Дзагурти Губади райгурдæй 1888 анзи Киристонгъæуи. Æ фидæ Дзагурти Дзабо (Алексей) адтæй гъæууон скъолай ахургæнæг.

Бунæттон скъола каст фæууни фæсте Губади ахур кодта Владикавкази реалон училищей, 1912 анзи ба каст фæцæй Харькови университети филологон факультет. Студент уогæй, Губади уотæ хуарз ахур кодта æма ин равардтонцæ фиццаг къæпхæни диплом, æма ’й, куд искурдиадæгин студент, уотæ уорæдтонцæ идарддæр ахур кæнунмæ. Фал хæдзари уагæ уоййасæбæл фæккæсуйнаг адтæй, æма ин æнæ косуни амал нæ адтæй.

Нæхемæ ин не ’ссæй иссерæн куст æма рандæй Фæсбайкали округи Верхнеудински реалон училищемæ, косун си райдæдта уруссаг æвзаг æма литератури ахургæнæгæй. Бакуста си фондз анзи. Æригон ахургæнæг æ зунд, æ тухæ, æ зонундзийнæдтæ æнæвгъауæй лæвардта ахурдзаутæн, æма ’й етæ дæр нимадтонцæ, уарзтонцæ ’й. Дæс æма инсæй анзей фæсте дæр ма Губади райста цалдæр зæрдирай финстæги æ рагон ахурдзаутæй.

Идард Фæсбайкали косгæй, æ зæрдæ æноси дæр дзурдта æхе адæммæ, Губадийæн æ уарзон бæстæмæ, æма куддæр революци фæууæлахез æй, уотæ Иристонмæ иссудæй æма райдæдта косун облæстон ахуради хайади сæргълæууæгæй.

Æновудæй фæккуста берæ æнзти, аразта гъæути сувæллæнттæн скъолатæ, куста педагогон институти ирон æвзаг æма литератури кафедри сæргълæууæгæй, наукон-æртасæн институти директорæй æма ма æндæр бæрнон бунæтти. Фал уæддæр æ царди сæйраг гъуддаг ба иссæй адæмон исфæлдистади хæзнатæ æмбурд кæнун, сæ багъæуай кæнунбæл æновудæй архайун.

Дзагурти Губади æхуæдæг куд финсуй æ автобиографий, уотемæй æ бийнонти ’хсæн фегъуста аргъæуттæ, таурæхътæ æма сæмæ зæрдиуарзондзийнадæ рахаста æ сувæллони бонтæй фæстæмæ. Уотæ имиста: «Мæ фиди мадæ Минæт ахид уотæ дзоридæ: «Уæ, мæ гъæла биццеу! Аргъæуттæмæ игъосæ, уарзæ сæ, е ба ку райрæзай, уæд царди ести балæдæрай».

Изæрæй, цит, Дзагурти хæдзари ахид æрæмбурдиуонцæ хеуонтæ, синхæнттæ, тъæригъосмæ хæстæг исбадиуонцæ, æма, цалинмæ æхсæвæр цæттæ кæнидæ, уæдмæ дзубанди кодтонцæ, таурæхътæ, зæронд хабæрттæ имистонцæ. Ахиддæр сæмæ цудæнцæ сæ хуæрифурттæ: сæ еу – зæронд, уорсрехæ Мудойти Сабе, иннæ – Цæголти Санге. Гъе уонæй Губади фегъуста фиццагидæр дессаги аргъæуттæ æма Нарти кадæнгитæ.

Ку фæгъгъомбæл æй, уæдта сæ игъуста нихæси; изæрæй, фæскуст ку æрæмбурдиуонцæ лæгтæ æма ку фæдздзориуонцæ сæ синхи цæрæг, æнæгъæнæ Иристони дзилли ’хсæн дæр зундгонд кадæнгитæгæнæг Саулати Дзæрæхмæ, уæд уомæй.

Уой фæсте ба уотæ рауадæй, æма Губади училищей ахур кæнун ку байдæдта, уæд фиццаг къласи æвзурст æрцудæй библиотекæрæй сæ къласæн, æма киунугутæ адтæнцæ уой бæгъдауонди. Библиотеки разиндтæнцæ уæхæн киунугутæ, æма ’й деси æфтудтонцæ. Зæгъæн, В. Миллер «Осетинские этюды» æма æндæртæ, кæцитæми мухургонд адтæй ирон-дигорон æма иннæ кавказаг адæмти фольклорон æрмæгутæ. Уонæй Губади базудта ирон, дигорон, уруссаг устур ахургонд лæгти нæмттæ, кæцитæ æмбурд кодтонцæ Нарти кадæнгитæ, аллихузон фольклорон уадзимистæ æма сæ кавказаг периодикон мухури уагътонцæ. Етæ адтæнцæ Санати Гацир, Гуцир æма Дзантемур, Тæкъоти Ф., Хъайтмазти А. æма æндæртæ. Уони фæрци Губади базонгæ ’й æма балæдæрдтæй, фольклор ке æй адæмæн æ устур хæзна, уой.

Уæди скъолати ирон-дигорон æвзаг нæ ахур кодтонцæ, æма Губади æхе хъаурæй киунугутæмæ гæсгæ (Миллери «Осетинские этюды», Хетæгкати Къостай «Ирон фæндыр», Къубалти Александри «Æфхæрдты Хæсанæ» æма Гурджибети Блашкай уадзимистæ исахур кодта ирон-дигорон орфографи, базудта финсун. Æхсæрдæс анзи ибæл ку исæнхæст æй, уæд ниффинста фиццагидæр Нарти кадæнгитæ æма гъе уæдæй фæстæмæ æ рамæлæти уæнгæ – кæмидæр уидæ – æмбурд кодта фольклор. Студент уогæй, алли сæрди дæр цудæй Киристонгъæумæ, Дигоргоми гъæутæмæ æма æмбурд кодта фольклорон æрмæг. Гъе еци æнзти базонгæ ’й искурдиадæгин æма зундгонд зартæгæнгутæ æма таурæхъгæнгути хæццæ, æма син ниффинста сæ зартæ, етæ адтæнцæ Текъойти Хъубади æма Сарæбий, Хъæлицти Омар, Бæзити Саулох, Кертибийти Кертибий æма иннæ уадзимисæ адæймæгутæ.

Иристони 1918-1920 æнзти Иристони граждайнаг тугъд кæд нæма æрæнцадæй, уæддæр Губади нæ ниууагъта æ уарзон куст. Гъе уæхæн æзмæнст рæстæги газет «Горская жизнь» (№1568) ниммухур кодта уац, кæми фæдздзурдта Иристони интеллигенцимæ: «Нæ хъауритæ байеу кæнæн, цæмæй нæ адæмон исфæлдистадæ фæййервæза; багъæуай æй кæнæн. Ервæзун ба уотемæй, æма алли коми цæргутæмæ дæр ци ес хуæздæрæй, уони ниффинсæн, цæмæй ирæзгæ фæлтæрæн байзайуонцæ æносмæ…»

Ирон-дигорон интеллигенций раззагдæр минæвæрттæ исаразтонцæ сæрмагонд æхсæнадæ («Историко-филологическое общество»), æ разæнгардгæнæг адтæй Губади. Е ин ниффинста устав æма программæ. Устур куст бакодта «Филологон æхсæнадæ». Æ иуонгтæ (Æмбалти Цоцко, Гуриати Гагудз, Æлборти Барæсби, Томайти Хъилци, Губади æхуæдæг æма иннетæ) цудæнцæ гъæутæмæ фольклор æмбурд кæнунмæ, хатгай гъæутæй сахармæ æрхониуонцæ кадæнгæгæнгути, зартæгæнгути æма сæ къуæрегæйттæ уоми бауорамиуонцæ .

Уотемæй институти архиви æрæмбурд æй дзæвгарæ фольклорон æрмæг алли жанртæй, аргъæуттæй райдайæ æма æмбесæндти уæнгæ. Губади ниффинста 80 адæмон таурæхъгæнæгæй 4380 тъафей бæрцæ уадзимистæ. Устур аргъ син кæнæн абони дæр ма, уомæн æма финст æрцудæнцæ дзилли ’хсæн зундгонддæр æма дзурдмæ дæснидæр ци кадæнгæгæнгутæ æма зартæгæнгутæ адтæй, адæмон поэттæ, зæгъгæ, æнæмæнгæ ке исхонун æнгъезуй, гъе уонæй. Ду.

Фæстæдæр, 1925 анзи «Филологон æхсæнади» бундорбæл арæзт æрцудæй Цæгат Иристони бæстæзонæн институт. Уæд фадуат фæззиндтæй фольклорон æрмæг мухур кæнунæн. Губадий устур кусти фæрци рацудæнцæ дууæ рауагъдемæй «Памятники народного творчества осетин» (ПНТО). Бацæттæ сæ кодта, уруссаг æвзагмæ сæ ратæлмац кодта æма син комментаритæ ниффинста Губади. Абони дæр ма еци киунугутæн устур аргъ кæнунцæ, куд нæхе бæсти, уотæ фæсарæйнаг ахургонд адæм дæр.

Дзагурти Губади 1938 анзи ахæст æрцудæй, фудгин æй кодтонцæ, гъома, буржуазон националист æй, зæгъгæ. Æма æвудæй финддæс анзи фæббадтæй цалдæр лагереми. Фал уоми дæр, устур зин уавæрти уогæй, нæ устурзæрдæ кодта æ уарзон фольклорбæл. Минкъийдæр ин фадуат ку фæууидæ, уæддæр косидæ адæмон исфæлдистади æрмæгутæбæл.

Ташкенти ахæстдони уогæй, исахур кодта таджикаг æвзаг (дигорон æвзагмæ хæстæг æй) æма ниффинста таджикаг фольклор 2757 тъафей бæрцæ. Еци æрмæг нур æй Ташкенти Рудакий номбæл æвзаг æма литератури институти сæрмагондæй – Дзагурти Губадий фонди. Æ еу хай ба мухургонд æрцудæй таджикаг фольклори æмбурдгонди 1-аг томи («Свод таджикского фольклора», т.1, М. 1981 анз).

Дзæуæгигъæуи лагери бадгæй, Губади 1942 анзи ниффинста ирон, дигорон, гурдзиаг æма мæхъæлон фольклор (880 тъафи).

Губади 1953 анзи реабилитацигонд æрцудæй æма бакуста нæхе педагогон институти еу-дууæ анзи, уæдта Мæскуй паддзахадон университети ирайнаг æвзагзонæн кафедри разамунди хундмæ гæсгæ кастæй студенттæн ирон æвзаг æма литературæбæл лекцитæ.

Æ устурдæр бæлдæ Губадийæн адтæй, адæмон исфæлдистадæ мухури куд рацудайдæ, æма ин «дуккаг цард» ку райдæдтайдæ, адæммæ куд æрæздахтайдæ киунугути, е. Нæхе республики ин, гъулæггагæн, нæ бантæстæй уой исаразун.

Е ин адтæй устур маст. Еуæй-еу хатт, æ маст ку иссæуидæ, уæдта ходæзмолæй зæгъидæ: «Цæй, мæхе цæбæл мæстæй марун, цума мæ мæрдти Барастæр æхемæ нæ бауадздзæнæй æнæ аци куст бакæнгæй…»

Æ зæрдæ (уæдта айдагъ уой зæрдæ нæ, фал берети зæрдитæ дæр) хъæбæр барохс æй, 1973 анзи Мæскуй рауагъдадæ «Науки» дигорон аргъæуттæ ку рацудæнцæ, уæд. Аци киунуги мухургонд æрцудæнцæ, Губади берæ æнзти морæгай ци аргъæуттæ фембурд кодта, етæ; æхуæдæг сæ бацæттæ кодта, уруссаг æвзагмæ сæ раййивта, комментаритæ син ниффинста. 1980 анзи ба хецæн киунугæй уагъд æрцудæнцæ Мæскуй хецæн киунугæй – «Осетинские (дигорские) народные изречения», фал уой, гъулæггагæн, Губади нæбал фæууидта – уæдмæ æ цардæй рахецæн æй…

Уæлдæр куд загътон, уотемæй Дзагурти Губади адтæй устур ахургонд лæг, æма кæд дигорон лæг ескæд æ адæмæн æносмæ устур æвæрæн искодта, уæд æностæмæ цитгийнаг хуарзи бацудæй, уæд зæгъæн ес, æма уомæй агъазиау фескъуæлхтæй Дзагури-фурт. Ци æрмæгутæ æрæмбурд кодта æма исæфунæй багъæуай кодта, æхецæн си неци пайда иссергæй, (фæстаг æнзти ба сæбæл æ пенсий  къапеккитæ машинисткитæн дæр ма бафедидæ), етæ байзайдзæнæнцæ æносмæ æма цæрдзæнæнцæ, цалинмæ дигорон дзурд азæла, уæдмæ.

Нæ адæми алли нæуæг фæлтæр дæр еци æрмæгæй, мæнæ сауæдонæй æнтæф рæстæги адæймаг е ’донугдзийнадæ куд исуадзуй æма æ хъаурæ куд фæффулдæр уй, уотæ есдзæнæй хъаурæ, зунд, уоди фарнæ.

ХÆМИЦАТИ Тамарæ 

(1932-2011) 

филологон  наукити кандидат