Иристони дууæ номдзуд лæги – ГАДАТИ Тазей фурт Лазæр (галеуæрдигæй) æма ИСАТИ Измаили фурт Мæхæмæт, филологон наукити доктор, академик.

Гадати Тазей фурт Лазæр райгурдæй 1938 анзи 19 майи Сурх-Дигори – аци гъæу уæд, советон доги тæккæ райдайæни Цæгат Иристони будуйрон рауæнти ци нæуæг гъæутæ фæззиндтæй, уонæй еу адтæй.

Гадай-фуртæн æ фидиуæзæг (гъæубæстæ ’й уарзонæй Къулдуни гъæу дæр ма исхудтонцæ) æ цæргæ-цæрæнбæнтти адтæй дуйнетæбæл æ тæккæ уарзондæр рауæн. Æ литературон этюдтæй еуеми хумæтæги нæ финста:«Къулдуни гъæу, ду мин мæ фудкой дæр, фæххайгин мæ кæнæ гъæубæсти дзæбæх дзурдæй. Æнаййеппæй мæ нæ рарвистай устур адæми æхсæнмæ, хуарздзийнадæй дæр мæ ду фæххайгин кодтай. Ма мин бавгъау кæнæ дæ рæвдуд, æз мæ уоди катай дæу номбæл бæттун æдзохдæр, дæуæн нивонд кæнун мæ къохи фæллойнæ. Мæ рæдуди зин уаргъ мин исесæ мæ зæрдæй…»

Æ райгурæн гъæуи астæуккаг скъола каст фæууогæй, идарддæр ахур кæнунмæ бацудæй Дзæуæгигъæуи педагогон училищей аййевадон-графикон хайадæмæ, уой фæсте ба æ ахур райизолдæр кодта Мæскуй В.И. Сурикови номбæл Паддзахадон институти (М.Г. Манизер, Д.Д. Жилинскийи къласи). Аразта жанрон, портретон æма монументалон скульптуритæ. Æ косæн æрмæг адтæй бронзæ, дор, гъæдæ æма керамикæ.

Хумæтæг гъæууон лæхъуæн уоййасæбæл цæмæн фехцул æй аййевадæбæл, уæлдайдæр æ тæккæ вазуггиндæр хузæбæл – скульптурон дæсниадæбæл? Аци фарстабæл æ исфæлдистадæ ин æвзаргутæ дзуапп иссерунмæ ка багъавуй, уонæй кадæртæ ’рцæунцæ уæхæн гъудимæ, гъома, исразæнгард æй кодтонцæ хуæдахур циртдзæвæнтæ аразгутæ, уæлдайдæр ба, дан, адæми æхсæн зундгонд хузæгæнæг Едзити Сослæнбеги арæзт куститæ. Ка ’й зонуй, уотæ дæр адтайдæ, фал Лазæрæн е ’мгъæуккаг, зундгонд финсæг, литературон аййевадон журнал «Ирæф»-и сæйраг редактор Скъодтати Эльбруси гъудимæ гæсгæ ба ’й, куд гъæуама нæ фæрразæнгард кодтайдæ æ фидæ Тазей исфæлдистадон архайд дæр. Æма дæнцæн æримиста, профессор Дзагурти Губади кæддæр Тазей туххæй ци гъудитæ загъта, уой. Номдзуд ахургонд уотæ финста: «Гадати Тазей туххæй мæмæ æгириддæр неци æрмæг ес, айдагъдæр е, æма 1930 анзи уобæл цудайдæ дууинсæй анзи, цардæй Æхсæрисæри. Уордæмæ ралигъдæй Мæхческæй, советон цард ку æрфедар æй Терки зилди (1920), уæд бæрнон архайд кодта партизанти æзмæлди Дигори (1919-1920 æнзтæ).

Тазе зундгонд æй, дигорон зартæбæл æновуд ка адтæй æма сæ ка æмбурд кодта, уæхæн лæгæй. Музыкалон инструменттæбæл нæ цагъта. Айдагъдæр – зартæ, адæмон зартæ, еуæй-еу зартæ ба æхуæдæг æргъуди кодта.

Сувæллонæй бауарзта адæмон зартæ æма сæ нигъгъуди кæнидæ. Зартæбæл æновуд ке адтæй, уой е ’мбæлттæй еуæй-еуетæ нæ лæдæрдтæнцæ, æма уой туххæй мин æхуæдæг гузавæгæнгæй дзурдта: «Зæрæндтæ ми бæргæ фæббоз унцæ, фал мæбæл фæсевæд ба ходгæ кæнунцæ…»

Скъодтати Эльбрус куд финсуй, уотемæй Тазей æхе хæдзари дæр нæ лæдæрдтæнцæ æма ин бауайдзæф кæниуонцæ: «Биццеу, фæссæбæл кустай (зартæбæл), нур  ба си нæхемæ æвдеснæ дæр нæ байзадæй».

Нæ фидтæлтиккон загъд «фиди фарнæ мæрдтæмæ нæ цæуй…», цæйбæрцæбæл раст æй, уомæн ирд æвдесæн æй Гадати Лазæри исфæлдистадон æскъуæлхтдзийнадæ – е æ фиди фарнæ уотид гъæуай нæ, фал никкидæр фæппарахатдæр кодта, æ фиди тоги ци æрттевгæ ’ртæх адтæй, уой рохс  идарддæр рахаста, фæирддæр æй кодта æма нæмæ е скульптурити рельефтæй, æ конд хузти бауæрæй æ уадзимисти уодти хурфæй æрдæфæнтæ калуй.

Цудæй рæстæг, æма Гадати Лазæри исфæлдистадæ хъæбæрæй-хъæбæрдæр цæстиварди кодта, ахиддæр æй агорун байдæдтонцæ аллихузон равдистити архайунмæ, æ фиццаг персоналон равдист (Хетæгкати Хъазбеги хæццæ еумæ) адтæй 1985 анзи Дзæуæгигъæуи.

Архайдта мæскуйаг, республикон, еугурцæдесон æма фæсарæйнаг равдистити. Иссæй еугурадæмон равдист «Биеналле малой пластики»-йи лауреат. 1993 анзи ба е ’сконд скульптурон цикл «Библейские мотивы», зæгъгæ, номинацигонд æрцудæй Паддзахадон премимæ сорæтгæнæн аййевади медæгæ. Гадай-фурти бронзæй конд статуэткæ «Фортуна» иссæй Еугурадæмон товарон нисанти конкурси сæйраг приз, кæци цудæй 2000 анзи сахар Нижний Тагили.

Гадати Лазæри конд скульптурон композицитæ æвæрд æрцудæнцæ Еревани, Дзæуæгигъæуи, Сеули. Исаразта циртдзæвæнтæ зундгонд дигорон финсæг Малити Геуæргийæн (Дзæуæгигъæу, 1986), Керашев Темботæн (Майкоп, 1990), Александр Пушкинæн (Мæскуй, 1999), Осип Мандельштамæн (Воронеж, 2008), Гурджибети Блашкайæн (Дигора, 2012).

2008 анзи хуарзæнхæгонд æрцудæй цитгин майданæй «Иристони кадæн». Гадай-фурти куститæ ’нцæ Дзæуæгигъæуи Аййевæдти музейи, Третьякови номбæл Паддзахадон Галерейи,  Паддзахадон Эрмитажи, Людвиги Галерейи (Германи), Болгарий Аййевæдти музейи, уæдта ма Германий, Италий, Франций, Америки Еугонд Штатти, Польший, Венгрий æма æндæр паддзахæдти хецæн лæгти къохи.

Гадати Лазæр æскъуæлхтæй айдагъ куд скульптор нæ, фал ма куд искурдиадæгин финсæг, уой дæр – æ литературон уадзимистæ  финста æцæг дигорон æвзагбæл. Бамбурд сæ кодта хецæн киунуги, кæций исхудта «Искурдиадæ». Е фиццаг хатт уагъд æрцудæй, æхуæдæг ма цардæгас ку адтæй, уæд (1989 анзи). Еума хатт ба ма мухури рацудæй æ фæсмæрдæ.

Æ уæлзæнхон цардæй Гадати Тазей фурт Лазæр рахецæн æй 2008 анзи 21 сентябри. Æвæрд æрцудæй Мæскуй Троекурови уæлмæрдти… Нæй иронх æ рохс ном æ уарзон Иристони дæр, æ райгурæн гъæубæсти дæр. Цалдæр анзей размæ (2018 анзи сентябри) Сурх-Дигори астæуккаг скъолай нæуæг азгъунсти фарсбæл ин æвæрд æрцудæй мемориалон дорин фæйнæг, кæций исаразта е ’мзæнхон, номдзуд скульптор Соскъити Владимир.

… Гадати Лазæр æ новеллитæй еуеми («Ме ’стъалутæ») уотæ финста: «Ма хауетæ æхсæви тари сау зæнхæмæ, мæ минкъий æрттевгæ ’стъалутæ…» Минкъий нæ, фал агъазиауæй-агъизиаудæр стъалу нин иссæй Гадати Лазæр, æ исфæлдистадæ æма гъæуама æ рохсдзийнадæ ма нидæн кæна…

* * *

Абони ин мах дæр æ номерæнæн нæ газети 4-5-аг фæрстæбæл мухур кæнæн æ скульптурон кустити къартæ æма æ литературон этюдтæ.