ИСАТИ Мæхæмæт Иристони уогæй æнæ фембæлгæ нæ фæууидæ ахургæндти хæццæ.

Зундгонд ахургонд, æвзагзонунади наукити академик Исати Мæхæмæт райгурдæй 5 мартъий 1928 анзи рæстæмбес цæрæг берæ бийнонти ’хсæн æвдæймаг сувæллонæй. Ахур кодта æма исгъомбæл æй Лескени гъæуи. Адтæнцæ цуппар хуæри æма цуппар æнсувæри. Сæ фидæ Измаил (Смел), ниллæгутæ бæзæрхуг лæг, адтæй дессаги зæрингурд.

Уой конд æрхи тас, хъувган кенæ гогойнæ ку фæууидтайсæ! Се ’рттевæнти дæхе бауидтайсæ! Сæ рæсугъддзийнади дæ зæрдæ байзадайдæ. Мадта, нæхемæ хъæматæбæл ци орнаменттæ æвардта, етæ ба кефæнди дæр деси бафтудтайуонцæ, еци æнахургонд саугосæг лæгмæ, кæд ин Хуцауæй лæвæрд нæй, уæд уæхæн устур ацъагъуæ кæцæй ес æ къохи, цæсти тегътæ ка есуй, уæхæн аййев дзаумæуттæ исаразун ин куд æнтæсуй, зæгъгæ.

Мæхæмæти мадæ Фатъимæт, имонауæй æй Гага худтонцæ, адтæй хъуранаргъуд, зæрдхæлар, адæмуарзон, косагæ, рæдау силгоймаг. Еунæг иуазæги дæр сæ хæдзарæй æ къохи ци адтайдæ, уомæй æнæфæххинцгæ нæ рауагътайдæ, еунæг æрбацæуæг дæр си æнæ табедзæй нæ райервазтайдæ. Гага уарзта рæстдзийнадæ, сабур, æнæхæлхъой цард, адæми хæццæ федауцæй цæрун.

Æгустæй некæд некæми неци адтæй æма Исати бийнонтæ хестæрæй-кæстæрæй дзæгъæлбадæ некæд кодтонцæ. Хæдзари дæр, колхози дæр кустонцæ зæрдиуагæй. Мæхæмæтмæ дæр минкъий кустæгутæ не ’нгъæл кастæй. Сæ фæсте бæрзонд æма рæсугъд тегъæй къохуæрдун æма бундзонæгъæй айдагъ согæй ке ласта, етæ дæр еу лæгæн æгæр адтæнцæ. хуцауи фæрци донмæ цæун изолмæ нæ гъудæй: сæ тæккæ хæдзари рази адтæй заманай цъай.

Мæхæмæт, кæд æ хæдзари куститæй хъурмæ адтæй, уæддæр æ сæйрагдæр ихæсбæл нимадта ахур кæнун, хуарз ахур кæнун. Æ уроктæ искæнунмæ ’й бонæй ку нæ райевдæлидæ, уæд æхсæви æнафæнттæмæ фæббадидæ фæтæгени цирагъ кенæ цъилингай рохсмæ. Кенæ бабæй сæумæцъæхæй фæггæпп кæнидæ æма æ киунугутæбæл, æ финсуйнæгтæбæл исбадидæ.

Мæхæмæт æмдзæвгитæ, статьятæ финсун раги райдæдта, кæд сæ фиццаг рæстæги æвдесгæ некæмæ кодта, уæддæр.

Тугъди размæ, уæдта æ фæсте дæр скъолай литературон къуари куст некæд банцадæй. Еу рæстæги имæ цудæнцæ Икъати Бисолтан, Саукуйти Солтан, Сабайти Сулейман, Асети Барис, Амилахуанти Хизир, Цъеути Замæдин, Хъаирти Аслæнбек, Исати Мæхæмæт, Цорионти Хæмиц æма æндæртæ. Исуиуонцæ 10-12 адæймаги. Ахиддæр зуймон даргъ изæрти скъолай кълæстæй еуеми бамбурд уиуонцæ, æркæсиуонцæ берети нæуæг финст æмдзæвгитæмæ, рæнгъæй сæ равзариуонцæ, байамониуонцæ алкæмæн æ рæдуд æма ’й исраст кæниуонцæ. Хуæздæр æмдзæвгитæ рартасиуонцæ, скъолай син «æригон таланттæ», зæгъгæ, ци фарси газет цудæй, уоми сæ рауадзиуонцæ.

Литературон къуарæн разамунд лæвардта нæ еугурей уарзон ахургæнæг Сагети Рамазан. Рамазани фæрци беретæ базудтонцæ поэзий сосæгдзийнæдтæ, беретæ ниххуæстæнцæ æмдзæвгитæ финсунбæл. Уонæй сæ еу адтæй Исати Мæхæмæт. Мадта Сабайти Сулеймани дæр дигори дзиллитæн амонун нæ гъæуй, зундгонд поэт æй.

Устур Фидибæстон тугъд Мæхæмæти цардмæ дæр, иннæ адæми хузæн, бахаста устур æййивддзийнæдтæ. Æ дууæ хестæр æнсувæри Илас æма иса тугъди будурмæ рандæнцæ. Хæдзари уæзæ нур ба еудадзугдæр Мæхæмæти рагъбæл æрæнцадæй.

«Ракæнайи» цома иссæй. Уæддæр бафæлладтæн, мæ бон нæбал æй, зæгъгæ, Мæхæмæт некæд разагъта. тугъди рæстæги немуцаг фашисттæ скъола æрдæгихæлд никкодтонцæ æма тугъди фæсте ба цалцæг кæнуйнаг иссæй. Берæ кустæгутæ си адтæй, æма си Исати Мæхæмæт æхе некæд райеуварс кодта. Аллирауæн дæр æй фæууидтайсæ. Е ’мбæлтти разæнгард кæнунмæ Мæхæмæтмæ кусти ци хъаурæ адтæй, уой ин ахургæнгутæ бафеппайдтонцæ æма ’й, 9-аг къласи ахурдзау уогæй Лескени скъолай фæскомцæдесонти комитети секретарæй исæвзурстонцæ. Мæхæмæти разамундæй фæскомцæдесонти комитет устур æргом æздахта ахури гъæдæ фæббæрзонддæр кæнунмæ, скъоладзаути æгъдау, косæнуæтти кæдзосдзийнадæ хуарз уагæбæл ниввæрунмæ.

Мæхæмæт дæсни адтæй хузæ кæнунмæ дæр. Ахиддæр кодта Пушкин, Къоста æма Ленини хузтæ. Дессаг адтæнцæ Мæхæмæтæн æ конд карикатуритæ дæр, айдагъ се ’ркасти нæ, фал сæ арф гъудийæй дæр. Æмбурд сæ кодта хецæн альбоми. Сæ еуетæ скъолай фарси газети кенæ бабæй гæгъæдибæл устурдæр кондæй фарсбæл ауигъдæй фæззинниуонцæ.

Мадта скъолай драмон къуари кустæй дæр Мæхæмæт еуварси нæ лæудтæй. Лескейнæгтæй нур дæр ма беретæ æримисунцæ, 1944 анзи скъолай сценæбæл Бритъиати Елбиздихъой пьесæ «Хазби» æвæрд куд æрцудæй, уой. Айдагъ скъоладзаутæ нæ, æнæуой адæмæй скъолай еци агъазиау зали бацæуæн нæбал уидæ. Сауæнгæ къæрæзгитæй дæр ма имæ кастæнцæ.

ИСАТИ Мæхæмæтæн е ’носон бунат иссæй Дзæуæгигъæуи Кади Аллейæ.

Мæхæмæти уæди цардбæл сагъæс кæнгæй, адæймаг нур дæр деси бацæуй, алцæбæл куд хъæрдтæй, зæгъгæ. Фал си дессагæй неци адтæй. Хуцауæй боз, æ берæ хъиамæттæ дзæгъæли нæ фесавдæнцæ. Фиццагидæр Лескени скъолай сугъзæрийнæ майдан ка раста, е адтæй Исати Мæхæмæт. Æ хуарз ахур, æгъдау æма æхсæнадон кустæн ин устур аргъгонд æрцудæй. Æвæдзи, æ гъæу, хъæбæрдæр ба æ гъæуккæгти уомæй берæ уарзта. Æвæдзи, Лескени гъæдтæ æма будуртæ, сувæллонæй кæми гъазидæ, еци рауæнтæ ин уæлдай адæ уомæй кæниуонцæ. Æвæдзи, æ фунти Лескени уомæй бафтуйидæ.

Мæ финсти кæронбæттæни мæ еу хабар æримисун фæндуй. Е адтæй, Мæхæмæт Нальчикки пединститути ку ахур кодта, уæд. 1946 анзи, рагуалдзæги.

Цæветтонгæ, уордæмæ Ленинградæй лекцитæ кæсунмæ иссудæй æвзагзонунади устур ахургонд Г.Ф. Турчанинов. Дессаг адтæнцæ ахургонди лекцитæ еугурæйдæр, фал нин Зеленчукки ци дорин циртдзæвæн иссирдтонцæ, уой хабар ку ракодта, уæд Мæхæмæт æ бунати нæбал лæудтæй. Дес кодта, уæхæн рагон финст ка бакастæй, кутемæй æй бакастæй. Циуавæр дамугъатæй æма кæд финст адтæй, дигоронау си ци дзурдтæ адтæй, зæгъгæ.

Мæнмæ гæсгæ, Мæхæмæтæн Турчанинови хæццæ æ еци фембæлд равардта фиццаг æсхуст æвзагзонунади надбæл ниллæуунмæ.

Мæхæмæтæн æ хуарздзийнæдтæн сæ банимайун дæр зин æй…

ЦЪЕУТИ Замæдин (1927-2020), финсæг, публицист

ИСАТИ МÆХÆМÆТи ЗÆРДÆРГОМ САГЪÆСТÆ…

Исати Мæхæмæт хъæбæр зæрдæхцæуæнæй ке хæццæ фембæлидæ Иристонмæ иссæугæй, æма зæрдæргом дзубандитæ ке хæццæ фæккæнидæ, уонæй еу адтæй зундгонд журналист æма финсæг Æгъузарти Саукуй. Уæлзæнхæбæл æхцул цард кæнгæй, æрæнцадæнцæ еумæ се ’носон дуйней дæр. Æмгæрттæ нæ уогæй – Саукуй си финддæс анзи кæстæр адтæй, – уæддæр æмгарæ æрдхуæрдти хузæн цардæнцæ. Æгъузари-фурт æ курухон хестæри гъудити бундорбæл цалдæр æрмæги дæр бацæттæ кодта, æ рæстæги мухури рацудæнцæ. Уонæй еу – мæнæ дæлдæр ке мухур кæнæн еци новеллæ, ниффинста ’й Мæхæмæти зæрдæргом дзубандитæмæ гæсгæ.

* * *

Æз куд берæ уарзун Ири къурфæ! Æз уотæ берæ уарзун Ири къум æма ин мæ сæр нивонд фæууæд!

Уотемæй ба кадæртæ таус рауагътонцæ, махæрдигон, дан, нæй. Бафæрсайтæ мадта Лескени къулдунтæ, æз бæгъæнбадæй кæми фæтътъæбæртт кодтон.

Бафæрсайтæ фæсалгун рæгътæ, æз уæриккитæ кæми хизтон.

Бафæрсайтæ…

Мæ алли тоги æртæх, мæ алли исуолæфт дæр ирон æй, дигорон æй. Мадта æз нæхемæ ку фæуун, уæд донгон мæтъæл зарæ цæмæн фæккæнуй? Нæбал мæ базонуй, кенæ ба мæ бафæсмæруй, æма мин мæ хорсугъд бауæр æнтæф бони куд рæвдудта, уой æримисуй…

Цал æвзаги зонун, цал æвзагебæл исæмбалдтæн, ирон-дигорон дзурдæн си æмбал нæййес. Мади губунæй дæ хæццæ ци æвзаг рахæссай – хæзнати хæзнадæр, еугуремæй хъазардæр.

Мæ дзæбæх кæстæр! Дæ сæрбæл бæрзонддæр исхуæцæ æма зонæ: аланти нæртон тог æмбохъула кæнуй дæ дадзинтти. Æма кæд агъаззаг фæккиудтан, уæддæр лæдæрун: нæ фесæфдзинан, Къоста æма Туйгъанти Махарбеги хузæнттæ кæми игуруй, Исси ном кæми нæруй, Васой фæллæнттæ кæми ахур кæнунцæ, Балой алæмæти гъæлæс еугур дуйнебæл кæми игъусуй, еци адæмæн мæгурæй тас нæй.

Æригъосун: лæги хузæн лæг нæмæ нæбал ес.

Ирæ лæг гъæуагæ некæд адтæй. Æма нæмæ кæд лæгæн æ тог еске ниуазта, уæд мах нæхуæдтæ. Ири къурфи райгурдæй æмбесонд: «Мæсуг æхе дорæй ихæлуй…» Е дзæгъæли нæй. Æма фесæфæд еци устур фудæнхæ нæ тогæй!

Дуйней Исфæлдесæг! Кæрæдзей хуæрунæй нæ бахезæ, æлгъиститæн сæ карздæр мах адæми ма фæууæд! Ка дæн, цирдигон дæн æма кæмæй дæн, уой ба, ку нæбал уон, уæд балæдæрдзинайтæ…

ÆГЪУЗАРТИ Саукуй (1943-2013), финсæг, публицист