Нæ номдзуд поэт æма публицист, зингæ революцион архайæг, советон цардарæзт Иристони æрфедар кæнунбæл еузæрдиуон тохгæнæг Гæдиати Цомахъ е ’мдзæвгитæй еуеми уотæ финста:

Дардыл фæзындзысты тохы нысантæ,
Тохы хъæр ацæудзæн, анхъæвздзæн дардыл.
Стыхджын уыдзысты сæрибары фæндтæ,
Сдзурдзысты адæм уæд иумæ сæ цардыл!..

Æма æцæгæйдæр уотæ адтæй, гъе уæхæн зундирахаст адтæй уæди, нæуæг цардиуагæ æрфедар нифсæй тохи ка бацудæй, еци адæмон дзиллитæмæ. Раст си ци адтæй æма си зулундзийнадæй ци разиндтæй, уонæбæл нæ дзордзинан – гъе нури доги «зундæй» кадæртæ бустæги æнцонтæй еци хузи дехтæ кæнунцæ уæдиккон цаутæ.

Уобæл ба нæ расагъæс кæнунцæ, æма уæд хумæтæг фæллойнæгæнæг дзиллитæ æцæгæй ке æууæндтæнцæ, ралæудтæй сæ рæстæг æма сæ бон æй сæ цард сæ тохи фæрци фæййамондгиндæр кæнун.

Фæдес, фæдес – нæ фæсевæд ци фæцæй?
Догъони хай æнæ уагæй нæ фæцæй.
Фæдесмæ тагъд æрæмбурд уотæ къумтæй,
Дæргъæвс, Хъобан, Дигоргомæй, Къæмунтæй… 

Уотæ финста нæ зингзæрдæ поэт Багъæрати Созур. Æма фæдесмæ æрбамбурд æнцæ сæребарæуарзæг дзиллитæ. Байеудагъ син æй тох, раздæриккон цардиуагæ фехалунбæл арази ка нæ адтæй, уони нихмæ…

Уæди рæстæги цаутæ æма хабæртти туххæй дзубанди цæуй, мæнæ дæлдæр ке мухур кæнæн, еци уаци дæр.

Дигори партизанти къуар

ТОТОЙТИ Михал (1910-1979), историон наукити доктор, профессор

Уорсгвардион инæлар Шкурой бандитæ Иристон ку байахæстонцæ, уæд Ири сæйрагдæр революцион хъауритæ æрбунат кодтонцæ Дигоргоми. Ами ма адтæнцæ Кæсæг æма Балхъарæй ка ’рбацудæй, еци партизантæ, хъазахъæгтæ-керменисттæ, мæздæггаг партизантæ, Ири партизантæмæ ка бацудæй, еци дууæ ротей æфсæддонтæ. Цубурдзурдæй, адтæнцæ интернационалон бригадæ. Уой æфсæдтæ нифсгун æма бæгъатæрæй тох кодтонцæ Деникини бандити хæццæ. Еци тохæн разамунд лæвардта партион организаци, æ сæргъи сосæгкустгæнæг окружком, уотемæй. Уой сæргъи ба адтæй Æбати Шамил. Партион организаций разамундæй партизантæ еу æма дууæ бæрзæйсæттæн цæфи нæ никкодтонцæ уорсгвардион æфсæдтæн. С.М. Киров финста, зæгъгæ, Деникини инæлæрттæ фулдæр се ’ргом æздахтонцæ керменисттæ æма иннæ сæребарæуарзагæ адæмтæ кумæ рандæнцæ, уордæмæ – Дигоргоммæ. Уорсгвардион æфсæдтæ сæхе цæттæ кодтонцæ фæстаг тохмæ.

Деникини æфсади разамонгутæ фронтæй Дигоргом гъæуайгæнгути нихмæ æрбагæлстонцæ сæрмагонд æфсæдтæ. Етæ гъавтонцæ керменисттæ æма партизанти ниппурхæ кæнунмæ.

Керменисттæ-большевикти æма партизанти штаб фиццаг адтæй Дигоргоммæ бацæуæни. Ардæмæ Ири сæйрагдæр хъауритæ ку æрæмбурд æнцæ, уæд партий окружком исаразта æмбурд. Ами, Тæкъоти Симони фæндæмæ гæсгæ, хаст æрцудæй унаффæ, Дигоргом гæнæн æма амал цæйбæрцæ æй, уойбæрцæ гъæуай кæнун. Уæдта ма баунаффæ кодтонцæ, коммæ еугур иннæ бацæуæнтæ исфедар кæнуни æма гъæуай кæнуни туххæй. Еци еугур мадзæлтти зæрдæй архайдтонцæ сабур цæрæг адæм. Дигоргом гъæуайгæнгутæн устур агъаз бакодтонцæ Уæллагири коми сосæгкустгæнæг большевиктæ æма партизантæ. Етæ алкæддæр бастдзийнадæ дардтонцæ Дигоргоми керменистти штаби хæццæ.

Арæзт æрцудæй тугъдон революцион совет æ сæргъи Тогъойти Данел, уотемæй. Æдеугурæй Дигоргом гъæуайгæнгути нимæдзæ адтæй 550 адæймаги, фæстагмæ ба уони нимæдзæ исхъæрттæй дууæ минемæ.

1919 анзи феврали фиццаг бæнтти партизантæ тохун райдæдтонцæ Деникини бандити хæццæ æма уони бунæттон агъазгæнгути хæццæ. Раздæр æзнаг гъавта ком еу цæфæй байсунмæ. Партизанти нихмæ уæд истох кодта уорсгвардион къниаз Серебряков-Даутокови отряд. Уой нихмæ Æхсæрисæр æма Чиколай астæумæ рацудæй Тогъойти Данели къуар æма берæ зиантæ æрхæсгæй, æзнаги фæлледзæги кодта.

Партизантæ балæдæрдтæнцæ, æзнаг æ размæ ке æвæруй уæхæн ихæс, цæмæй Дигоргом байсонцæ. Уомæ гæсгæ тугъдон революцион совет иснисан кодта ком багъæуай кæнуни туххæй уæлæнхасæн мадзæлттæ исаразун. Арæзт æрцудæй хонхæй коммæ къæдзæхи дортæ ка гæлстайдæ, уæхæн сæрмагонд къуæрттæ. Етæ æрбунат кодтонцæ къæдзæхи цъопбæл æма æзнаг ку ’рбазиннидæ, уæд ибæл дортæ рауадзиуонцæ. Æзнагбæл цудæй берæ зиантæ. Дорти фиццаг цæф æхебæл бавзурста Деникини болкъон Леуси отряд.

Партизанти æма керменистти фиццаг цæф бавзаруни фæсте къниаз Серебряков-Даутоков дуккаг хатт Дигори Баделиатæ æма курттатаг гъæздугути минæвæртти хæццæ еумæ нæуæгæй нимпурста партизанти нихмæ. Æзнаг байста Æхсæрисæр. Ами рамардтонцæ цалдæр партизани. Фал сæ уæдмæ Тогъойти Данели къуар ардигæй дæр фæссурдтонцæ. Знаги нихмæ тохи Чикола æма Хæзнидони астæу фæммард æй зундгонд коммунист-керменист, Чикола, Лескен æма Дæргъæвси партизанти разамонæг Будтути Муха.

Уой фæсте ба нæуæгæй партизанти нихмæ æрвист æрцудæнцæ нæуæг æфсæдтæ. Чиколамæ æрбацудæй болкъон Икъай-фурт. Е дзубанди кодта партизанти хæццæ, гъома, дан, мæ Дигоргоммæ бауадзетæ æма уин цуппар пулемети ратдзæнæн. Фал партизантæ сæхебæл сайд не ’руагътонцæ æма Икъай-фуртæн загътонцæ, дæ над фæстæмæ дарæ, зæгъгæ. Фал сæмæ е нæ байгъуста. Ири «хецау» Хабай-фурти унаффæмæ гæсгæ фæсевæди туххæй кæнун байдæдта Деникини æфсадмæ. Уой ку базудтонцæ партизанти къуар, уæд сæ сæргъи Хæллати Х., уотемæй нимпурстонцæ Чиколамæ æма байстонцæ уорсити штаб аллихузон документти хæццæ. Уацари бахаудтæнцæ æртæ уорс афицери дæр. Еци хабар фегъосгæй, Иристони «хецау» Хабай-фурт хъæбæр исмæстгун æй. Дæс мин соми лæвардта Тогъойти Данели сæрбæл, фондз æма инсæй мини ба – æгасæй æй ка ’рбакæна, уомæн.

Ирон большевиктæ æма партизантæ уорсити нихмæ Дигори бæгъатæрæй ку тох кодтонцæ, уæд Æрæдони ба 1919 анзи 20 мартъий адтæй, «Ирон съезд» ке хонунцæ, е. Съезди архайгутæн сæ фулдæр адтæнцæ афицертæ, æлдæрттæ æма баделиатæ, саугинтæ, моллотæ, кулактæ æма æндæр реакционертæ. Съезди дзубанди кæнгæй, болкъон Хъусай-фурт домдта Æрæдони «дууæ ауиндзæни исаразун æма фондз æма инсæй адæймагей бæрцæ ниййауиндзун».

Уорсгвардион бандитæ 1919 анзи феврали Дигоргоммæ бацæунмæ гъавтонцæ Уæллагири комбæл. Бутати Хъазбег куд финсуй, уотемæй Уæллагири коми керменисттæ 1919 анзи феврали фиццаг æмбеси ком фæгъгъæуай кодтонцæ дууæ къуæрей дæргъи, фал сæмæ тохæнгарз æма хуæруйнаг ке нæбал адтæй, уомæ гæсгæ ба сæ бунатæй рандæнцæ. Уони фæсте коммæ бацудæнцæ хъазахъаг-ирон уорсити къуар æ сæргъи болкъон Голий-фурт, уотемæй. Еци къуар æрбунат кодта коми гъæути æма уоми адтæнцæ, цалинмæ еугур фонс æма хуар нæ бахуардтонцæ, уæдмæ.

Уæдмæ Уæллагири коми балæудтæй болкъон Цæликкай-фурти контрреволюцион къуар. Æ зæрди адтæй байеу кæнун æ къуар Уæллагкоми партизанти хæццæ. Фал етæ, сæ сæргъи Арсæгти Горга, уотемæй нæ исарази ’нцæ æма син загътонцæ, цæмæй фæстæмæ рандæ уонцæ.

Болкъон Икъай-фурт, ротмистр Цæллаги-фурт, къниаз Серебряков-Даутоков æма болкъон Цæликкай-фурти мадзæлттæй ку неци рауадæй, уæд еци фæдбæл Дигоргом байсунбæл сæ «амонд» бавзарун исфæндæ кодтонцæ болкъон Гутъий-фурт æма къниаз Анзоров. Фал етæ дæр, се ’фсæдтæбæл устур зиантæ æрцæугæй, ледзæги фæцæнцæ.

Еци дзамани æрцудæй уæхæн цау. Деникини æфсади командиртæ исфæндæ кодтонцæ, Чиколай ци уорсгвардионтæ адтæй, уонæн байагъаз кæнун партизанти нихмæ тохи, æма Владикавказæй уордæмæ байагурдтонцæ дууæ роти, цуппар пулемети æма æндæр тохæнгæрзтæ. Роти æфсæддонтæ адтæнцæ 11-аг Сурх Æфсади уацайрæгтæ, сæ командиртæ ба – деникинонтæ. Чиколамæ цæугæй Æрæдони сосæгкустгæнæг коммунисттæ агитацион куст бакодтонцæ еци æфсæдти ’хсæн, æма етæ дæр партизанти ’рдæмæ рацудæнцæ.

Дзантиати Юрийи конд хузæ «Æгас цæуæд революци!»

Деникини æфсæдти Терки-Дагестани крайи командæгæнæг инæлар Ляхов исфæндæ кодта нæуæгæй Киристонгъæубæл арт бафтаун. Уордæмæ æрвист æрцудæй берæ æфсæдтæ. Уони хæццæ ма адтæнцæ бунæттон контрреволюционертæ дæр. Командæ син кодта инæлар Водбольский. Сæумæцъæхæй знаг æртухстæй гъæубæл. Æфсæдтæн лæвæрд æрцудæй карз бардзурд, тохæнгæрзтæбæл æма адæмбæл дæр куд ауæрдонцæ, уой туххæй. Инæлар Водбольский Киристонгъæуи цæргутæй, æртæ сахаттей æмгъудмæ, байагурдта еу миллион пути хуар, 500 бæхи æд сæргътæ, 500 нимæти, 5000 топпи æма дууæ миллион гилдзи. Уомæй идарддæр фæсевæд цудæнцæ «хебарæ» æфсадмæ. Никки ма байагурдта, цæмæй ин амунд æрцудайдæ 400 керменистти.

Еци рæстæг гъæуи адтæй 200 керменистти. Етæ зудтонцæ, æзнаг тухгиндæр ке ’й, уой, æма Сау гъæдæмæ рандæнцæ. Уæд гъæуи цæргутæй 12 мин адæймагей бæрцæ ракодтонцæ будурмæ, æртæ бони сæ уоми фæддардтонцæ, сæ мулк син фæддавтонцæ. Еци дзамани æзнаги къохæй мард æрцудæй парти «Кермен»-и ЦК-и сæрдар Цæголти Геуæрги.

Хуæнхон адæм сæхе цæститæй фæууидтонцæ Деникини æфсади фудмиутæ æма еузæрдиуондæрæй бауарзтонцæ Советон хецаудзийнадæ, сæ хъауритæбæл нæ аурстонцæ знаги нихмæ тохи.

Киристонгъæу ниппурхæ кæнунæй син ку неци рауадæй, уæд Деникини æфсæдтæ се ’ргом раздахтонцæ хонхи Дигорæмæ. Уоми ба адтæнцæ айдагъ керменисттæ нæ, фал «хебарæ» æфсæдтæмæ ка нæ бакумдта, етæ дæр. Еци рæстæг керменисттæ базудтонцæ, Мæхчески саугин Церетелий хæдзари контрреволюционертæ ке æрæмбурд кодтонцæ берæ тохæнгæрзтæ. Уорс æфсæдтæ гъавтонцæ партизанти фæстеггæй ниццæвунмæ. Партизантæ-керменисттæ – 35 адæймаги – сæ сæргъи Тогъойти Данел, уотемæй æрбалæбурдтонцæ Мæхческмæ æма байстонцæ тохæнгæрзтæ.

Тогъойти Данели къуар иннæ хатт нимпурста Чиколамæ æма æзнагæн бакодта берæ зиантæ: мард си æрцудæй 39 адæймаги, байста бæхтæ, тохæнгæрзтæ.

Дигоргоммæ бампурсун 1919 анзи уалдзæги бавзурста болкъон Хъарабугъати Х. къуар, Уæллагири коми ’рдигæй ба – болкъонтæ Гутъий-фурт æма Уруми-фурти къуæрттæ. Фал син си неци рауадæй. Парти «Кермен»-и сосæгкустгæнæг окружком, æ сæргъи Æбати Шамил æма Тугъдон-революцион совет æ сæргъи Тогъойти Данел, уотемæй балæдæрдтæнцæ, знаг сæ нихмæ тухгин нимпурст ке цæттæ кæнуй, уой. Фæллойнæгæнгути знаги нихмæ исразæнгард кæнуни туххæй, исаразтонцæ коми цæргути митинг Задæлески рази. Уоми радзубанди кодтонцæ Тогъойти Данел, Æбати Шамил, Арсæгти Горга æма хуæнхон зæнхкосгути минæвæрттæ. Митинги ка адтæй, еци партизантæ ирæнттæ, кæсгæнттæ, балхъайрæгтæ, уруссаг æфсæддонтæ, хъазахъæгтæ-керменисттæ æма бунæттон цæргутæ ард бахуардтонцæ, ком федарæй ке багъæуай кæндзæнæнцæ, уой туххæй.

Уорсгвардион æфсæдти нихмæ ахсгиагдæр тохти активонæй архайдтонцæ Будури Дæргъæвси, Лескени, Толдзгуни, Секери æма Дзæгъепбарзи керменисттæ.

Уорс æфсæдти командæкæнуйнадæ берæ æфсæдтæ бакодта Чиколай размæ æма æртухстæнцæ Сау гъæдæбæл. Еци гъуддаг бæлвурд фæззиндæр кодта партизанти уавæр – фæллæмæгъдæр æнцæ сæ бастдзийнæдтæ гъæути хæццæ, нæбал син фагæ кодта хуæруйнаг æма тохæнæрмæг. Фал уæддæр гъæддухæй тох кодтонцæ æзнаги нихмæ. Киристонгъæу ниппурхæ кæнуни туххæй Деникини бардзурд исæнхæст кæнгæй, инæлар Водбольский нур ниддæрæн кæнунмæ гъавта Дигоргом. Берæ æфсæдтæ æрæмбурд кæнгæй, уæдта бунæттон контрреволюцион хъаурити фæрци, уорс æфсæдтæ аллирдигæй нимпурстонцæ Дигоргоммæ. Еци гъуддаги архайдтонцæ болкъонтæ Хабай-фурт æма Гутъий-фурти уорс æфсæдтæ, къниазтæ Анзорови æма Серебрякови уорсгвардион къуæрттæ, уорс хъазахъæгтæ сæ сæргъи инæлар Водбольский æма болкъон Леус, баделиати къуæрттæ, сæ сæргъи уорс афицер Хъарабугъай-фурт, уотемæй. Партизантæн сæ бон цæйбæрцæ адтæй, уойбæрцæ нихкъуæрд лæвардтонцæ æзнагæн. Фал хецæн рауæнти уæддæр уорс æфсæдти бон бацæй партизанти нихмæ æнтæстгинæй истохун. Партизантæ æма керменистти уавæр фæззиндæр æй. Рагацау сæ тохæнгæрзтæ хонхи цъæсти баримахстонцæ, партизанти къуæрттæ, сурхæфсæддонти хæццæ еумæ æфцæгбæл рахизтæнцæ Гурдзимæ. Е адтæй 1919 анзи майи.

Фал Гурдзимæ еугур партизантæ нæ рандæнцæ. Дигоргоммæ бацæуæни байзадæй Хæллай-фурти партизанти къуар. Уой æма Ботъой-фурти партизантæ ма тох кодтонцæ æзнаги нихмæ. Уорс æфсæдти нихмæ тохи партизанти бæгъатæр тох æма фæллойнæгæнгути лæгдзийнадæмæ се ’ргом раздахтонцæ Г.К. Орджоникидзе æма С.М. Киров.

«Деникин Кавкази», зæгъгæ, статьяй Киров финста: «Хебарæ лæгмартæ сæхе цæттæ кодтонцæ Сурх-Дигорæ байсуни фæстаг нимпурстмæ. Арæзт æрцудæй коммæ еугур æфцæгутæбæл дæр нимпурсуни пълан. Уой исæнхæст кæнун бафтудæй деникинонти къохи. Дигорæнттæ лæвардтонцæ карз нихкъуæрд, фал фæстагмæ, сæ фæстаг хъауритæ фæцæнцæ æма гъæддаг деникинонтæ, хуæнхаг кулактæ, афицертæ æма æндæрти хæццæ кодтонцæ, Киристонгъæуи ци райдæдтонцæ, уой».

Г.К. Орджоникидзе финста, зæгъгæ, «…æмбæлттæ ирон керменисттæ Дигори хуæнхти æнцад нæ уадзунцæ деникинон бандити… Æнæгурусхæй зæгъæн ес, Советон хецаудзийнадæ Цæгат Кавкази хуæнхаг адæми цæсти куд кадгин æй, уотæ некæми». Дигоргоммæ балæборгæй уорсгвардионтæ берæ фудмиутæ бакодтонцæ адæмæн. Етæ, æнæ тæрхонæй ниййауиндзиуонцæ айдагъ керменистти нæ, фал уони фарс ка адтæй æма гурусхæ кæбæл кодтонцæ уони дæр. Еугур гъæути дæр исаразтонцæ ауиндзæнтæ. Болкъонтæ Икъай-фурт æма Хабай-фурти лæгмартæ Задæлески, зæгъæн, бæлæстæбæл ниййауигътонцæ æхсæз адæймаги, 12 адæймаги ба маргæ ракодтонцæ. Уæхæн фудмиуæ бакодтонцæ Æхсæрисæри дæр.

Берæ зиантæ æрцудæй Николаевски станици хъазахъаг партизантæбæл дæр. Етæ ахид рампурсиуонцæ Сау гъæдæй. Еу дзамани большевиктæ-партизанти къуар – 22 адæймаги – сæ сæргъи Мефоди Легейдой хæццæ æзнаги къохтæмæ бахаудтæнцæ. Æркодтонцæ сæ станицæмæ æма сæ уоми топпи гъæдтæй фæннадтонцæ, æртей ба си фехстонцæ. Газет «Правда»1919 анзи 14 декабри финста, зæгъгæ, гъæддаг деникинон æрдонгтæ, хуæнхаг кулактæ æма афицерти хæццæ еумæ æнæхатирæй мардтонцæ адæми, сугътонцæ син сæ хæдзæрттæ, истонцæ син сæ мулк, дарæс, фонс. Хуæнхаг адæм хъæбæр мæстгун кодтонцæ тухæгæнгутæмæ.

Байстонцæ син сæ фонс, бæхтæ, фустæ. Фонси еу хай сæхуæдтæ бахуардтонцæ, иннæ ба æрвист æрцудæй, уорс æфсæдтæ кæми адтæнцæ, уордæмæ – Владикавказ æма æндæр гъæутæмæ.

Аци циртдзæвæн Дзæуæгигъæуи хонсайраг æрбацæуæни æвæрд æрцудæй, 1919 анзи деникинон лæгмартæ æверхъауæй ке рамардтонцæ, Сурх Æфсади еци 17 мин тугъдони æма командирей номерæнæн.

Партизанти басæттун сæ къохи ку нæ бафтудæй, уæд уорс бандиттæ бастъигътонцæ Дигоргоми цæрæг адæми, æма аст боней фæсте рандæнцæ уордигæй. 1919 анзи фæззæги бабæй ами хецауеуæг кодтонцæ большевиктæ-партизантæ. Уæдмæ Гурдзийæй æрæздахтæнцæ революцион æзмæлди разамонгутæ дæр. Æзнаги нихмæ тохи архайдтонцæ Иристони еугур кæмтти æма гъæдти. Цæгат Кавкази большевиктæ æма партизанти къуæрттæ минкъийдæр нæ кодтонцæ. Сосæгкустгæнæг большевиктæ, партизанти къуæрттæ архайдтонцæ Иристони еугур кæмтти æма гъæдти. Куд Цæгат Кавкази, уотæ Иристони дæр 1919 анзи кæрони æма 1920 анзи райдайæни партизанти æзмæлд хъæбæр истухгин æй.

Дигоргом багъæуай кæнуни тохи еугур тугъдон архайдæн дæр еумæйаг разамунд лæвардта Тогъойти Данел. Хецæн къуæртти разамонгутæ адтæнцæ æхсаргин партизантæ-командиртæ Тæкъоти Дзандар, Æбати Шамил, Хæллати Хамби, Къесати Хъæлæмурзæ, Арсæгти Горга, Рæмонти Хадзимæт æма иннетæ.

Медбæстон тугъд Иристони, Терки бæсти æма Цæгат Кавкази куд цудæй, уой истори ка бæрæг кæндзæнæй, етæ гъæуама аккаг æргом æздахонцæ, Дигоргом фондзинсæй боней дæргъи æзнагæй куд гъæуайгонд цудæй, уомæ. Еци тох æвдесуй Цæгат Иристони фæллойнæгæнгути бæгъатæрдзийнадæ æма еузæрдиуондзийнадæ Советон хецаудзийнади, цитгин Октябри гъуддагбæл.

1969 анз.