ арæзт цæуй, уонæми еузæрдиуондæр архайæг. Уæдта ма нæ хуæрзгæнæг дæр æй – нæ киунугæдонæн балæвар  кодта, иссерæн дæр кæмæн нæййес, уæхæн киунугути коллекци. Етæ аккаг бунат æрахæстонцæ, ци миллион æма æрдæг киунуги нæмæ ес, уони ‘хсæн. Се ‘хсæн ба ма ес, асæй хуæрзминкъий ка ‘й, уæхæн рауагъдтитæ дæр. Уæхæн ефстаг æма зиниссерæн киунугутæ сауæнгæ бустæги устур киунугæдæнтти дæр нæййес. Зæгъæн: «Капиталистон кредит» – æ автортæ Э.Я. Брегель æма Цæголти А.С. (М: Госиздат, 1939 анз). Специалисттæ куд нимайунцæ, уотемæй, еци киунугæн æ идеологон хай ку рагæлдзай, уæд ин æмбал нæййес абони царди дæр.

***

Сæбанти Бариси хæццæ нин нæ киунугæдони ахид фæууй зæрдæбæлдаргæ фембæлдтитæ, берæ цæмæдесаг хабæрттæ си фегъосæн. Мадта нæмæ ци аллихузон дзиллон мадзæлттæ арæзт æрцæуй, уонæй дæр, æвæдзи, еунæг дæр нæ разиндзæнæй, е зæрддонæй кæцими нæ фæййархайуй. Зæгъæн, фæстаг рæстæгути ахид дзубанди фæццæуй, мæнæ тугъди сувæллæнттæ ке хонунцæ, гъома, Устур Фидибæстон тугъд ке сабийдогæ раргъавта, уони карни туххæй. Мах дæр еци фарста нимайæн ахсгиагæй-ахсгиагдæрбæл. Æма уомæ гæсгæ исфæндæ кодтан, «Мæ сабийдогæ – тугъд», зæгъгæ, сæрмагонд проект исаразун. Æма Сæбани-фуртæй ку ракурдтан, цæмæй си е дæр байархайа, уæд уайтæккæдæр хъæбæр æхцæуæнæй исарази ‘й. (Сæбанти Барис аци проектмæ сæ бийнонти архивæй ци къартæ равардта, уонæй цалдæр мухур кæнæн абони.) Мæ бон æй федарæй уотæ зæгъун, æма æ архайди фæрци нæ проект зингæ фæммедесгундæр æй. Тугъди æма фæстугъди рæстæгути туххæй ци берæ цаутæ æма хабæрттæ ракодта, етæ уæлдай бæлвурддæрæй рабæрæг кодтонцæ, уæди кæстæртæ цæйбæрцæбæл зинтæ æма æгудзæгдзийнæдтæ бавзурстонцæ, фал уæддæр цæйбæрцæбæл хъаурæгин разиндтæнцæ уодикондæй, æма уæди гъезæмæрттæн ниффæразгæй, сæ карни гъуддæгутæ зæрдæмæдзæугæ аразунгъон разиндтæнцæ, куд фæззæгъунцæ, царди аккаг æма дзилли ‘хсæн федауцæ адæймæгутæй рагъомбæл æнцæ. Æ имисуйнæгти куд загъта, уотемæй уæлдай носвæд æ зæрди еци æнзтæ ниууагътонцæ се ’стонгдзийнадæй. Æвæдзи, уомæ гæсгæ, уæди кæстæртæ рабайлæгъ æнцæ уæлдай зæрдхæларæй, сæ уодиконди менеугутæй еу иссæй рæдаудзийнадæ – ескæмæн фæййагъаз кæнунæн, ести хуарзæй æй барæвдаун сæ тоги æй…

***

Номдзуд уруссаг финсæг Лев Толстой уотæ фæдзахста: «Берæ зонун хуарз æй, зæгъгæ, ка гъуди кæнуй, етæ рæдуйгæ кæнунцæ. Зонундзийнæдтæн сæ берæ нæ, фал сæ хуæрзгъæдæдзийнадæ æй ахсгиаг…» Аци загъд уомæ гæсгæ æримистан, æма Сæбанти Барис ци берæвæрсуг зонундзийнæдтæй хайгин æй, етæ уотид агъазиау берæ нæ ‘нцæ, фал ма уой хæццæ ба сæ хуæрзгъæдæдзийнадæ дæр уæлиауæй-уæлиаудæр æй. Е ба уæлдай бæлвурдæй рабæрæг уй, ескæмæн си рæдауæй ку фæддех кæнуй, уæд…

Уой зонетæ, æма «æрхæндæг» экономики туххæй дзорун æнгъезуй уоййасæбæл цæмæдесагæй, æма дзорæгмæ игъосунæй не ‘фсæддзæнæ? Мах дæр уой æнгъæл нæ адтан, цалинмæ Сæбанти Бариси финст киунугæ «Хейерхæфсæн экономикæ» («Занимательная экономика») нæ бакастæн, уæдмæ!.. Хейерхæфсæн, зæгъгæ, еци загъд уæмæ æгæр уæлæнгай ма фæккæсæд – аци киунугæ финст æй æнцонлæдæрæн æвзагæй, ци гъæздуг æрмæг  си ес, е цæмæдесаг æй аллихузон дæнцитæй, цаутæ æма хабæрттæй, цæстуингæ æвдесæнтæй… Царди хатдзæгти, нæ уедæгти, нæ хестæрти, æхе æма ма нæ уодварни берæ æндæр ахсгиагдзийнæдти туххæй зæрдибун дзубанди нивæндуй æ иннæ киунуги, кæций исхудта «Мæ минкъий райгурæн бæстæ» («Моя маленькая родина»). Гъе уотæ зæрдæмæдзæугæ æма ахедгæ ‘нцæ æ киунугутæ «Æнзтæ æма адæм» («Годы и люди»), «Дигорай таурæхътæ æма æрцæугæ цаутæ» («Легенды и были Дигоры»).

Хумæтæги нæ фæззæгъунцæ, гъома, адæймаг искурдиадæгин ку уа, уæд ацъагъуæгин разиннуй берæ федауцæ гъуддæгути. Æма Сæбанти Барис дæр айдагъ науки не ‘скъуæлхуй, фал ма аййевадон исфæлдистади дæр – финсуй æмдзæвгитæ: зæрдæргом, уодибæстгин, агайæг… Райдзаст æрхæндæгæй си имисуй æ карни хæццæ æмцудгæнæг рæстæгутæ, зæрдæргомгæнæн дзубандитæ кæнуй æ фурти æгæрон æновуддзийнадæй куд уарзуй æ фидиуæзæг, райгурæн Дигорæ, æ дзиллæ, Иристони æмбæрцæ ин Уæрæсе дæр хъазар æй, уой туххæй.

Абони Барис пенсиесæг æй, фал ма æ алфамбулай адæми устур деси æфтауй æ цардбæллондзийнадæй, цæттæ кæнуй нæуæг киунугæ-æмбурдгонд: «Дигорон поэзи». Фиццаг хатт арæзт цæуй уæхæн фæлварæн æма нæ зæрдæ дарæн, киунугæ ку рацæуа, уæд æ фиццаг равдист махмæ  Национ киунугæдони арæзт ке ‘рцæудзæнæй, уобæл, уомæн æма Сæбани-фурти хæццæ фембæлд махæн дæр æма нæ кæсгутæн  дæр алкæддæр æрхæссуй устур æхцæуæндзийнадæ, куд хуæрззæрдæ, курухон æма рæдау уоди хецау адæймаг.

***

Исон, 28 августи Сæбанти Барисæн æ хеуæнттæ, æ берæ æрдхуæрдтæ æма зонгитæ, федарæй ни æруагæс кæнуй, зæрдиагæй арфæ кæндзæнæнцæ æ курухондзийнадæ æма æ царди устур фæлтæрддзийнадæ бæлвурдгæнæг цауи фæдбæл – æнхæст ибæл кæнуй фондз æма астинсæй анзи. Æмæ ин зæрдиагæй арфæ кæнæн:

– Барис, дæ уоди хъаурæ макæд байсусæд, де ‘сфæлдистадон тухæ ба фулдæрæй-фулдæр кæнæд!

Хуцау, Дæуæн табу, не ‘хсæн Сæбанти Михаили фурт Бариси хузæн фарнæхæссæг адæймæгутæ ке ес, уомæй!..