Уруймæгти Езетханæн абони ци дууæ радзурди мухур кæнæн, уонæн мæнæ уæлдæр ци еумæйаг сæргонд равардтан, уой исаразтан нæ иннæ номдзуд финсæг Цæрукъати Александри æмдзæвгитæй еуей рæнгъитæмæ гæсгæ. Езетхани радзурдтæмæ ци барæ даруй уони гъуди, зæгъгæ, нæ ку бафæрсайтæ, уæдта уин нæ бон æй радтун уæхæн дзуапп: бæлвурд радзурдтæмæ гæсгæ ’й нæ ниввардтан, фал алли зингæ финсæги меддуйне куд арæзт æй, уой æвдесæнæн. Æцæг финсæгæн æ исфæлдистадон тухæ æ уодиконди тухæй ирæзуй, æма æ уадзимистæ финсгæй æ гъезæмæрттæ æгæр берæ ку исунцæ, уæд æй, æвæдзи, кæд берæ хæттити æхецæй фæлледзун дæр фæффæндуй, уæддæр ин е не ’нтæсуй, уомæн æма æ хъиамæтти еудадзуг æхе соруй.

Уруймæгти Езетхан ци уадзимистæ ниффинста, етæ фулдæр устургомау рауадæнцæ, газети ниммухур кæнунæн сæ æгæр берæ бунат багъæудзæнæй. Уомæ гæсгæ ба си равзурстан, æ асæмæ гæсгæ си махæн аккагдæр ка ’й, уони. Уотæ нæ зæгъæн, æма ‘й нæ номдзуд финсæгæн æ уадзимисти хуæздæрбæл нимайæн, фал æй еугæр æхуæдæг æ рæстæги мухури рауагъта, уæд ибæл мах дæр арази кæнæн…

УРУЙМÆГТИ Езетхан Цъæйи уолæфуни рæстæг.

Бони æрбарохси хæццæ, думгæ дæр коммæ æрбайервазтæй. Æхсæви бунат  ирд сæумæ байахæста. Цума зæйæ раскъудæй, уой хузæн хуæнхтæй райгъустæй цъæхснаг æскъот, уæдта бæстæ гæбар-губурæй байдзаг æй. Нæуæгæй бабæй æскъот райгъустæй, æ фæсте иннæ.

Кæддæрти сæребарæмæ хевæндæй ка бæлдтæй, уоййадæбæл уорс паддзах æнæууæнкæ ци минкъий хуæнхаг гъæубæл адтæй, – хъазахъи зæнхитæ æй раст се ’хсæн балхъивтонцæ, – е уæхæн тугъдон æзгули еу æма дууæ хатти нæ фегъуста. Æма 1917 анзи феврали фиццаг гæрах ку æрбазæлдæй, уæддæр гъæу нæ фесхъиу-дтæй. Абони нæмгути  æскъотти хæццæ цъæх къæдзæхдортæй амад фæрсти иннердæмæ уазал тас багъардта… Гъæу æ фуртухстæй  базмалдæй, исцоппай æй.  Куйтæ неун райдæдтонцæ, изгæхуæрд æвдозæнтæ къæс-къæс кодтонцæ,  ревкоми азгъунсти раз байдзаг æй адæмæй.

Еу бæхгин фендæй, иннæ æ хуæдфæсте, уæдта бабæй æртиккаг, æма фудæнхи турусай хузæн феллауæнтæ кодтонцæ сæ сау нимæттæ. Уойбæрцæ æхсаргин адæми римæхстæй кæми дарун æнгъезуй минкъий гъæуи? Еу бæхгин гъæуккæгти къуармæ æ бæх батардта, æ цæстæ сæбæл радардта æма сабур гъæлæсæй загъта:

– Неци уæхæнæй тас æй, æрмæст уорситæ Арвикоми надбæл Гурдзимæ  бахаунбæл архайунцæ, уордигæй фæсарæнтæмæ  фендæ уодзæнæнцæ. Цæгат æрдигæй сæ сурхитæ сорунцæ, æма уомæ гæсгæ ами сæ сæртæ бафснайуйнаг æнцæ, фал сæ идарддæр уадзæн нæййес: ледзгæй нин нæ гъæутæ бустæги исревæд кæндзæнæнцæ.

Æ фæстаг дзурдтæ неугæй æскъотти буни фæцæнцæ, æ азæлд хуæнхти нæргæ рацудæй. Сауфæлуст бæхгинтæ искатай æнцæ, сæ бæхтæ сæ медбунати нæбал лæудтæнцæ, еци æскъотмæ кæмидæр куй исрæйдтæй.

– Мухар, биццеути цæугæдонæрдæмæ ракæнæ, æз дзармадзани  сампал рагæл-дзон, уæддæр си æхсæг нæййес – уотæ хуæздæр уодзæнæй, – æнæисуолæфгæй загъта Атарбег.

Нæуæгæй бабæй сау нимæттæ исдууердæмæ æнцæ. Гъæуи къæдзæ-мæдзæ гъæунгти æрбалхъивта æмир дуйне – цидæр фидбилизмæ æнгъæлмæ кæсгæй  фæгъгъос æй. Сахатти размæ ма æхецæн уодæнцойнæй ци гъæу фунæй кодта, е нур, Шкурой берæгъти бали  уацари бахаугæй, æ  зонгæ æрдзон федæртти аууон æрнигъулдæй.

Цæугæдони иннæ фарс уорсити пулемет искъæр-къæр кодта, еугай гæрæхтæй ин дзуапп равардта гъæу. Аллианз дæр муртаккаг ирæнттæ нивæндтæ ци ковæндони ихæлддзæгти размæ хастонцæ, уордæмæ Мухар «максимкæ» æ фæдбæл исласта, мети арф фæд уадзгæй. Æрхий тæккæ сæрмæ æй æрцæттæ кодта, гъæрæй радзурдта:

– Атарбег, цæттæ æй, æхсгæ кæнæ!

Æнсувæр  ковæндони ихæлдздзæгти фæсте æхе куд римахста, уотæ ин æ баслæхъи кæрон сор къотæри къалеу райахæста.

– У-у-у! – æ фурмæстæй рарæдувта баслæхъ, нилгъиста æй æма зæнхæбæл фæхъхъан æй..

… 1914 анзи, сентябри мæйи еу тæвдæ бони мудибиндзитæ дув-дув кодтонцæ, сæнæфсерæй  дугъд мудмæ тахтæнцæ. Иннæ  ирæнтти хæццæ еумæ Атарбеги дæр тугъд æ райгурæн хуæнхтæй идард æцæгæлон бæстæмæ фæттардта. Фæццæф æй æма уой  фудæй æ полккæй фæххецæн æй, пулеметæй æхсгути къуармæ бахаудтæй цомай биццеуæй. Рæстæг  бæнттæй къуæретæ бидта, къуæретæй мæйтæ, уотемæй акъоппити дууæ анзи суф-суфгæнгæ ратахтæнцæ. Апърели мæйи еу уарунгун сæумæ исæмбалдæнцæ дууæ синхаги – Атарбег æма Гаспар.

– Дæ муггаг макæд исæскъуна, Атарбег! Куд гъавуй дæ цæстæ, куд цæвуй дæ къох? Гъæй, мæ синхаги гæбазæ? Дзорæ, хабæрттæй дæ фæрсун ма багъæуæд… Тагъд немуцæн сæхеуон сæхе фæккæндзинан æма уæд –  нæ райгурæн хуæнхтæмæ! – игъæлдзæгæй дзурдта Гаспар æма имæ æ къох æрбадаргъ кодта.

– Гъо, уæд – хуæнхбæстæмæ… – Тухтæ-фудтæй ралæмарста Атарбег дæр æма фæгъгъос æй, æ цæсгон сурхгъолæнттæ рацæй æ даргъгомау тæнæг фий хæстуолæфт кæнун райдæдта, æ цъæх цæститæ афицери æрттевагæ цулухътæй стахтæнцæ æ фæлорс къохмæ…

Æма бабæй нур дæр, пулемети размæ æрхусгæй, Атарбег еци фæлуорс къох рауидта, æ цæститæбæл рауадæнцæ  е ’рвцъæх  тогдадзинттæ. Пулеметæн æ гъæлæсæй зинг издий цæхæр искалдта. Фæндзæхстонтæ дæр бабæй алли гъæлæсæй искъæр-къæр кодтонцæ. Цæугæдони иннæ фарсæй æрбайгъустæй дзармадзани нæмгути æскъот, уæдта бабæй æ хъаурæгин исрæмугъди згули.

– Пихсæ æ сæрбæл рахаста, – мæстæйхæлгæ загъта Атарбег, пулемети хъатара æййевгæй.

Думгæ фæккарздæр æй, æ хæццæ уазал æма адæймаги нæтун хаста; цæугæдони иннæ фарс ба, еу рауæнæй иннемæ сау æндæргтæй уайгæй, уорсити къуар гъæуемæ хæстæгæй-хæстæгдæр æхе ласта. Гæрæхтæ бустæги искарз æнцæ. Цума æгириддæр неци ’рцудæй, уой хузæн хуæнхтæ цъæх мегъи тохгæй, уазал æхсæвæ æ барæ æхемæ иста.

– Хъатара фæцæй, нæмгутæ ма мæмæ нимадæй цалдæр райзадæй, – арф ниу-уолæфтæй Атарбег æма расагъæс кодта: «Пулемет басæттон? Нæ, баримæхсун æй гъæуй, дæрæн – нæ».

– Коми медæмæ, тæрси къохмæ! – нигъгъæр ласта Атарбег, æма ин æ гъæр хуæнхтæ рафæнзтонцæ…

Мет исрæмодзæ-исрæмодзæ кæнгæй, бæхтæ цуппæрвадугæй тахтæнцæ цæугæдони æндаг фарсмæ сæ зонгæ надвæдтæмæ.

– Гаспар! Гаспар! – фæдеси хузæн тахтæй бæхгинæй-бæхгинмæ.

– Цæветæ сæбæл уæхе! Раскъудтæ кæнетæ еци куййи хъæвдуни! – ниййазæлдæй Атарбеги гъæлæс, æ цъæх-цъæхид билтæ зир-зир кодтонцæ.

Æ листæгкъах саулохаг æй, æ сæр бæрзонд исесгæй, комкоммæ тæрси къохмæ скъафта. Бæх фæллæудтæй, ниммур-мур кодта; къохæй нæмуггъзалæн дууæ хатти рарæйдтæй æма басабур æй. Атарбеги фарсмæ кедæр бæх æ сæр цæхгæр ниттилдта, æ раззаг къæхтæ æнарæхстæй æ буни фæттастæнцæ æма, æ рахес фарсбæл æрхъан уогæй, æ бæхгини æ буни фæккодта. Дирзæг гъæлæс тухамæлттæй дзурдта:

– Гаспар… Гаспар бабæй нин ервæз-дзæнæй!..

Нæуæгæй бабæй искъæрцц-къæрцц кодта пулемет, бæхтæ раздæр сæхе галеуæрдæмæ  багæлстонцæ, кæрæдзей къуæргæй, уæдта рахесмæ, æма бæхгинтæ фæскъубур минутти бæрцæ гъосæй ралæудтæнцæ, минкъий фæстæдæр ба сæ къох æ талингæ гъæбеси  баниуæрста. Гъæртæ, уруссæгти дзубандитæ гъæуи кæронæй игъустæнцæ. Цъæх саулохаг цæхгæр фæллæудтæй. Еу усми бæрцæ фæддордзæф æй рæстæг дæр, сагъдауæй райзадæй…

– Гаспар, куййи хъæвдун, ихуæрстити тог фæнниуазтай, нур ба дин, цæй, дæхе æрвхуз тогæй исахуадæн! – раст ма сауæнгæ думги æскъотбæл дæр уæлахезгæнæг гъæлæсæй нигъгъæр ласта Атарбег æма æхсаргарди цæфæй æхе фæссайгæй, сау догъон бæхбæл æхе бауагъта.

– Нæмгутæбæл ауæрдун гъæуй, Гаспар, дортæ берæ ес ами… Хъазахъаг æнæ дæу коммæ над не ’ссердзæнæй! – хæрхæргæнгæ гъæлæсиуагæй загъта Атарбег æма æ цохъай думæггагæй хъæмай тогæйдзаг ком ниссæрфта…

Ами, коммæ бахезæни, æригон партизанти къуар ниууагъта æ хуæздæр лæхъуæнти. Æмбесæхсæвæ берæгъти римæхсæн бунати Атарбег нæзи цирагъи рохсмæ æ тугъдон æмбæлтти банимадта – се ’мбес фæгъгъудæй. Мухари бæх æ ревæд саргъи хæццæ цудæй æ фарсмæ – æнагъон игурди нæ багъæуай кодтонцæ…

– Нур мин  уæхемæ фæккæсетæ, хуæдмæлхуар куйти байзæдтæгтæ! –  Атарбеги дæндæгути къæс-къæс иссудæй, æма еугурæйдæр фæддоргом æнцæ.

Æхсæвдарæй бæхти хуррутт райгъус-тæй, уæлдзарм кæрцити æма гъунадзæф хуаси тæф уолæфæнтæ æхгæдта; æртинсæй фæллад уоди тарфунæй кодтонцæ. Атарбег нæ фунæй кодта. Нæмуг ин Мухари царди хæццæ еумæ æ зæрдæй фæххаста фæстаг гурусхæ: ирон афицер нецæмæй хуæздæр æй уруссаг афицерæй.

1934 анз.