Уогæ ба хаттæй-хатт куд устурзæрдæ исуæн, нæ уодигъæди тухæ æма федардзийнадæ цæмæй ирæзуй, нифс нин ка дæттуй еци зæрийнæгтæбæл. Уонæн сæ фулдæр ба баст æнцæ  нæ Фидибæсти анзфинсти цитгийнагдæр цаутæ æма хабæртти хæццæ. Еу зундгин лæг раст загъта: æзиниккон догæ евгъуд  нæй æма некæд уодзæнæй – уой усхъитæбæл цæуæн мах нæ исонибонмæ… Фал уой лæдæргæй дæр куд рæузæрдæ фæууæн, æма куд æвæлмон цæстæй фæккæсæн,  кадгинкæнуйнаг ци фæууй, уонæмæ.

Мæнæ абони дæр хумæтæги нæ мухур кæнæн Дзæуæгигъæуи Æнсувæрон цирти циртдзæвæни хузæ. Уой айдагъ Иристони нæ, фал æнæгъæнæ Уæрæсей алли рауæнтæй дæр æма фæсарæнтæй дæр – иуазæгуати нæмæ кадæр æрбацæуидæ æма нур дæр цæуй, етæ æнæмæнгæ бабæрæг кæниуонцæ æма кæнунцæ аци историон бунат, ами ци тугъдонтæ  æвæрд  æнцæ, уони рохс нæмттæ иссергæй.

Уой цæй туххæй æримистан, зæгъгæ, нæ ку бафарстæуа, уæд  нæ дзуапп æй: аци анз æримисун æма исбæрæг кæнун æнгъизтæй аци историон бунати хæццæ баст цаутæй дууей.

1942 анз. Август. Немуцаг фашистон æрдонгтæ сæ бицъинæг тонгæй, лæбурдтонцæ Цæгат Кавказмæ.

Уавæр хъæбæр истæссаг æй. Æма уæд Цæгат Кавкази цæрæг адæмти минæвæрттæ еци анз 8 августи æрæмбурд æнцæ Дзæуæгигъæуи Æнсувæрон цирти рази сæ антифашистон митингмæ. Федарæй дзурд равардтонцæ, знаги сæрсæттæн цæфæй ке фæссордзæнæнцæ райгурæн зæнхæй, уой фæдбæл. Еци митинги ахедундзийнадæ, рабарæн дæр ин нæййес, уотæ устур адтæй, адæми исразæнгард кодта гитлерон æрбалæборгути нихмæ никки карздæр тохмæ.

Уæд гъæуама цæмæннæ æримисæн, Устур Фидибæстон тугъди анзфинсти зингæ бæрæг ка даруй, еци ирд историон цау. Æгирид неци, уæддæр ибæл дæс æма æртинсæй анзи ку исæнхæст æй!

Кенæ ба цæмæннæ æримисун æнгъизтæй уой дæр, æма аци Æнсувæрон цирти сæргъи абони ци циртдзæвæн уинæн, е æвæрд ке æрцудæй фондз æма æртинсæй анзей размæ – 1957 анзи 17 августи. 1966 анзи 9 Майи ба аци монументи рази иссугъдæй æносон арт. Махмæ гæсгæ, зæгъун гъæуй уой дæр, æма аци мемориалон комплекси уæди автортæ адтæнцæ архитектор Дзиуати Г.И. æма инженер Ю.Н. Полуэктов.

Аци дууæ цауи, еу хатт ма ’й зæгъæн, æнгъизтæй уæддæр ести хузи исбæрæг кæнун. Е махæн, цардæгæстæн нæхе, уæлдайдæр ба нæ кæстæрти гъæуй фиццагидæр. Нæ æзинибони хабæрттæ ку  феронх уæн, ку нæбал сæ нимайæн æма нæмæ цæстивæрди ку нæбал уонцæ, уæд нæ исонибон кæуйнаг уавæрмæ хаудзæнæй.

Æримисгæ илгъæгтæй нийгъæндун бавналæ – бавналæ кодтонцæ, сæ  гумгумæг гъæлæстæй ин æ кæдзос дон цъифкалæнтæй æзманстонцæ, паддзахадæ ба, фиццагидæр ба æ уæди разамонгутæ  сæхе неци уинæг искодтонцæ…

Е цæйбæрцæбæл рæдуд миуæ адтæй æма цæйбæрцæбæл агъазиау зæран æрхаста нæ Фидибæстæн, æ уодварнон хелæдæрундзийнадæн, е  баруагæс æй нæ бæсти нури разамундæй æма мадзæлттæ дæр арæзт цæуй уавæр фæххуæздæр кæнуни фæдбæл. Уобæл ма хецæнæй дзордзинан, абони зæгъæн æндæр гъуддаги фæдбæл.

* * *

«…Куддæр советон æфсæдтæ Цæгат Кавказæй рацудæнцæ, уотæ деникинон æрдонгтæ сæхе ниццавтонцæ хуæнхаг адæмтæбæл – уомæн æма уонæй беретæ исиуазæг кодтонцæ, хуæнхтæмæ сæхе ка байста, еци цалдæр мин сурхæфсæддони.

Карз тох райдæдта хуæнхæгтæ æма бархе æрдонгти æхсæн. Райдайæни еци тох ку еуетæн лæвардта уæлахездзийнадæ, ку иннетæн, фал хуæнхæгтæн сабургай-сабургай сæ минкъий хуæцæн æрмæг фæцæй æма бархеуонти нихмæ лæудтæй æнæхуæцæнгарз адæм. Æма райдæдта æцæг зиндонæ. Хуæнхаг гъæутæ… бархеуонтæ сау фунук фестун кодтонцæ, фонс æма фæллæнттæ æстъигътонцæ, хæдзæрттæ дæрæнгонд цудæнцæ, арти амæттаг фæцæнцæ; фæлледзун æ арми кæмæн нæ бафтудæй, еци адæми æвгарстонцæ…

Хъазахъ æ фудмиутæ кæнуй большевиктæ агоруни рæуонæй…»

Уотæ финста 1919 анзи æ номертæй еуеми большевикон газет «Правда». Еци уаци нимад цæуй, уорсгвардион берæгътæ мæгур адæми тог куд цъирдтонцæ, уомæн берæ дæнцæнтæ. Уонæй еу – Киристонгъæуи керменистти ахедундзийнадæ ами уæлдай хъæбæрдæр ке адтæй, уомæ гæсгæ аци цæрæг мæгур адæмæн ци устур фидбилизтæ исаразтонцæ, уой туххæй хабæрттæ. Уой фæдбæл нæ зæрди ес нæ газети хæстæгдæр номертæй еуеми бæлвурд æрмæг ниммухур кæнун. Нур ба  уой зæгъæн,  сæ сирди миутæ аразгæй деникинонтæ бустæги исæрра ’нцæ, хумæтæг адæймаг æ сæрмæ ке не ’рхæсдзæнæй, уæхæн миутæ аразтонцæ. Дзæуæгигъæу байахæсгæй си цалдæр рауæнеми уайтæккæ фæхъхъел кодтонцæ ауиндзæнтæ. Фудгин æй æви нæ, уой не ’взаргæй, ауигътонцæ адæми. Некæмæн тæрегъæд кодтонцæ…

Гъе уотемæй деникинонтæ, Дзæуæгигъæумæ байервæзгæй 1919 анзи 10 феврали æнæ тæрегъæдæй сирдти хузæн  фехстонцæ, сахарæй сæхе райсун кæмæн нæ бантæстæй, еци цæфтæ æма тифæй сæйгæ сурхæфсæддонти, политкосгути, командирти æма партион – советон службæгæнгути – 17 мин адæймагемæй фулдæр. Сахари  сæрмæ хонсарæрдигæй фæзи – абони зундгонд куд Сурхгвардион парк – искъахтонцæ цуппарсæдæ метрей дæргъæн къанаугонд æма ардæмæ уорсгвардионтæ бæхуæрдунтæбæл ластонцæ сæйгитæ æма цæфти. Беретæ ма си уодæгас адтæнцæ, фал уой нецæмæ даргæй, калдтонцæ сæ еци къанаумæ, къирæ сæбæл пурхæ кодтонцæ æма сæ еци уодæгасæй нигæдтонцæ. Уомæй æбуалгъдæр миуæ ма æргъудигæнæн ес?! Адæми цардæгасæй ке æвардтонцæ еумæйаг цирти, е æримисгæ хабар нæй – аци æрмæг ку цæттæ кодтан, уæд нин радзурдтонцæ, гъома, лæгмартæ еци рауæнæй ку рандæнцæ, уæд, цардæгасæй нигæд ка ’рцудæй, уонæй кæмæндæрти куддæртæй бантæстæй еци циртæй исбурун, сæ амондæн сæ ка иссирдта, етæ сæ баримахстонцæ æма уотемæй фæййервазтæнцæ. Куд дзорунцæ, уотемæй еци хабар уорсгвардионти гъостæбæл дæр исæмбалдæй, бæргæ агурдтонцæ, ка фæййервазтæй, уони, фал сæ неке рауæйæ кодта, уомæн æма адæми маст сугъзæрийнæ пъагæнттæгинти фудмиутæй æгæрон устур адтæй…

Советон хецаудзийнадæ Цæгат Кавкази ку фæууæлахез æй, уæд Иристони фиццагидæр ци мадзæлттæ арæзт æрцудæй, уонæй  еу адтæй еци адæми ном исæносон кæнуни туххæй, гæнæн ци адтæй,  исаразунбæл архайд. Сæ æносон бунат кæми иссирдтонцæ,  уой адæм абони уæнгæ дæр нимайунцæ Æнсувæрон циртбæл. Цудæнцæ æнзтæ, фал адæм нæ иронх кодтонцæ аци æнкъард бунат, цидæриддæр æнгъизтæй, уой кодтонцæ, цæмæй цæрæг дзиллити ауодундзийнадæй уоми нигæд ка ’й, уони æфхуæрд уодтæ уодæнцойнæдзийнадæ еронцæ…

Еци ауодундзийнади хабæрттæй æй е дæр, æма 1957 анзи 17 августи еци Æнсувæрон цирти рази æвæрд æрцудæй агъазиау  (æ бæрзæндæ 24 метри) циртдзæвæн – стеллæ. Уой байгон кæнуни фæдбæл цирти рази арæзт саударæн митингмæ æрæмбурд æнцæ хъæбæр берæ дзиллитæ æнæгъæнæ Иристонæй.

Æнсувæрон цирти еумæ æвæрд æнцæ уруссæгтæ, украинæгтæ, белоруссæгтæ, гурдзиæгтæ, ирæнттæ, цæцæйнæгтæ, мæхъæлæнттæ æма æндæр нацити  минæвæрттæ… Е уобæл дзорæг æй  нæ бæсти еугур адæмтæ дæр еунæг æма сæйраг бæллец адтæй æма нур дæр æй – цæмæй нæ бæсти еумæ æнгон бийнонтæй цæрæн, нæ еугур адæмти амонди сæрбæлтау хъиамæт кæнæн, ку багъæуа, уæдта знаги нихмæ дæр усхъæй-усхъæмæ æмхузонæй æма еузæрдиуонæй æрлæууæн, сæрсæттæн нихкъуæрд ин раттæн. Еци зундбæл хуæст ун нин абони уæлдай ахсгиаг æй. Уомæ гæсгæ ба нæ ихæс федар кæнæн нæ бæсти адæмти хæлардзийнадæ!

Уорс æмбæрзæн сабургай, цума е дæр е ’нкъардæй никкуддæртæ ’й, уой хузæн зæнхæмæ æрбурдæй æма адæммæ  разиндтæй цæстахадгæ бæрзонд циртдзæвæн. Сау фæйнæгбæл финст: «Ами нигæд æнцæ 17 мин тугъдони, политикон косæги, комиссари æма партизани, уорс бандитæ ке рамардтонцæ, етæ».

Сахар Орджоникидзей фæллойнæгæнгути номæй митинги радзурдта партий Орджоникидзей горкоми секретарь æмбал Дзестелти Константин.

– Абони мах ардæмæ æрæмбурд ан, – загъта е, цæмæй æримисæн граждайнаг тугъди бæгъатæрти – XI Сурх Æфсади æфсæддонти, командирти, политрукти партион æма советон косгути, сахар Владикавкази æма Терки республики æхсаргинæй ка гъæуай кодта, æ цард советти хецаудзийнади сæрбæлтау ка равардта, уони.

Сахар Орджоникидзей фæллойнæгæнæг дзиллитæ еудадзугдæр ке имисунцæ нæ Райгурæн бæсти хуæздæр фуртти æма дзурд ке дæттунцæ, амæйфæстæмæ дæр никки разæнгарддæрæй ке тох кæндзæнæнцæ, цæмæй нæ адæми æхсæн федарæй-федардæр кæна Фидибæстæмæ уарзондзийнадæ æма уой сæрбæлтау архайунмæ цæттæдзийнадæ. Уой фæдбæл   завод «Электроцинк»-и косгути номæй митинги радзурдта аци кустуати  раззагдæр косæг æмбал Старосельцев.

– Республики  интеллигенци устур кадæ кæнунцæ, Цæгат Кавкази советон хецаудзийнадæ исæвæрунбæл æ цард ка равардта, еци бæгъатæртæн, – дзурдта Цæгат Иристони педагогон институти директор æмбал Кустов.

– Мах, хестæр фæлтæр  нæхуæдтæ фæууидтан Коммунистон партий, цитгин В.И. Ленини разамундæй советон адæм граждайнаг тугъди рæстæги фæсарæйнаг интервентти æма медбæстон контрреволюций нихмæ куд æхсаргинæй тох кодтонцæ, уой, – загъта граждайнаг тугъди архайæг, персоналон пенсиесæг æмбал Худæлти Т.

– Граждайнаг тугъди рæстæги нæ социалистон райгурæн бæсти сæрбæлтау уорсгвардионти къохæй ка фæммард æй, уони кæдзос нæмттæ абони имисунцæ нæ республики фæскомцæдесонтæ æма æнæцæдесон фæсевæд, – загъта ФЕЛКЦ-и Цæгат Иристони обкоми секретарь æмбал Кучити Агубе.

… Митинг фæцæй. Оркестр цæгъдуй саударæн марш. Сахари кустуæтти, косæндæнтти, организацити коллективти номæй дæсгай веноктæ æвæрд æрцудæнцæ граждайнаг тугъди  бæгъатæрти циртбæл…

* * *

Ка ’й зонуй, кадæр уотæ дæр зæгъдзæнæй, гъома, уанæбæрæг ци ’рцудæй æма уотæ ци иситинг кодтан еци циртдзæвæн байгон кæнуни цау. Æма ’й федарæй нæ бон æй зæгъун, уотæ ка гъуди кæнуй, етæ æгириддæр раст ке  нæ ’нцæ, уой. Уомæн æма цаутæ ку нæ гъуди кæнæн, ку нæ сæ имисæн, æма син сæ кой ку нæ кæнæн, уæд нæ зæрдити нин æфсарæ æма тухсундзийнадæ ка гъæуама хиц-хиц кæна, еци уедæгтæ хомухдзийнади хуæцгæнез бахуæрдзæнæй, адæймаг адæми ’хсæн цæмæй федауй, еци ихæстæ æма лæгдзийнæдтæй нæхе уæгъдæ кæнæн.

Махмæ гæсгæ, аци цау Æнсувæрон цирти рази циртдзæвæн нивварди 65 анзей бон дæр ести хузи æримисун æнгъизтæй.  Æндæр, æцæгæйдæр листæг миути фæдбæл дзармадзанти гæрæхтæ ку исаразæн… Абони депутатон мандаттæбæл фæххуæст уни фæдбæл топп-гæрæхтæ ка аразуй æма уой рæуæнтти   Фидибæстæ уарзондзийнади туххæй «рæсугъд», уогæ ба сайæн дзубандитæ ка кæнуй, уонæн дæр æнгъизтæй уоми сæхе ести хузи бавдесун… Уогæ, æцæг кæдзосзæрдæй Фидибæсти сæрбæлтау, æ цард ка равардта, уони рохс нæмттæ имисуни гъуддагæй куд идарддæр уонцæ, цæстфæлдахæн миутæй ка аразуй æ гъуддæгутæ, етæ – уотæ хуæздæр æма æнæ тæрегъæддæр уодзæнæй.

Мах, журналистти бон ци адтæй, еци цитгин хабар æримисунæн, уой ба кæдзосзæрдæй кæнæн æма мухур кæнæн аци æрмæг. Циртдзæвæн ке туххæй æвæрд æрцудæй, етæ ба рохсаг уæнтæ æма дзенети рохсдæр бунати син уодæнцойнæдзийнадæ уæд…

Æрмæг бацæттæ кодта

БАЛИКЪОТИ Тотраз.