Нæ абони дзубанди æй, не ’хсæнадæ нæ ирæзгæ фæлтæрти гъомбæлади æма цардиуаги фарстатæбæл куд ауодуй, уой фæдбæл. Æма нæ райдайун ба фæндуй еу рагон таурæхъæй. Уогæ ин æ кой кæддæр дæр ма кодтан нæ газети, фал æй еума хатт дæр ма æримисун æнгъезуй, уомæн æма, кæд нин ахсгиаг æй, нæ кæстæрти карнæ куд æма ци хузи рауайдзæнæй, е, уæд нин аци таурæхъи цау еудадзуг зæрдæбæлдаруйнаг æма зундамонæг уа.
СУВÆЛЛОНБÆЛ АУОДУН – ХЕСТÆРТИ ÆВÆЛМÆЦГÆ ИХÆС ÆЙ!..
Таурæхъ ба уæхæн æй. Цæветтонгæ, еу мæгур лæг исфæндæ кодта æлдари æхемæ æрбахонун фæххинцуни зæрдтæй. Фæццудæй имæ хонæг. Æлдар имæ байгъуста æма ин уотæ:
– Кæд си мæнæй æлдардæр уодзæнæй, уæд дæмæ нæ цæун.
– Нæ, нæ!.. – æ уодæй арт цагъта мæгур лæг.
Æрбацудæй æлдар мæгури къæсмæ. Алцæмитæй идзаг фингæбæл æй æрбадун кодта лæг. Хуæрун райдæдта. Уæдмæ иннæ уатæй сувæллони кæун райгъустæй.
– Æз дæ, мæнæй æлдардæр уæмæ ес, зæгъгæ, нæ фарстон?
– Е сувæллон æй, æлдар.
– Сувæллон æлдарæй æлдардæр æй, – загъта æлдар, исистадæй æма рацудæй…
Аци таурæхъи медес лæдæрд æй: нæ кæстæртæ нæ адæми цардарæзти агъазиау бунат ахæссунцæ. Уотæ неке зæгъуй, æма сæ бустæги исуæлиау кæнæ æма си цидæр уæлбекъонтæ рауайун кæнæ. Дзубанди уобæл цæуй, æма син сæ карæмæ гæсгæ хестæрти ’рдигæй арæзт цæуа фадуæттæ, цæмæй байлæгъ кæнонцæ, æнæнезæй, царди æнæмæнгæ гъæугæ гъуддæгути архайунмæ арæхсонцæ, уонцæ æгъдаугин… Æма син еци фадуæттæ дæр арæзт цæуонцæ, ци федауй, уæхæн бæрцæй.
Советон доги уой фæдбæл ци æма куд арæзт цудæй, уони нæ имисдзинан – фагæ сæбæл æрцудæй дзубандитæгонд æма лæдæрд æй, уæди рæстæгути бийнонтæбæл æма кæстæрти исонибонбæл ауодундзийнади берæ хуарздзийнæдтæ арæзт цудæй. Советон Цæдеси фехæлди фæсте еци бафæнзуйнаг гъуддæгутæ «нæуæг цардаразгутæмæ» нимади дæр нæбал адтæнцæ æма аци социалон ахсгиаг къабази уавæр бустæги исæдзæллаг æй.
Хуарз æма нури рæстæги хецауд-зийнади ’рдигæй еци фарстатæмæ бæлвурдæй фулдæр æргом æздæхт цæуй. Еугæр нæ дзубанди ахури нæуæг анзи райдайæни æй, уæд, фиццагидæр, ба цубурæй зæгъæн, нæ республики ахуради къабази уавæри, ци нæуæгдзийнæдтæ си фæззиндтæй æма ма си фæззиннуйнаг æй, уой туххæй. Еугур гъуддæгути туххæй бæлвурд æрдзорун нин, æвæдзи, нæ бантæсдзæнæй, фал еумæйагæй нæ бон æй уотæ зæгъун, æма нæ республики ахуради къабази нуриккон домæнтæмæ гæсгæ райрæзтбæл хуæрзæрдæмæ ка фæззиндтæй, уæхæнæй нæмæ берæ арæзт æрцудæй.
Зæгъæн, базелуйнаг скъолати азгъунститæй кæцидæртæ цалцæггонд æрцудæнцæ, кæцидæрти ба тагъд рæстæги еци куститæ фæууодзæнæнцæ. Кæмидæрти æрцудæнцæ кенæ ба æр-цæудзæнæнцæ арæзт скъолати нæуæг азгъунститæ. Зæгъæн, ахури аци анзи райдайæнмæ байгон уодзæнæнцæ дууæ нæуæгарæзт скъолай дæр. Еу – Дзæуæгигъæуи, уодзæнæй си 1000 бунати, иннæ ба – Мæздæги, уодзæнæй си – 500 бунати. Паддзахадон программити бундорбæл арæзт цæудзæнæнцæ ахуради системи ирæзти нæуæгдæр техникон фадуæттæ нимæдзон центртæ «Ирæзти тæлмити» бундорбæл. Нæ республики уодзæнæй дууæ æма дууинсæй уæхæн центри. Алли районти, сауæнгæ хуæнхаг фæзуæтти дæр сувæллæнттæн фадуат уодзæнæй еци центрти нæуæг техники фæрци сæ искурдиади гæнæнтæ раргом кæнунæн еугур гъæугæ мадзæлттæ дæр.
Паддзахадон программитæ æма нацпроектти бундорбæл нæ республики нæуæг скъолатæ арæзт æма кæцидæр скъолати азгъунститæ ба ке цалцæггонд цæунцæ, уомæй уæлдай ма астæуккаг ахуради косæндæнтти ма фæззиндтæй берæ æндæр нæуæгдзийнæдтæ. Зæгъæн, игонгонд æрцудæй,, математикæ, физикæ æма химий наукити æнтæстгин къахдзæфтæ ка кæнуй, еци искурдиадæгин сувæллæнттæн сæрмагонд скъолатæ. Алли гъæугæ техникæй ефтонггонд æнцæ. Аци анз нæмæ фæззиндзæнæй нимæцон ахурадæ дæр. Еци ахурадæ устур агъаз æй сувæллони критикон æма креативон гъудикæнуйнади фæлтæрддзийнадæн.
Ку зæгъæн, нæуæгдзийнæдтæ нæмæ берæ фæззиндтæй ахуради æма кæстæрти гъомбæлади еугур къабæзти дæр. Зæгъæн, Дзæуæгигъæуи арæзт цæуй Цæгат Кавкази суворовон училищей бæстихæйтти нæуæг комплекс. Уодзæнæй си ахурадон-администрати-вон азгъунст, фæлладуадзæн бæстихай, 620-бунатон хуæрæндонæ, уæлæнхасæн ахуради дæлхайадæ, спортивон ком-плекс. Уонæбæл исхарз кæнун багъудæй берæ фæрæзнитæ. Æма еци ихæс æхемæ райста Уæрæсей гъæуайкæнуйнади министрадæ, арæзтадон куститæ дæр æнхæст кодтонцæ аци министради æфсæддон-арæзтадон дæлхайæдтæ. Подрядон организаций разамунд зæрдæ ивæруй, комплекси фиццаг къæпхæни куститæ хæстæгдæр рæстæги кæронмæ æнхæстгонд ке æрцæудзæнæнцæ, уомæй.

АХУРАДИ УАВÆРТÆ ХУÆЗДÆРГОНД ГЪÆУАМА ЦÆУОНЦÆ…
Ахуради къабази уавæри, уæдта си фæстаг рæстæг ци нæуæгдзийнæдтæ фæззиндтæй æма ма си фæззиннуйнаг æй, уонæбæл бæлвурдæй дзубанди цу-дæй æрæги аци къабази косгути респу-бликон æмбурди. Уоми БИТАРТИ Вячес-лав æ радзубандий уотæ баханхæ кодта:
– Нæ республикæ берæ национ про-екттæ æма паддзахадон программити архайуй. Уони фæрци нæ социалон фарстатæ æнхæст кæнун нæ къохи æфтуйуй. Сæйрагдæр, сувæллæнтти ахурæн хъæ-бæр хуарз фадуæттæ аразун, цæмæй нуриккон техникон уавæрти къулумпидзий-нæдтæ ма ’взаронцæ сæ ахури надбæл. Аци анз æ тухи бацæудзæнæй паддзаха-дон программæ «Земский учитель».бæл-вурдæй æнхæст кæнуни фæдбæл куст
Нæ еугурдæр хуарз зонæн, абони гъæууон скъолати ахургæнгутæ ке нæ фагæ кæнуй, уой. Нури уæнгæ нæ ре-спублики Ахуради министрадæмæ еци программи архайуни фæдбæл курдиæд-тæ балæвардтонцæ фондз æма инсæй адæймаги. «Земский учитель»-и вакансий бунæттæ ба нæмæ ес æхсæрдæс. Программи фæрци нæ къохи æфтуйд-зæнæй искурдиадæгин ахургæнгути фулдæр бæрæг кæнун æма син фæсвæд гъæути кустæн еугур æнæмæнгæ гъæугæ уавæртæ аразун.
Æ радзубандий ма Битари-фурт фегъосун кодта еума ахсгиаг хабар:
– Аци анз нæ бæсти Президент Владимир Путини хæццæ фембæлди рæстæг, ахуради фарстатæбæл дзубанди кæнгæй, æрдзурдтан скъолати хуæрæн-дæнтти кустмæ никки лæмбунæгдæр цæстдаруни мадзæлттæбæл, скъоладзаутæн лæвар гъар æма хуæрзгъæдæ хуæруйнаг цæттæ кæнуни гъуддагбæл. Еугур хуæрæндæнттæ дæр нуриккон техникæй исефтонг кæнун æма уотемæй ирæзгæ фæлтæртæн аккаг уавæртæ исаразунбæл. Дзубанди цудæй, кълæстæн разамунд ка дæттуй, уонæй алке миздбæл дæр федералон бюджетæй 5 мини бафтаун, регионалон бюджетæй ба – 2 мин соми. Аци феддонтæ фист цæудзæнæнцæ, куд уæлæнхасæн.
Нуртæккæ еугуремæй сæйрагдæр æй сувæллæнтти коронавируси тасдзийнæдтæй багъæуай кæнун. Æнæмæнгæ, æнхæст кæнун гъæуй «Роспотребнад-зор» ци домуй, еци санитарон-эпидемиологон фарстатæ, дезинфекцигæнæн мадзæлттæ.
Бæлвурд дзубанди еци æмбурди рауадæй, еугуремæн дæр, уæлдайдæр ба скъоладзаути ниййергутæн, хъæбæр сагъæссаг ка ’й, еци фарстатæбæл – идарддæр нæ сабийти ахури фæткæбæл.
Куд зонетæ, уотемæй коронавируси фудæй ци уавæр исæвзурдæй, е уæлдай хъæбæрдæр фæззиндтæй ахуради къабази кустбæл. Æма нæ республики ахуради къабази косгути æмбурди архайгутæн видеоцæстæдарди фæрци арфæ ракæнгæй, Уæрæсей ахуради министр Сергей Кравцов загъта:
– Ахури анзи фæстаг дууæ мæйи скъоладзаутæ адтæнцæ идæрддзæф уавæри, æма берæ къулумпитæ бавзурстан. Е адтæй æнæнгъæлæги, æма нæ бæсти цæргути сагъæси бафтудта, скъолати традицион ахур ке нæбал уодзæнæй, фал – идæрддзæф. Скъолатæ, куд кустонцæ раздæр дæр традицион бундорбæл, уотæ косдзæнæнцæ идарддæр дæр! Мадта ма цæмæн аразæн нæуæг скъолатæ?
Астæуккаг ахуради къабази райара-зуйнаг гъуддæгути æмбæрцæ ма ахсгиаг æй, комкоммæ æхæццæ баст ка æй, уæхæн фарста дæр, кæций туххæй зæгъун гъæуй хецæнæй.
АЛЦÆМÆЙ ÆНХÆСТ РÆВДАУÆНДОНÆ – САБИЙТИ ГЪОМБÆЛАДИ АХСГИАГ ФÆРÆЗНÆ
Скъоламæ цæуни кари ка нæма уидæ, уæхæн сувæллæнттæ кæмæн адтæй æма уотемæй ба косун ке гъудæй, еци ниййергутæ ма ’й хуарз гъуди кæнд-зæнæнцæ, цæйбæрцæбæл батухсиуон-цæ, сæ сабийти рæвдауæндонмæ раттуни равгæ си беретæн ке нæ уидæ, уой фудæй. Берæ рæстæгути дæргъи паддзахади ’рдигæй еци ахсгиаг фарстамæ гъæугæ æргом æздæхт нæ цудæй. Дзубанди дæр ибæл нæййес, е дæр лæгъузæрдæмæ фæббæрæг æй демографион уавæрбæл.
Раст зæгъгæй, еци фарста абони дæр æнхæстæй лухгонд кæд нæма æрцудæй, уæддæр, зæгъун æй гъæуй, фæстаг рæстæг ибæл зингæ ахедгæдæр

архайд цæуй. Е бæлвурдæй бæрæг æй нæхе республики дæр – цæмæй нæмæ фагæ уа сувæллæнтти рæвдауæндæнттæ, уой туххæй зæрдæрохсгæнæг гъуддæгутæ æнхæстгонд æрцудæй æма цæуй. Кæмидæрти исаразтонцæ æма ма аразунцæ нæуæг рæвдауæндæнттæ, кæмидæрти ба, ка си ес, еци азгъунститæбæл уæлæнхасæн бæстихæйттæ æфтуд цæуй. Аци ахсгиаг фарстай фæдбæл идарддæр дæр цæудзæнæй куст. Зæгъæн, сувæллæнтти рæвдауæндæнттæ 2020 исаразуйнаг æнцæ Дигори райони цалдæр гъæуеми – Синдзигъæуи, Дур-Дури æма Николаевскæйи…
Исаразуйнаг гъуддæгутæ нерæнгæ ма берæ ’нцæ, уомæ гæсгæ ба хæдзардзинæй испайда кæнун гъæуй еугур равгитæ æма гæнæнтæй. Æрхæсдзинан айдагъдæр еу дæнцæн. Паддзахадон рæвдауæндæнттæй уæлдай ма ес хецæн адæймæгути хъæппæресæй исконд рæвдауæндæнттæ дæр. Æма уонæй цуппаремæн, цæмæй анз æма æрдæгæй ба æртæ анзей уæнгæ кари сувæллæнттæн уæлæнхасæн цуппæрдæс æма æртинсæй
бунати исаразонцæ, уой туххæй син федералон бюджетæй субсидити хузи лæвæрд æрцæудзæнæй фараст миллион сомей бæрцæ.
Еци субсидитæ дæттуни фæдбæл домæнтæй еу е æй, æма хецæн адæймæгути рæвдауæндæнтти ниййергутæй ци феддонтæ есонцæ, уони бæрцæ гъæуама фул-дæр ма уа муниципалон æма паддзахадон рæвдауæндæнтти феддонти бæрцæй.
Муниципалон рæвдауæндæнттæмæ ради ка лæууй, уони бон уодзæнæй сæ сувæллæнтти хецæн адæймæгути рæвдауæндæнттæмæ бадæттун.
– Еци хабæрттæ еугурæй дæр æхцæуæн бæргæ ’нцæ, фал уой хæццæ ма уæддæр сагъæссагæй изайуй ахсгиагиахсгиаг фарста – демографион уавæр. Сосæггаг нæй, бæсти цæргути нимæдзæ минкъийдæргæнгæ ке цæуй, уомæ гæсгæ ба абони уæлдай сагъæссаг æнцæ демографий фарстатæ. Демографион уавæр фæррæвдзæдæр кæнунæн паддзахади ’рдигæй ци гъæуй, е уæддæр еу цæйбæрцæдæр арæзт цæуй абони равгитæ æма гæнæнтæмæ гæсгæ. Зæгъæн, аллихузон мадзæлттæй агъазгонд цæуй æригон бийнонтæн, ниййергутæн æма сабийтæн. Фæстаг рæстæг ци сæрмагонд национ проекттæ æма дæлпрограммитæ федаргонд æрцудæнцæ, етæ хуарз агъаз æнцæ сувæллонгин бийнонтæн. Сувæллонгин бийнонтæн агъази хузи федералон бюджетæй алли мæйæ дæр æрвист цæуй æхцай фæрæзнитæ. Еу феддон – 10280 соми – фист цæуй фæккæсуйнаг бийнонтæн, нæуæгигурд сæмæ ку фæззинна, кенæ сувæллон гъомбæл кæнунмæ ку райсонцæ, уæд. Дуккаг феддон – 10087 соми алли мæйæ дæр – фист цæуй, бийнонтæн æртиккаг æма ма æ фæсте никки фулдæр сувæллæнттæ ку райгура, уæд. Феддонтæ есдзæнæнцæ, цалинмæ сувæллонбæл æртæ анзи не ’сæнхæст уа, уæдмæ.
БИЙНОНТÆБÆЛ АУОДУНÆЙ ЦАРД ТУХГИНДÆР КÆНУЙ…
Фарæ нæ республики 5800 бийнонти агъази хузи райстонцæ 744 миллион сомемæй фулдæр. Уой фæрци «Сувæллæнтти райгурди рæстæг бийнонтæн финансон агъаз», зæгъгæ, регионалон проекти 2020 анзæн нисангонд бæрæггæнæнтæ æнхæстгонд æрцудæнцæ. Фиццаг сувæллон ци агъазгъæуагæ 4303 бийнонтемæн фæззиндтæй, уонæн федералон бюджетæй фагæ æхца дехгонд æрцудæй. Раздæри бацæттæгонд бардзурдмæ гæсгæ гъæуама агъазгонд æрцудайдæ 1230 бийнонтемæн, фал ма хигъдмæ æфтуд æрцудæнцæ никкидæр ма 3073 бийнонти. Багъæудзæнæй син 665 742 мин соми, нури уæнгæ бал син бафистонцæ 222 530 мин сомемæй фулдæр, идарддæр дæр куст цæуй.
Æртиккаг æма æ фæсте райгургæ иннæ сувæллæнтти туххæй, цалинмæ сæбæл æртигай æнзтæ не ’сæнхæст уа, уæдмæ 5028 бийнонтемæн æхца федун-цæ. Аци бийнонти къуари дæр адтæй 1018 бийнонти, фал ма сæбæл бафтудæй 4010 бийнонти. Аци гъуддаги бафедуйнæгтæн гъæуй 453 533 мин сомемæй фулдæр, нури уæнгæ бал фист æрцудæй 296 252 мин сомемæй фулдæр, иннæ хай дæр бийнонтæмæ хъæртдзæнæй. Федералон проекти барæнтæ исæнхæст кæнуни фæдбæл, тæссагдзийнæдтæ райеуварс кæнуни æма сувæллæнттæ игуруни бæрцæ фæффулдæр кæнуни туххæй республикон бюджетæй уæлæнхасæн æхца радех кодтонцæ сувæллонгин бийнонтæн фæййагъази нисани хæццæ.
Æртæ æма фулдæр сувæллæнттæ еци еу рæстæг ци бийнонти райгуронцæ, уонæн республикон бюджетæй раттунцæ субсидитæ цæрæнуат балхæнунæн. Иннæ уæлæнхасæн фæрæзнæ ниййерæги капитали республикон феддон – 50 мин соми – нури уæнгæ беретæ райстонцæ. Ес ма агъази æндæр мадзæлттæ дæр, зæгъæн, ниллæг проценттæбæл ипотекон æфстæуттæ дæттун. Банк «ВТБ»-й цæгаткавказаг филиалæн Дзæуæгигъæуи ци офис ес, е нерæнгæ равардта еу æма инсæй æфстауи – 53 743 мин соми, раздæр лæвæрд цуппар æфстауи бафе-дунæн ба искодта æнцойнæдзийнæдтæ.
«Сбербанк России»-й цæгатиристойнаг хайадæ ба льготи бундорбæл равардта æхсæз æма æртинсæй æфстауи – 122 595 мин соми.
Уой хæццæ ба зæгъун гъæуй уой дæр, æма нæ республики фулдæр ке кæнунцæ берæсувæллонгин бийнонтæ, е махæн, гъай-гъай, цийнæ æма сæрустурдзийнади хабар æй. Уой хæццæ ба ихæсгин дæр кæнуй – уæхæн бийнонтæн ахид сагъæссаг исунцæ сæ гæнæнтæ уæлдайдæр ба цæрæнбунати фарста. Уомæ гæсгæ нæмæ цалдæр анзей размæ нæуæггонд æрцудæй берæсувæллонгин бийнонтæн аци гъуддаги фæййагъаз кæнуни фæрæзнæ, республикон бюджети дæр бæлвурдгонд æрцудæнцæ гъæугæ хæрзтæ. Æртæ æма уомæй фулдæр сувæллæнттæ ци бийнонти райгурдæй, кенæ æртæ æма уомæй фулдæр сувæллони гъомбæл кæнунмæ ка райста, еци бийнонтæн е æй уæлæнхасæн социалон агъаз. Уой фæдбæл фæййагъаз кæнуни туххæй 2016 анзи 12 апърели республики Хецауадæ рахаста сæрмагонд унаффæ. Сертификаттæ ба дæттун райдæдтонцæ 2017 анзи. Берæсувæллонгин бийнонтæн агъаз кæнуни фæдбæл 2017 æма 2018 æнзти республикон бюджетæй дехгонд æрцудæй 16,5 миллион сомей бæрцæ. Цæрæнуати сертификати хузи етæ лæвæрд æрцудæнцæ, уомæй размæ æртæ фазони кæмæн райгурдæй, дæс уæхæн бийнонтемæн. 2019 анзи цæрæнуати сертификаттæ – 7 миллиони æмæ 527 мин сомей аргъ – лæвæрд æрцудæнцæ цуппар бийнонтемæн. Æрæги ба уæхæн сертификаттæ лæвæрд æрцудæй еума дууæ бийнонтемæн. Аци анзи кронмæ ма сертификаттæ лæвæрд æрцæудзæнæй, адæмæн социалон агъази косæндæнтти хигъди ка ’й, цуппар уæхæн берæсувæллонгин бийнонтæн.
Аци гъуддаг агъазиау æй айдагъ уо-мæй нæ, æма кæцидæр бæлвурд бийнонтæн агъазгонд æрцæуй, фал ма ин ес разæнгардгæнæг нисанеуæг дæр – кæдимайди ба уомæй дæр æригон ниййергутæ нифсгун кæнонцæ берæсувæллонгин бийнонтæ аразунмæ. Цæмæй нæ Иристони фулдæрæй-фулдæр кæнонцæ кæстæртæ, нæ Фидибæсти кадæ æма намус уодварни хæзнай хузæн кæмæ ратдзинан æма сæхе арфиаг гъуддæгу-тæй нин нæ адæми кадæ æма фарнæ ка гъæздугдæр кæндзæнæй, уæхæн фæл-тæртæ нæмæ гъæйттæй куд ирæзонцæ.

Аци æрмæг мухурмæ бацæттæ кодта ГÆТИЙТИ Светæ.