Абони Хетæгкати Къостай туххæй дзубанди кæнгæй, æримисун гъæуй номдзуд уруссаг поэт Михаил Лермонтови дæр. Уой дæр – цалдæр рауæнемæ гæсгæ. Еуемæй, уомæн дæр 15 октябри æй æ райгурæн бон – аци анз æ райгурдбæл æнхæст кæнуй дууæсæди æма дæс анзи (1814-1841). Иннемæй, аци анз 16 августи финддæс æма æхсæзинсæй анзи исæнхæст æй Уæрæсей ин фиццагидæр циртдзæвæн сахар Пятигорски æвæрд ку ’рцудæй, уобæл (1889 анзи). Сæйрагдæр ба – Къостамæ хъæбæр бæрзонд цæстиварди адтæй. Уомæн ирд æвдесæн æй, Лермонтови номерæнæн хецæн æмдзæвгитæ ке ниффинста, е дæр. Уонæй еуей бакастæй, æдзард поэтæн Пятигорски циртдзæвæн игон кæнуни мадзали архайгæй. Уой фæдбæл æй, мæнæ дæлдæр ци æрмæг мухур кæнæн, е дæр.

 

Пятигорски аргъауæнæй сæумæй райгъустæй дзæнгæрæги гъæр. Турусатæ æма транспаранттæй фæлгонцгонд игъæлдзæг курортон сахари бæрæгастæу рауæнмæ цæун райдæдтонцæ æфсæддонтæ, сæ хæццæ сæ афицертæ дæр беремæй, чиновниктæ сæ бæрæгбонон дарæси. Фæззиндтæнцæ хуæнхаг адæймæгутæ цохъати æма уæлдзар ходти. Цудæнцæ сахайраг ахурдзаутæ. Къуæрттæй лæудтæнцæ курортдзаутæ, нæуæг сæнттадæ  дарæси. Аллирауæнтæй æрттевæнтæ калдтонцæ зонтиктæ, силгоймæгти шляпитæбæл маргъи сестæ, цохъати æвзестæ фæлгонц. Сæ еугур дæр тагъд кодтонцæ кадгин мадзалмæ.

Адæм æнгъæлмæ кастæнцæ бронзæйгонд Лермонтови раргом кæнунмæ. «Е адтæй Пятигорски бæрæгбон, – финста газет «Цæгат Кавказ», – устурæй-минкъийæй æрæмбурд æнцæ Лермонтови сквери фæзæмæ…»

Æма айдагъ Пятигорскæй нæ, фал æнæгъæнæ Кавказæй. Поэти ном æримисуни туххæй ардæмæ ’рцудæнцæ Владикавказæй, Стъараполæй, Нальчиккæй, Грознайæй. Владикавказæй поезди æрхъæрттæнцæ Терки облæсти атамани афицертæ, Тенгини полк æма Иристони интеллигенций минæвæрттæ. Синхаг гъæутæй Пятигорскмæ уæрдунти æма бæхтæбæл æрбацудæнцæ кæсгæнттæ, хъæрæсейæгтæ, черкестæ…

Æстдæс анзей дæргъи, 1871 анзæй райдайгæй, морæгай æмбурдгонд цудæй фæрæзнитæ поэтæн Уæрæсей фиццаг циртдзæвæн исаразунæн. Еугурей разæй æхца – дууæ соми – исæрвистонцæ Тавризи губерний дууæ зæнхкосæги. Æдеугурæй цирт исаразунæн адæмæй æмбурдгонд æрцудæй 54409 соми. Берæ радзубанди-бадзубандитæ рауадæй райдайæни монументи бунат равзаруни фæдбæл. Еуетæ ниллæудтæнцæ, цæмæй монумент æвæрд æрцæуа Пятигорски, Лермонтови еугурæй дæр кæми зудтонцæ, алли бунат дæр ин зундгонд кæми адтæй, уæдта 1841 анзи кæми фæммард æй дуэли, уоми. Иннетæ ба, зæгъæн, профессор П.А. Висковатый, дзурдтонцæ, циртдзæвæн Мæскуй, поэт кæми райгурдæй æма ахур кодта, уоми,  исæвæрунбæл, берети ба фæндадтæй циртдзæвæн Петербурги, поэти лæдæргæ исфæлдистадон æнзтæ ке хæццæ баст æнцæ, уоми исæвæрун.

Фæууæлахез æй фиццаг фæндон, исфæндæ кодтонцæ монумент Пятигорски исæвæрун. Уой туххæй 1875 анзи Владикавкази исаразтонцæ сæрмагонд комитет. Фал гъуддаг бахаудтæй чиновникти къохтæмæ, æма, куд гъудæй, уотæ нæ рауадæй, фæрæзнитæ æгæр дзæндæл æмбурдгонд цудæнцæ, уомæ гæсгæ дæргъвæтийнæ кодта гъуддаг. Фæрæзнитæ фулдæр цæун райдæдтонцæ,  поэти райгурдбæл дууинсæй анзи ку исæнхæст æй, уæдæй фæстæмæ, уæдта комитет фæрæзнитæ æмбурд кæнуни кустмæ Уæрæсей ахуради округти, рохсади косгути ку ’рбакодта, уæд. Куддæр фæрæзнитæ 25 миллион сомей уæнгæ исхъæрттæнцæ, уотæ арæзт  æрцудæй конкурс хуæздæр циртдзæвæни проект  исаразунбæл. Фиццаг æма дуккаг конкурстæмæ ци эскизтæ-проекттæ бацудæй, уонæй еу дæр нæ фæццудæй домæнгин жюрий зæрдæмæ (уой иуонгтæ ба  адтæнцæ зингæ хузæгæнгутæ æма финсгутæ). Æртиккаг тури жюри хуарзбæл банимадта æма райста академик А.М. Опекушини скульптурон модель. Е зундгонд адтæй Мæскуй Пушкинæн ци циртдзæвæн исаразта, уомæй. Скульптор дессаги хуарз исæнхæст кодта М.Ю. Лермонтовæн циртдзæвæн исаразуни фарста – гениалон  поэти сорæт исбаста Кавкази рæсугъд æрдзи хæццæ. Лермонтов бадуй къæдзæхбæл. Æдзинæг кæсуй, уоййасæбæл зæрдтагонæй  кæбæл фæззардта, еци Кавкази хуæнхтæмæ, метинсæр бæрзонд Эльбрусмæ. Уотæ зиннуй, цума поэти зæрдæбæл æрбалæудтæй е ’мдзæвгæ:

… Как сладкую песню отчизны моей

Люблю я Кавказ…

…Æнхъуæт  æмбесбон монументæй сабургай æрхаудтæй æ уорс æмбæрзæн. Адæми  рази раргом  æй Кавкази зартæгæнæги бронзæ сорæт. «1889 анзи 16 август» – финст адтæй уобæл, идарддæр ба – монумент исаразæги муггаг – «А. Опекушин».

Циртбæл æвæрун райдæдтонцæ деденгути бæститæ. «Лермонтови марши» цагъдмæ Тенгини фестæг полкки минæвæрттæ (поэт си службæ кодта афицери цини) циртбæл исæвардтонцæ агъазиау æвзестхузæ венок. Æвзестæ æма фарфор байаууон кодта цардæгас уардити минкъий венок. Уой Иристони фæсевæди номæй Лермонтовæн æрласта Хетæгкати Къоста.

Лермонтови туххæй кадгин цаумæ  се ’ргом раздахтонцæ берæ хумæтæг фæллойнæгæнæг уруссаг æма хуæнхаг дзиллитæ, бæргæ гъавтонцæ мадзали комкоммæ байархайун. Фал пъæлицæйæгтæ сквермæ айдагъ «æууæнккин» адæми хунди гæгъæдитæмæ гæсгæ уагътонцæ. Еци бон лæвæрд æрцудæй 1500 уæхæн билети. «Хумæтæг» адæймæгутæ ба æрбунат кодтонцæ хæстæгдæр хæдзæртти сæртæбæл, уæрдунти,  еуæй-еуетæ ба сæ бæхтæбæл бадгæй байзадæнцæ.

Терки æфсæддон хæйтти разамонгутæ алли мадзæлттæй архайдтонцæ уобæл, цæмæй Лермонтови номбæл кадгин номерæн цаутæ ма исуонцæ æцæг адæмон, гъуддаг рахецæн уа поэтæн циртдзæвæн уотид  байгон кæнунæй, официалон æма дини æгъдаумæ гæсгæ. Аргъауæни рохсаг загътонцæ поэтæн, монументбæл дæр исаргъудтонцæ. Гъуддаги ахедундзийнадæ фæннидæндæр унмæ бæлдтæнцæ. Циртдзæвæн игон кæнуни мадзали туххæй хецауеуæггæнгути ’рдигæй, куд гъудæй, уотæ бæсти алли рауæнти цæрæг адæмæн игъустгонд не ’рцудæй.

Хъæбæр æнхъуæт æй, зæгъгæ, уой рæуонæй, разамунд амунддзийнадæ равардта, цæмæй циртдзæвæнбæл веноктæ æвæргæй, дзубанди маке кæна. Рохсаг зæгъунмæ ’рбахудтонцæ айдагъдæр 178 адæймаги. Бæрзонд, козбаугæнæн радзубандитæ  кодтонцæ паддзахи муггаги хуæздæрти кади номбæл, игъустæнцæ тухгин арфитæ æма табугæнæг зæгъдтитæ, фал сæ «бахъор кодта» Хетæгкати Къостай дзубанди. Уой æхседгæ радзубанди  æма е ’мдзæвгæ «Лермонтови циртдзæвæни рази» райзæлдæй, куд тухгин æзгули паддзахи нихмæ, куд революцион фæдздзурди. Газет «Цæгат Кавказ» еци цауи фæдбæл уотæ финста: «Хузæгæнæг Хетæги-фурт, Лермонтови кадгин æмбурдмæ ка ’рбацудæй, уони рази загъта: «Уадзæ æма аци бæрæгбон исуа рæсугъд исонибони фæрæзнæ кæдзосдзийнадæмæ, хæлардзийнадæмæ цæунæн, уадзæ æма нин Лермонтови поэзи иссодза нæ зæрдити æхседгæ арт, уадзæ æма нæ ахур кæна рæстдзийнадæбæл æма уой сæрбæлтау тох кæнунбæл…»

Къостай радзубандий медес куд тухгин адтæй, уомæн æвдесæн æй, е æхуæдæг «бæрæгбони программи» къилдунмæ ци ниффинста, е дæр: «Цитгин бæрæгбон, гений! Мæ райгурæн бæсти ирæзгæ фæлтæр арфæ кæнуй дæуæн, куд хæлар æма ахургæнæгæн, куд аййевæдти, наукити æма рохсади галауанмæ  надамонæг стъалуйæн…» Еци рæстæгæй ка байзадæй, уæхæн хузиститæй еуеми Къоста цирти рази лæууй е ’мбал Ломоносови хæццæ. Иристони адæми зартæгæнæг æ къохæй амонуй, бронзæйгонд Лермонтов кумæ кæсуй, уордæмæ – Эльбрусмæ.

…Зундгонд кинонивæ «Иристони хъæболæ»-мæ кæсгæй, адæймаг уотæ æнгъæлун байдайуй,  исæвзуруй уæхæн гъуди, цума архайæг æй циртдзæвæн дуккаг хатт байгон кæнуни мадзали. «Еци уорссæр цохъагин ирон лæг мæ басаста!» – игъосæн циртдзæвæн исаразæг, скульптор А.М. Опекушини сæрустур загъд  Къостай зæрдæмæгъаргæ радзубандий фæдбæл.

Е. ПОЛЬСКАЯ

 

 ПЕРЕД ПАМЯТНИКОМ М. Ю. ЛЕРМОНТОВА

Торжествуй, дорогая отчизна моя,

И забудь вековые невзгоды,—

Воспарит сокровенная дума твоя,—

Вот предвестник желанной свободы!

 

Она будет, поверь,— вот священный залог,

Вот горящее вечно светило,

Верный спутник и друг по крутизнам дорог,

Благодарная, мощная сила!..

 

К мавзолею искусств, в храм науки святой

С ним пойдешь ты доверчиво, смело,

С ним научишься ты быть готовой на бой

За великое, честное дело.

 

Не умрет, не поблекнет в тебе уж тогда

Его образ задумчивый, гордый,

И в ущельях твоих будут живы всегда

Его лиры могучей аккорды…

 

Возлюби же его, как изгнанник-поэт

Возлюбил твои мрачные скалы,

И почти, как святыню, предсмертный привет

Юной жертвы интриг и опалы!..

 

16 августа 1889 г. Пятигорск

 

М.Ю. ЛЕРМОНТОВЫ ЦЫРТДЗÆВÆНЫ РАЗ

 

 Цинтæ кæн ды, мæ зынаргъ, мæ райгуырæн зæхх,

Æмæ байрох кæн де ’нусон сагъæс, –

Ныр дæ фæндтæ æргомæй зындзысты уæрæх –

Мæнæ бархийæ фидиуæг – ракæс!

 

Зон, сæрибар уыдзæн, – мæнæ фидар нысан,

Мæнæ не ’нусон стъалы, нæ цырагъ,

Не скаст, не ’хсар, зынвæндæгтыл фидар æмбал,

Хорз зæрдæджын, домбай лæг, нæ зынаргъ!..

 

Йемæ уайдзынæ ’ууæнкджынæй размæ цæрдæг

Рухсы, ахуыры стыр хæзнадонмæ,

Йемæ сахуыр кæндзынæ, – цæмæй уай цæттæ

Тохмæ йе стыр хъуыддагыл уæндонæй.

 

Уæд дæ цæстытыл уайдзæн йæ хъуыдыджын каст,

Никуы амæлдзæн, тар уый нæ кæндзæн.

Ам дæ кæмтты нæрдзæни йæ зарæджы хъазт,

Уый йæ фæндырæй тынгдæр æрцæгъддзæн.

 

Бауарз афтæ ды уый, куыд йæхæдæг дæуæн

Уарзта тард поэт д’ айнæг къæдзæхтæ,

’Взонгæй чи уыд нывондаг фыдхахуыр дзырдтæн,

Уымæн бафид йæ бирæ дзæбæхтæ!..

 

ПЛИТЫ Грисы тæлмац