Абони ба мухур кæнæн Цæгат Иристони зæнхæбæл знаги нихмæ тугъдтити архайгутæ, 11-аг гвардион фестæг æфсæддон корпуси политхайади раздæри хецау, отставки болкъон Леонид ЛУКОНИНИ æма 2-аг гвардион фестæг æфсæддон дивизий автоматчикти взводи командири раздæри агъазгæнæг, отставки болкъон Михаил МАНУКОВСКИЙИ имисуйнæгтæ. Æрмæг кæд хъæбæр раги (1978 анзи райдайæни) финст æрцудæй, уæддæр æримисуни аккаг æй…

Зундгонд куд æй, уотемæй Кавказбæл тох райдæдта 1942 анзи июли кæрони. Сталингради устур тохи хæццæ еу рæстæг. Мах æфсæдтæй фулдæр уогæй, немуцаг æрдонгтæ æрбампурстонцæ Кавказмæ, Кубань æма Цæгат Кавказ байсуни æма Фæскавказмæ рампурсуни нисани хæццæ. Знагæн æ бон бацæй цубур рæстæгмæ Краснодар, Майкоп, Минеральные Воды, Пятигорск, Прохладный æма Мæздæг байсун. Сентябри фиццаг бæнтти ма ин бантæстæй Сæйраг Кавкази хуæнхтæбæл ахсгиагдæр æфцæгутæ байсун. Тæссаг адтæй, знаг Орджоникидзе, Грозна, Сухум æма Кутаисимæ æвеппайди ку бампурса, уомæй.

Немуцаг-фашистон æфсæдтæ фулдæр ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ мах æфсæдти багъудæй фæстæмæ рандæун. Уæззау уавæр исæвзурдæй Цæгат Кавкази. Уомæ гæсгæ 1942 анзи 8 августи арæзт æрцудæй Фæскавкази фронти æфсæдти цæгаттаг къуар – (æ командæгæнæг инæлар-майор И.Масленников). Тагъд арæзт цудæнцæ федæрттæ Орджоникидзе æма Грознай алфамбулай. Сæйраг командæгæнæг И.В. Сталин бардзурд равардта: «Идарддæр фæстæмæ цæун æй хе æма уой хæццæ нæ Райгурæн бæстæ бабун кæнун. Уæлдæр командæкæнуйнади æнæ бардзурдæй фæстæмæ еу ампъез дæр – нæбал. Уæхæн æй нæ райгурæн бæсти бардзурд».

Сентябри фæстаг бæнтти ’знаги æфсæдтæ аллирауæнти дæр уорæд æрцудæнцæ. Мæздæг, Малгобек æма Елхотти фарсмæ æ къохи уæлахез ку нæ бафтудæй, уæд немуцаг æфсæдти командæкæнуйнадæ исфæндæ кодта Орджоникидзе байсун æма идарддæр Грозна æма Бакумæ, Арви комбæл Тбилисимæ æрбампурсун. Фæскавкази фронти командæкæнуйнадæ æвæстеуатæй мадзæлттæ исаразта Орджоникидзе багъæуай кæнунæн. Ардæмæ никки æрвист æрцудæнцæ 10-аг æма 3-аг фестæг æфсæддон корпустæ (сæ командиртæ П.Ловягин æма Г. Перекрестов) æма 10-аг гвардион фестæг æфсæддон корпус (æ командир болкъон И. Севастьянов), аци корпус гъæуай кодта Грозна. Орджоникидзе æма Арви коми над гъæуай кодтонцæ НКВД-й æма 276-аг дивизитæ æма æндæр æфсæдтæ. Аци фестæг æфсæдтæн агъаз кодтонцæ артиллерий æма минометти æфсæддон хæйттæ æма 4-аг Уæлдæфон æфсад. Сахар багъæуай кæнунæн разамунд лæвардта Орджоникидзей (Владикавкази) гъæуайкæнуйнадон комитет.

Сахари алливарс берæ рауæнти арæзт æрцудæнцæ федæрттæ. Партий обком æма республики Адæмон Комиссарти Совет фæдздзурдтонцæ сахари еугур цæргутæмæ: «Рамæлдзинан, фал знаги не ’рбауадздзинан!» Сахар никки гъæуай кодтонцæ ополченецтæ æма дæрæнгæнæг батальонтæ.

1942 анзи 13 августи сахар Орджоникидзей æнсувæрон цирти рази адтæй Цæгат Кавкази адæмти антифашистон митинг. Уоми ка адтæй, етæ ард бахуардтонцæ знаги ниддæрæн кæнунæн сæ еугур хъауритæ раттуни туххæй. Ци седт исфедар кодтонцæ, уоми загъд ес: «Уадзæ, æма Цæгат Кавкази лигъз будуртæ æма Кавкази хуæнхтæмæ бацæуæнтæ исуонцæ немуцаг-фашистон тухгæнгути цирт».

1 ноябри знаг байахæста Алагир æма æ них исаразта Орджоникидземæ. 2 ноябри Гизæл дæр бахаудтæй немуцаг оккупантти къохмæ. 3 ноябри æрбахъæрттæнцæ сахари размæ, фал уорæд æрцудæнцæ. 3 ноябри ÆК (б) П-й обком æма Адæмон Комиссарти Совет фæдздзурдтонцæ Цæгат Иристони еугур фæллойнæгæнгутæмæ. Уоми загъд адтæй: «…Немуцæгтæ рæстæгмæ ке байахæстонцæ, еци гъæути цæргутæ, ма æнхæст кæнетæ фашистон оккупантти унаффитæ æма мадзæлттæ. Ма син дæттетæ дзоли къæбæр дæр, фид, сойнæ, цъопп, гъар дзаумæуттæ. Уæ циййес æнæфсес æстъегъгутæй римæхсетæ, уæ бон баримæхсун ци нæ уа, уой ба пурхæ кæнетæ, æгириддæр маци дæттетæ немуцæгтæн. Иристони фурттæ æма кизгуттæ! Цотæ партизанти къуæрттæмæ, уæ къохтæмæ райсетæ тохæнгарз æма æгъатирæй дæрæн кæнетæ немуцаг тухæгæнгути…

Республики еугур хъауритæ дæр – æнæуинон знаги ниддæрæн кæнунмæ! Нæ хæццæ æй нæ намусгин Райгурæн бæстæ – е нин байагъаз кæндзæнæй. Мах хæццæ еумæ знаги нихмæ тох кæнунцæ Кавкази адæмтæ. Бæгъатæр æма нифсгун уæн тохи, знаги хæццæ ба – æгъатир!»

6 ноябри не ’фсæдтæ нимпурстонцæ знагбæл. Никки карздæр тугъдтитæ ба цудæй 7 ноябри. Гизæли тугъд уæлахезæй рахецæн æй 11 ноябри. Дæрæнгонд æрцудæнцæ знаги 13-аг танкити дивизи, полк «Бранденбург», 45-аг велобатальон, 1-аг фестæг æфсади 7-аг саперти батальон æма 336-аг хецæн батальон. Устур зиантæ æрцудæй знаги 23-аг танкити дивизибæл, 2-аг румынаг дивизибæл æма æндæр æфсæддон хæйттæбæл.

Не ’фсæдтæ байстонцæ 140 танки, бронемашини, 70 аллихузон дзармадзани, 95 миномети, 183 мотоцикли, миллион гилдзи, тугъдон æрмæги æма хуаллаги 3 скълади æма æндæр трофейтæ. Тугъди будури знагæй байзадæй 5000 салдат æма афицерæй фулдæр. Уомæй берæ фулдæр ба фæцæнцæ цæфтæ.

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Цæгат Иристони зæнхæбæл немуцаг-фашистон æрбалæборæг æрдонгти нихмæ тугъдтити советон тугъдонтæ ци агъазиау бæгъатæрдзийнадæ бавдистонцæ, е нæ республики аллирауæнти æносонгонд æрцудæй, кадæ æма номерæни циртдзæвæнтæй. Уонæн сæ агъазиаутæй иссæй, «Барбашови будур», зæгъгæ, ке хонунцæ, еци мемориалон комплекс.

Сахар Орджоникидзе багъæуай кæнунбæл æ еугур хъауритæ нæ байаурста сахари партион организаци. Е адæми, хуæдæфсæддонти, дæрæнгæнæг батальонти æхсæн бакодта устур организаторон æма политикон куст. Коммунисттæ сахари фæллойнæгæнгути исистун кодтонцæ гъæуайкæнуйнадон федæрттæ исаразунмæ. Етæ алцидæр исаразтонцæ, сахари революцион æгъдау цæмæй уа, уой туххæй. Фронт кæд сахарæй идард нæ адтæй, уæддæр промышленнон кустуæттæ æнæкъулумпийæй тохæг æфсæдтæн исаразтонцæ дзармадзани нæмгутæ, минитæ æма минометтæ, гранаттæ, бæхгин æфсæдтæн тохæнгæрзтæ.

Фронтæн активон агъаз ке бакодта, уой туххæй завод «Электроцинк»-æн 1942 анзи равардтонцæ Фæллойнадон Сурх Турусай орден. С.М. Кирови номбæл вагæнттæцалцæггæнæн заводи коллектив ба исаразта æма æфсæддон хаййæн равардта бронепоезд «Владикавказ».

Лозунг «Алцидæр фронтæн, алцидæр уæлахезæн!» нæ бæсти еугур адæмæн куд адтæй, уотæ Цæгат Иристони фæллойнæгæнгутæн дæр тугъди райдайæнæй æ фæуунмæ адтæй сæ царди æма тохи федар æгъдау.

1942 анзи октябри фæстаг æма ноябри фиццаг бæнтти, сахар Орджоникидзей уавæр уæлдай карздæр ку фæцæй, уæд партион косгутæ, пропагандисттæ æма агитатортæ амудтонцæ Советон Информбюрой сводкитæ, кустуæтти, æмдзæрæнти æма косæндæнтти аразтонцæ докладтæ æма беседитæ, большевикон разæнгардгæнæг дзурд хастонцæ дзиллитæмæ, адæми разæнгард кодтонцæ бæгъатæр фæллойнæмæ.

Республики партион организаци тугъди уæззау бæнтти æхе равдиста нæ партий Центрон Комитети алфамбулай æнгомæй, еузæрдиуонæй.

Сахар Орджоникидзей рази тугъдтити немуцаг-фашистон æрдонгти хæццæ бæгъатæрæй тох кодтонцæ нæ бæсти берæ нацити æма адæмихæттити минæвæрттæ: уруссæгтæ, ирæнттæ, украинæгтæ, белоруссæгтæ, гурдзиæгтæ, сомехæгтæ, азербайджайнæгтæ, цæцæйнæгтæ, мæхъæлæнттæ, кæсгæнттæ, балхъайрæгтæ, узбектæ, тæтæйрæгтæ, башкиртæ, черкестæ æма æндæр адæмтæ.

Устур лæгдзийнадæ равдистонцæ Хъаспий тугъдон-денгизон училищей курсанттæ – етæ гъæуай кодтонцæ Суаргоммæ бацæуæнтæ. 34-аг хецæн фестæг æфсади бригади уогæй, хъаспийаг моряктæ æрæхгæдтонцæ, Арви коммæ ка æмпурста, еци полк «Бранденбурги» над.

Майрæмадаги тугъдтити денгизон курсантти взвод 19 боней дæргъи нихкъуæрд лæвардта дæс хатти хъаурæгиндæр знæгти нимпурститæн, коммæ сæ нæ бауагъта. Еци бæнтти фескъуæлхтæнцæ курсанттæ Л.Андреев, М.Хесин, Б. Трифонов, Цомайти В. æма æндæртæ.

Бæгъатæрдзийнадæ равдиста сержант Н.Гогичашвили. Е пулеметæй ниццагъта фашистти салдæттæ æма афицертæ сæдемæй фулдæр. Еци тугъдон æскъуæлхти туххæй ин лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Æнæмбал лæгдзийнадæ равдистонцæ Украини бæгъатæр игурдтæ – дзармадзанæй æхсгутæ æнсувæртæ Дмитрий æма Иван Остапенкотæ: 7 ноябри Гизæлмæ хæстæг етæ басугътонцæ немуцæгти 20 танки – Дмитрий æртиндæс, Иван – авд. Еци тугъди туххæй Дмитрийæн лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном, Иванæн исаккаг кодтонцæ Ленини орден.

Отделений командир фæскомцæдесон Петр Барбашов е ’фсæддон хаййæн размæ рандæуни фадуат раттуни туххæй æ реуæй нихгæдта знаги федарæй пулеметæй æхсæн дзот. Еци бæгъатæрдзийнади туххæй Барбашовæн лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. Æ ном хæссуй абони сахар Дзæуæгигъæуи 30-аг скъола æма еу гъæунгæ. Алагирмæ хæстæг тугъдтити фескъуæлхтæй кæстæр лейтенант Петр Гужвин. 1942 анзи 21 ноябри еу бæрзонд байахæссунбæл тугъди рæстæг е дæр æ реуæй нихгæдта фашистти пулемет. Е ’мбæлттæ нимпурстонцæ æма байахæстонцæ бæрзæндæ. Петр Гужвинæн æ фæсмæрдæ лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Æндиудæй тухтæй политруки хуæдæййевæг Аркадий Климашевский. Е мæлæтæй тæссаг рæстæги æхе фæккодта полкки комиссари разæй знаги нæмуги нихмæ æма æ царди аргъæй багъæуай кодта комиссари.

Иристони зæнхæбæл тугъдтити бæгъатæрдзийнадæ равдистонцæ черкесаг Адамир Ачмизов, азербайджайнаг Идрис Сулейманов, кæцимæн æ рамæлæти фæсте лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Сæхе бæгъатæр тугъдонтæй равдистонцæ узбекаг И.Мирзаев æма ирон Хъалтурати Е., кæци еу нимпурсти рамардта 18 гитлерони.

Цæгат Иристони медгъуддæгти оргæнти æма милиций косгутæ дæр еу æма дууæ хатти нæ равдистонцæ лæгдзийнадæ. Сæ еу хай тох кодта фронтти, партизати къуæртти æма дæрæнгæнæг батальонти. Знаги авиаций нимпурстити рæстæги милиций косгутæ фиццаг балæууиуонцæ, бомбитæ кæми æрхауидæ, уоми. Милиций косгутæй беретæн лæвæрд æрцудæй паддзахадон хуæрзеугутæ.

Орджоникидзей фарсмæ уæлахез тугъди фæсте не ’фсæдтæ Иристонæй сорун байдæдтонцæ немуцаг фашистти. 1942 анзи декабри уæгъдæгонд æрцудæнцæ Гъæдгæрон, Æрæдон, Нæуæггъæу, Алагир, Киристонгъæу (сахар Дигора), Хъарман-Синдзигъæу, Дур-Дур.

Дигори æма Ирæфи районти хуæнхрæбунти мах 2-аг гвардион æма 295-аг дивизитæ, 37-аг Æфсади æндæр хæйттæ дæрæн кодтонцæ сæ нихмæлæууæг гитлерон æрдонгти тугъдонти æма техникæ. Æма 1943 анзи январи фиццаг бæнтти ци тухгин размæмпурст исаразтонцæ, уой нихмæ знаги бон неци иссæй исаразун æма цъамар немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй исуæгъдæ кодтонцæ Хæзнидон, Æхсæрисæр, Толдзгун, Чикола æма Лескен. Уой фæсте ба – Змейкæ æма Елхоттæ, æртиккаг январи – Мæздæг.

Знагæй уæгъдæгонд ка ’рцудæй, еци адæм хъæбæр цийнæгæнгæй æмбалдæнцæ сæ иссæребарæгæнгутæбæл. Цæгат Иристон знагæй уæгъдæгонд ке ’рцудæй, уой фæдбæл æ сæйраг сахар Орджоникидзей Сæребари фæзи адтæй Ири фæллойнæгæнгути берæминон митинг.

Кавказ багъæуай кæнуни тугъдтитæ цудæнцæ, Сталингради карз тугъдтити хæццæ еумæ баст уогæй. Волги билæбæл тох хъæбæр устур пайдайаг ахедундзийнади хузи фæззиндтæй, знаг Кавкази дæрæнгонд ке ’рцудæй, уобæл.

Сурх Æфсад æ агъазиау уæлахезтæй фæппурхæ кодта немуцаг-фашистон æфсæдти командæкæнуйнади фæндитæ грознайаг æма бакуйаг нефти игурæнтæ байсуни туххæй. Сæйраг кавказаг хуæнхрæбунтæ иссæнцæ, гитлеронти авантюристон пълан «Эдельвейс» кæми фæкъкъех æй, еци историон бунат.

Немуцаг-фашистон оккупанттæ Кавкази дæрæнгонд ке ’рцудæнцæ, уой фæдбæл наукон æма историографион кустити хумæтæги нæ цæуй амундгонд, гъома, 1942 анзи июли кæрони ка райдæдта æма фæззæгмæ еугур хъауритæй ка раурух æй, Кавказбæл еци тугъдтитæ æнцæ Устур Фидибæстон тугъди агъазиаудæр цаутæй еу…