Зундгонд куд æй, уотемæй æрæги циртдзæвæнтæ æвæрд æрцудæнцæ нæ национ литератури номдзуддæр архайгутæ Гурджибети Блашкайæн (Сурх-Дигори)  æма Малити Геуæргийæн (Чиколай).

Гъо, е хуарз æма арфиаг гъуддаг  æй. Фал  е, æвæдзи фагæ нæй, кæрæй-кæронмæ сæ цитгин кæнæн, зæгъгæ, нæхецæй ниббоз уæн. Баруагæс уи уæд, нæдæр Блашкайæн æма Геуæргийæн дæр, нæдæр нæ иннæ номдзуд финсгутæн дæр сæ хъазауат, номерæн циртдзæвæнтæ син æвæронцæ, уой туххæй нæ, фал нæ маддæлон æвзаги цардгъондзийнади, сæ фæсте ка фæззиндзæнæй, нæ адæми еци фæлтæртæн æй федауцæй багъæуай кæнуни сæрбæлтау адтæй. Æма си мах ба цæйбæрцæбæл арфиаг ан? Гъулæггагæн, уоййасæбæл нецæйбæрцæ. Ка ‘й зонуй, кедæрти зæрдæмæ нæ фæццæудзæнæй аци загъд, æгæр гурумухъ сæмæ фæккæсдзæнæй, фал æндæр хузи куд гъæуама зæгъæн, кæд æма абони нæ дзиллæ цийфæнди цæстæй кæсунцæ нæ газет «Дигорæ» æма журнал  «Ирæф»-и уавæрмæ?!. Уавæр ба æй аллайаг – куд нæ федауй, уотæ минкъий адæм сæ рафинсунцæ. Гъеуæхæн æй нæ сæрустурдзийнадæ нæ хъаимæтгун финсгутæй?..

 

Иристони ахурадон, культурон  æма æхсæнадон царди  устур бунат ес Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети ирон филологий факультетæн. Рæдуд нæ уодзæнæй, ку зæгъæн, факультет алкæддæр адтæй æма нур дæр æй ахургонд адæм цæттæ кæнуни курдбадзæ. Æ рауагъдонтæ айдагъ Иристони нæ косунцæ, фал Уæрæсей æндæр рауæнти дæр. Факультети гæнæнтæ хъæбæр урух æнцæ, уомæ гæсгæ ба цардмæ над раттунцæ ахургæнгутæн, журналисттæн, социалон косгутæн. Беретæн сæ бон исуй науки бæрзонд къæпхæнтæмæ исхезун. Зæгъæн, аци факультети исахур кодтонцæ Бежати Фаризæ, Цопанти Ритæ, Дзодзиккати Зæидæ, Майрæмухъуати Фатимæ, Гуæцæлти Ларисæ, Кудзойти Анжелæ, Асати Наташæ, Цæрикъати Фатимæ æма ма берæ æндæртæ. Нуртæккæ етæ сæхуæдтæ æнцæ факультети ахургæнгутæ. Ке ранимадтон, уонæн сæ рæстæги ирон-дигорон æвзаги сосæгдзийнæдтæ амудтонцæ Багати Никъала, Агънати Æхсар, Тахъазти Харум, Гуриати Тамерлан æма æндæртæ.

Ирон æвзаги кафедри ахурадон дисциплинити ’хсæн ес дигорон литературон æвзаг æма дигорон диалект. Мах ан еу адæм (ирон-дигорон), ес нин еу националон æвзаг, кæци æнцойнæ кæнуй дууæ ’взагей гъæздуг æвæрæнтæбæл: ирон æма дигорон.

Дигорон æвзаги хецæндзийнæдтæ ахур кæнун æнцон нæй, скъолай айдагъдæр иронау ка ахур кодта æма дигорон дзурд ка не ’гъосуй, еци студенттæн. Ахургæнгутæ архайунцæ, грамматики фæткитæ амонунæй уæлдай ма, студентти зæрдити дигорон дзурди адгин адæ ниттадзунбæл дæр. Уой туххæй сæ зонгæ кæнунцæ дигорон аййевадон текстти хæццæ. Зæгъæн, поэтикон уадзимисти æрмæг ахур кæнун райдайунцæ Малити Геуæрги æма Гурджибети Блашкай исфæлдистадæй.

Дигорон æвзагбæл ци поэтикон аййевадæ исирæзтæй, уони ниффинсгутæ æнцæ мах факультети рауагъдонтæ кенæ махмæ æ уæлдæр ахур ка райдæдта, етæ: Малити Васо, Колити Витали, Скъодтати Эльбрус, Къибирти Амурхан, Хохойти Энвер, Будайти Милуся, Бабочити Руслан. Сæ еугурей кæми фæннимайдзинан.

Поэтикон дзурди нивæнзт е ’взаги арæзтæй хецæн кæнуй дзоруни иннæ хузтæй: официалон, публицистикон, наукон. Зæрдæмæгъаргæ дзурдтæ, дзурди бæститæ ’нцæ, римæхст гъудитæ, æнкъарæнтæ агорун кæми багъæуй, уæхæнттæ.

Поэттæй алке дæр æвдесуй е ’стур уарзт райгурæн зæнхæмæ, мадæмæ, цардмæ, дуйнемæ, æрдзæмæ. Алли поэт дæр сæ хузæ кæнуй æхе аййевадон мадзæлттæй. Зæгъæн, Къибирти Амурханæн Дигоргом æй æ уодбæл хуæцæг, æ незтæ исафæг:

Феронх кæнун мæ рист уæззау, –

Тæхгæй аргъæутти сæхъесбæл.

Мæ уод æнцойнæ тикисау

Схуссуй Уазай рагъи сесбæл

(«Дигоргом»).

Рауадæй си метафорон æрфинст: лирикон хъайтари уод тæхуй аргъæутти алæмæттаг горцъебæл. Колити Виталийæн Дигоргом æй «дзенет», «зæрддагон», «рохс бæлдæ» («Мæнæ дессаг, мæ Дигорæ»). «Иристони – Дигорæ – мæ цинæ, мæ рес», – дууæ нихмæвæрд æнкъарæни цæруй Скъодтати Эльбруси зæрди.

Райгурæн зæнхи туххæй адæймаг ци базонуй, е æвæрд æрцæуй е ’взагон дуйней ниви. Зæгъæн, æрдзæ циуавæр сорæтти уинунцæ нæ поэттæ? Ахиддæр æмдзæвгити рæнгъитæ ирддæр, сæ гъуди ба син бæлвурддæр кæнунцæ эпитет, метафорæ, олицетворени, барæн, гиперболæ, перифразæ æма æндæртæ.  Скъодтати Эльбрусæн хор æй уодмедæг:

Цæбæл æй хори тунтæн сæ зар;

Сойнæ тагъдæй хори билтæй;

Изæр райсавдæй цубур усми –

Хор æй фæддавуй æ дæлмуси.

Æндæр хузи поэт уинуй кæрдæг:

Кæрдæг æртæхæй раниуазта,

Дунгæмæ семун фæййагайдта.

Къибирти Амурханмæ думгæ тохуй æ алливарс дуйней хæццæ, бæстæ низманста, фал æваст «æрбадумдæй»:

… Райсуй есойнæ.  Кинзелæ –

 Æ медбæстæ. … И тургъти –

 Æнгулдзæхтæ…

(«Февзурдæй зелгæ думгæ»).

Кæд поэт римæхстæй думгæ баруй адæймаги царди хæццæ: догъи уайун, хъаурæбæл нæ ауæрдун, уæдта æваст фæццидæр ун?  Думгитæ ма ’нцæ – «лагъз гуртæ», «гъæдрæбунти кафунцæ («Сау гъæдæ»).

Думгæ ниффелауй,

Тари ниббиндзæ уй.

Гъæди æрæллау уй,

Гъæди никкиндзæ уй.

(«Думгæ»).

Уæлдай ахид киунæгæкæсæги рази æмдзæвги рæнгъитæ исæвзурун кæнунцæ хуæнхаг дæнтти гъазт æма гъезæмарæ. Дони знæт тухæ равдесунæн поэтти багъæуй экспресси, карз архайд æвдесæг дзурдти агъаз:

Тар хæнхултæ карз рæуегъгæ,

Цæветтонги æгуст гал,

 Таси ’фтауй æмир тегъти

 Æ мæстгун худт, æ уозгалд.

Арф адæгти гъæр æмбохгæ,

 Лигъздæр рауæн уозгæ уад.

 Хаугæ дортæ размæ ’нтъохгæ 

Е никкæнуй листинсад…

(Колити Витали «Ирæф»).

Цардбæл, адæймаги уодикондбæл сагъæстæ исунцæ поэттæн сæ уадзимисти сæйраг темитæй еу. Кæсæг сæмæ цума еуварсæй фегъосуй, фал æцæгæй ба сæ хæццæ мæти æфтуйуй. Куд хецон æнцæ махæн ауæхæн рæнгъитæ:

Нецибал æй, фун æй евгъуд бон,

Нур райдæдтон надбæл ауæрдун…

Фæсæфцæг фæуурдуг æй уæрдун,

Кумæдæр мæ скъæфуй мæ аууон…

(Скъодтати Эльбрус «Аууон»).

Фестун. Цæун. Нæййес ’здæхæн,

Рæстæг нин æмгъудгонд æй.

 Зонун аци нади фæлхæн,

Фал ибæл ци мудконд е!

 (Къибирти Амурхан «Фæндаггони сагъæс»).

Мадæмæ уарзт зæрди арф æвæрд фæууй, алке ’й дзурдтæй нæ фергом кæнуй, фал æй равдесуй фæлмæн рахастæй мадæмæ.

Мади ном циуавæр дзурдтæй ерунцæ нæ поэттæ:

Æрмæстдæр ду, мæ хорæнгæс мадæ,

Æрмæстдæр ихæсгун дæуæй дæн…

Æз дæуæй фæййистон лæгдзийнадæ,

Æз дуйнемæ цæун дæу нифсæй.

(Колити Витали «Нæуæгæй æфтуйунцæ мæ зæрди»).

Дори росæй мæмæ мабал дзорæ,

Бони рохсæй мæйдар иссерун…

Некæдбал уодзæнæн дæ бæдолæ,

Мадæ мин нæбал уодзæй гъерун.

(Скъодтати Эльбрус «Мæ мадæн»).

Ампъезгай мæ æдзох,

Рохсмæ сайгæ фæццудтæ.

Рамæ кодтай уæлхонх,

Гъе уæдта æрбадумд дæ.

Рауæзтæй мæбæл тар,

Мегъи сау мæ нимбарзта.

Тузмæгæй мæбæл арв

Æ уæззау уаргъ нинхуæрста

(Къибирти Амурхан «Мадæ»).

Силгоймаг ци æнкъарæн райгурун кæнуй, е уæд æргомæй, уæд фæсномугæй нивæгонд цæуй дигорон поэтикон уадзимисти:

Фæццæуй… Ниссурх æй, кедæр къохбæл хуæцгæй.

 Сæ фæсте ма кæсун, мæ сор хед æртæдзгæй

(Колити Витали «Зæрдæ ба»).

Æллæх, бæгъæмбадæй

«Зингбæл» ниххаттæн…

(Къибирти Амурхан «Цигайнаг кизгæ»). 

Ами «зинг» æй уарзти цæхæри хай. Къибирти Амурхани æмдзæвгæ «Сæумæй донгонæй дон…» зæрдæбæл æрлæуун кæнуй Малити Геуæргий æмдзæвгæ «Æлхуйнæ», кæд сæ медес фæйнæхузон æй, уæддæр. Дууеми дæр дзурд цæуй фиццаг бакастæй февзургæ уарзти туххæй. Геуæргий æмдзæвги кизги зæрди цæмæн байзадæй «сагъд сау хъæма»?

Нæ дæлпазбуни еу бæхгин

Фæцæйзиндтæй уæд æваст.

Мæ фидбилизæн æ хæццæ

Цæмæн фæдтæн æз æнгаст?

Æ мед-ходæ æрттивтонцæ

Дууæ цæсти сурх зингау.

Мæ зæрдæ мин басугътонцæ,

Ду ме ’вдесæн, уо, Хуцау!

Амурхани æмдзæвги «къæйних бæхгин», «зæнхæбæл нæ цæфстæй», ку «нистæфтæй» кизги «сæнт цъæх» цæститæ, уæд фæдздзæгъæл æй:

Нæбал стæфун мæ раз,

Арв мæбæл ниссæр-кин æй…

Алли поэтæн дæр ес æхе аййевадон æрмдзæф, фал сæ еу кæнуй нуриккон цардмæ рахаст. Сæ царди философи (се ’мдзæвгитæмæ гæсгæ) – цард уарзун æма ин е ’нæраст гъуддæгутæ бухсун, кустæн аргъ кæнун.

Дигорон æвзаги ци гъудитæ æма æнкъарæнтæ æвæрд ес, уони зонгæй, студентти зундирахаст гъæздугдæр кæнуй, рæсугъд æнкъарæнтæ сæмæ игуруй. Уомæ гæсгæ ба нæ бон зæгъун æй – университети дигорон æвзаг ахур кæнун гъæугæ æма ахсгиаг гъуддаг ке ’й, уой.

ЦОПАНТИ Ритæ, филологон наукити доктор, профессор