Ку зæгъæн, Советон Цæдеси Бæгъатæри ном лæвæрд æрцудæй, Цæгат Иристони зæнхæбæл знаги нихмæ тугъдтити алæмæти лæгдзийнадæ ка равдиста, еци советон тугъдонтæй беретæн.

Уонæй еу – Василий Артеми фурт Колесник. Е адтæй тæхæг. Устур Фидибæстон тугъди архайдта æ райдайæни фиццаг бонæй фæстæмæ. Капитан В. Колесник 1943 анзи уæнгæ уæлдæфон тугъдтити айдагъ æхуæдæг знаги хуæдтæхгутæй æргæлста цуппар, аст ба æ къуари хæццæ. Никки ниддæрæн кодта знаги цалдæр танки, 127 хуæдтолги, 38 дзармадзани, берæ фашисттæ ба, ци бомбитæ сæбæл æргæлста, уонæй мард фæцæнцæ.

Фашисттæ Кавказ æнæгъæнæйдæр байахæссунбæл сæ уодæй уод ку кодтонцæ, уæд коммунист В.Колесники хуæдтæхгути къуар æнауæрдонæй дæрæн кодта фудæзнаги.

Василий тугъди размæ цардæй Кæсæг-Балхъари æма ин аци бунæттæ хуарз зундгонд адтæнцæ. Аци рауæн уæлдæфон тугъдтити архайдта хъæбæр бæгъатæрæй.

В.Колесники хуæдтæхгути къуар 1942 анзи 19 октябри Елхоттæмæ хæстæг уæлдæфи исæмбалдæй знаги хуæдтæхгутæбæл æма си æхсаргин тæхæг æхуæдæг æргæлста дууæ. Е устур бæгъатæрдзийнадæ равдиста, немуцаг фашисттæ Мæздæги ’рдæмæ ку æмпурстонцæ, еци рæстæг. Пурхæ кодта знаги техникæ æма уæлдæфон тухтæ. Газеттæ куд финстонцæ, уотемæй В.Колесники къуар знаги аэродроми ниппурхæ кодта дæс хуæдтæхæги.

Еу бон капитан Колесникмæ фæдздзурдта дивизий командир инæлар Скоблик æма ин бабарæ кодта знаги хъауритæ исбæрæг кæнуни ихæс. Бардзурд æнхæст кæнунмæ фæттахтæй лейтенант Лезакой хæццæ. Ихæслæвæрд исæнхæст кæнуни фæсте се ’фсæддон хаймæ ку ’здахтæнцæ, уæд сæ размæ фæцæнцæ знаги æхсæз хуæдтæхæги. Байеудагъ æй карз тох. Æма бабæй советон тæхгутæ фæууæлахез æнцæ. Еци тугъдтити Василий фæццæф æй, фал уæддæр æ хуæдтæхæг æрбахъæртун кодта не ’фсæдтæ кæми адтæнцæ, уордæмæ. Капитан В.Колесникæн 1943 анзи 24 августи лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

*  *  *

Гурдзиаг лæхъуæн Николай Ивани фурт Гогичаишвилийæн знаги нихмæ тугъдтити фиццаг хатт архайгæ рауадæй 1942 анзи Дæллаг Санибай фалдзости. Еци рæстæг немуцаг-фашистон æрдонгти разамунд ардæмæ ’рбакодтонцæ 100 танки æма дууæ полккей бæрцæ фестæг æфсæдтæ. Знаг цæттæ кодта тухгин размæмпурст, фал махонтæ уонæй фæрраздæр æнцæ. Еци тугъди устур бæгъатæрдзийнадæ равдиста Гогичаишвили, рамардта финддæс фашисти. Æ бæгъатæрдзийнади фæрци æфсæддон къуар æнтæстгинæй исæнхæст кодта æ ихæс. Æ еци æфсæддон æскъуæлхтдзийнади туххæй æхсаргин тугъдон Николай Гогичаишвилийæн 1942 анзи 13 декабри лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, е ’мбæлттæн ба – ордентæ æма майдантæ. Николай ма уой фæсте дæр еу æма дууæ хатти нæ бавдиста бæгъатæрдзийнадæ, Кавказ немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй сæребарæ кæнгæй.

*  *  *

Советон æхсаргин тæхæг Константин Афанасийи фурт Новиков алкæддæр уæлдæфмæ тахтæй æнæмæнгæ фæууæлахез унæй нифсгун уогæй. Æма æвдиста алæмæти бæгъатæрдзийнадæ. Цæгат Иристони зæнхæмæ гитлерон æрдонгтæ 1942 анзи ку лæбурдтонцæ, уæд гвардий кæстæр лейтенант Константин Новиков е ’мбал кæстæр лейтенант Михайлови хæццæ хæрхæмбæлд фæцæнцæ знаги хуæдтæхæги хæццæ. Иситинг æй карз тох. Махонтæ æргæлстонцæ сæ нихмæлæууæг знаги хуæдтæхæг. Фал уæдмæ нæ дууæ бæгъатæр тæхæгей сæрмæ фæззиндтæнцæ знаги цалдæр хуæдтæхæги. Константин е ’мбалмæ фæдздзурдта: «Æз цæун сæ нихмæ…» Цæхгæрмæ фæззилдæй æ хуæдтæхæг æма ин æ биринкъæй искъуæрдта знаги хуæдтæхæги къæдзелæ. Е уайтæкки зæнхæмæ, хъуæцæ калгæй, рафардæг æй. Новиков ба дзæбæхæй æрбатахтæй нæхе аэродроммæ. Константинæн лæвæрд æрцудæй Сурх Турусай орден. 1942 анзи 26 октябри Беслæнигъæу гъæуайгæнгæй, Новиков еунæгæй лæгæй-лæгмæ исæмбалдæй знаги дууæ хуæдтæхæгей хæццæ. Еци тугъди советон тæхæг фæцæй уæззау цæф, фал уæддæр, цалинмæ æ гилдзитæ нæ фæцæнцæ, уæдмæ æ тох нæ ниууагъта. Новиковæн 1943 анзи 1 майи лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. 1946 анзи капитан К.А. Новиков, е ’нæнездзийнадæ ке ислæмæгъ æй, уомæ гæсгæ рацудæй æфсадæй. Æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй 1954 анзи.

*  *  *

Цæгат Иристони уæлдæфон тугъдтити æхсаргинæй ка фескъуæлхтæй, уонæй еу адтæй 7-аг гвардион Ленини орденхæссæг авиацион полкки тæхæг Василий Григорийи фурт Шамшурин дæр. Е райгурдæй 1923 анзи 25 ноябри Удмуртий  гъæу Красноярски (нуртæккæ еци гъæу нæбал æй).

Уоми рарвиста æ сабийбонтæ, уоми æй æхсæрдæсанздзудæй райстонцæ фæскомцæдеси рæнгъитæмæ. Рагæйдæр бæлдтæй тæхæг исунмæ, æма 1940 анзи бацудæй ахур кæнунмæ тæхгути скъоламæ. Уæдмæ райдæдта Устур Фидибæстон тугъд. Василий исбадтæй тугъдон хуæдтæхæгбæл.

Дууæ æма инсæй тугъдон тахти ракодта Хонсар æма Фæскавкази фронтти. Хонсар фронти æргæлста немуцаг-фашистон цуппар хуæдтæхæги, басугъта аст танки, æстдæс хуæдтолги, знаги æфсæддонтæй æртинсæй барвиста мæрдти бæстæмæ. Фæскавкази фронти В.Шамшурин ниппурхæ кодта æхсæз танки, цуппæрдæс хуæдтолги, дууæ бронемашини, рамардта знаги дууинсæй æфсæддони æма афицери.

…Уæд бабæй еу бон В.Шамшурин æнæгурусхæй тахтæй æ тугъдон ихæс æнхæст кæнунмæ. Æ ихæс ба адтæй уæхæн: Дзиуаригъæумæ хæстæг знаги хæрдмæхсæн дзармадзантæ ниппурхæ кæнун. Фашисттæ советон хуæдтæхæгбæл исаразтонцæ «дорадзагъд» аллихузон тохæнгæрзтæй. Хуæдтæхæг иссугъдæй… Тæхæги бон адтæй цæфсгæ хуæдтæхæгæй хе рагæлдзун, парашютæй испайда кæнгæй. Ка ’й зонуй, уæхæн гъуди æ сæри игургæ дæр фæккодта, фал уотæ нæ бакодта! Бæгъатæр тæхæг знагмæ бахаун æ сæрмæ не ’рхаста, исарази æй мæлæтбæл.

Æ фæстаг хъауритæ ма æрбамбурд кодта æма æ хуæдтæхæг исаразта знаги танкитæ æма хуæдтолгитæ кæми бамбурд æнцæ, уордæмæ. Исаразта ма син фæстаг тогуарæн…

Еци цаубæл дзорунцæ Советон Цæдеси гъæуайкæнуйнади министради сæйраг архиви документтæ. Василий Шамшуринæн 1943 анзи 8 феврали лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, æ мæлæти фæсте. Æ райгурæн гъæу Красноярски ин циртдзæвæн æвæрд æрцудæй… Фал еци гъæу абони нæбал æй, æма еци циртдзæвæн ци бацæй, уой ба нæ зонæн. Фал æ базонунбæл ба байархайдзинан. Бæгъатæрти номерæн гъуддæгутæ гъæуама æносон уонцæ.

Нæ бон æй Василий Шамшурини иристойнаг Гастелло исхонун. Петр Барбашов æма Петр Гужвин Иристони зæнхæбæл Александр Матросови æнæмæлгæ бæгъатæрдзийнадæ куд бавдистонцæ, уотæ В. Шамшурин ба бавдиста Николай Гастеллой бæгъатæрдзийнадæ.

Æхсаргин тæхæг 1941 анзи 26 июни æ хуæдтæхæг знаги нæмугæй ку исцæфстæй, уæд æй еци содзгæ-содзгæй исаразта знаги тугъдон техники колоннæмæ æма сæ исрæдувта, агъазиау зæран син æрхæсгæй.

*  *  *

Цæгат Иристони уæлæрвти немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тугъдтити æхе æхсаргинæй бавдиста 366-аг бомбæгæлдзæн авиацион полкки эскадрилий командир Александр Петри фурт Бардеев. Тугъди размæ цардæй Гурдзий сахар Кутаисий. Тугъди рæстæг æ эскадрили 1942 анзи уæнгæ искодта 890 тугъдон ратахти, ниппурхæ кодта знаги 117 танки, 979 хуæдтолги, 18 хуæдтæхæги æма æндæр  техникæ.

Уæлдай устурдæр æскъуæлхтдзийнæдтæ бантæстæй А.Бардеевæн Мæздæги сæрмæ уæлдæфон тугъдтити. Уотæ, 22 августи 1942 анзи эскадрилий тæхгутæ ниппурхæ кодтонцæ дууадæс танки, 50 хуæдтолги, рамардтонцæ знаги 180 æфсæддони æма афицери. Е ’скъуæлхтдзийнади туххæй Александр Бардеевæн 1942 анзи 13 декабри лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

*  *  *

Еци авиацион полкки А. Бардееви хæццæ адтæй майор Иван Константини фурт Боронин. Е райгурдæй Волги билæбæл, хутор Титовскийи. Тугъди рæстæги Мæздæги размæ Иван Боронин æхсæвæй-бонмæ тох кодта знаги нихмæ, пурхæ ин кодта æ техникæ. Æ еци тугъдон æскъуæлхтдзийнæдтæмæ гæсгæ уомæн дæр аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном – 1944 анзи 22 июли.

*  *  *

Цæгат Иристони рæстæг тугъдтити фескъуæлхтæй украинаг лæхъуæн Петр Ивани фурт Руденко. Дессаги искурдиадæгин тæхæг адтæй, хумæтæги нæ иссæй уæд эскадрилий командири хуæдæййевæг дæр. Уæдта ма ин аккаггонд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном – уой фæдбæл Указ рацудæй 1942 анзи 13 декабри, фал еци хабар æхсаргин тæхæг, гъулæггагæн, æхуæдæг нæбал базудта – уомæй бон раздæр, 12 декабри фæммард æй Мæздæги сæрмæ уæлдæфон тугъди рæстæг. Байвардтонцæ ’й Стъараполи крайи Курской райони станицæ Галюгаевскийи. Æ рæстæги æ ном лæвæрд æрцудæй Сумски облæсти сахар Конотопи 8-анзон скъола æма гъæунгæн. Нæ зонæн, нур Украини ци æзмæнститæ цæуй, уонæмæ гæсгæ бæгъатæри ном еруни уавæр куд æй, уой.

*  *  *

Нур ба нæ сæрмагондæй радзорун фæндуйСоветон Цæдеси Бæгъатæр Юрий Эммануили фурт Бунимовичи туххæй – уой дæр уомæ гæсгæ, æма 13 мартъий æ райгурдбæл исæнхæст æй фондз æма фондзинсæй анзи (1919-1944).