«Исати Мæхæмæт агъазиау ахургонд ке адтæй, æма æ ном æ наукон æскъуæлхтдзийнæдти фæрци наукон æмвæзади æностæмæ ке байзайдзæнæй, уобæл дзубанди дæр нæййес. Уогæ «байзайдзæнæй», зæгъгæ, загъд бустæги раст нæй, растдæр уодзæнæй уотæ зæгъун, æма æностæмæ цæрдзæнæй айдагъ нæ фидибæстон нæ, фал дуйнеуон науки цардарæзти. Цæрдзæнæй, уомæн æма е  ци бундортæ ниууагъта, етæ ахургæндтæн фæлтæрæй-фæлтæрмæ уодзæнæнцæ зунди хæзнадонæ, развæндаг рохсгæнæг цирагъи хузæн…»

Уотæ æнæгъæнæ дуйнебæл игъустгонд ахургонд Исати Измаили фурт Мæхæмæти туххæй æ уацтæй еуеми финсуй æ зундгонд  ахурдзаутæй  еу – филологон наукити доктор, профессор Тахъазти Харум. Æма уой хумæтæги не ’римистан – 5 мартъий нæ номдзуд æмзæнхон Исати Мæхæмæти райгурдбæл исæнхæст æй финддæс æма цуппаринсæй анзи.

Уотæ ку зæгъæн, æма Исати Измаили фурт Мæхæмæти цардвæндаг гъæздуг æй берæ хиццаг æскъуæлхтдзийнæдтæй,  æ карни айдæнæ ба ’й рæсог донæй ивулæг сауæдони хузæн, уæд, баруагæс уи уæд, æгириддæр нæ фæррæдуйдзинан. Уомæн æма æцæгæйдæр уотæ адтæй, æма уæ уобæл бæлвурд цаутæ æма хабæрттæй баууæндун кæндзæнæнцæ, хуарз æй ка зудта, æ хæццæ царди гъуддæгути архайгæ кæмæн рауадæй, етæ дæр.

Мæхæмæт райгурдæй 1928 анзи 5 мартъий Дзæуæгигъæуи. Цалдæр мæйей фæсте сæ бийнонтæ æрцардæнцæ Лескени. Æма ами рарвиста æ сæбийбонтæ. Ардигон астæуккаг скъолай ахур кæнгæй, ахурбæл куд æновуд адтæй, уотæ разæнгардæй архайдта æ карæмæ гæсгæ æхсæнадон гъуддæгути дæр. Зæгъун гъæуй уой дæр, æма уæлдай берæ уарзта литературæ. Сауæнгæ ма разамунд дæр лæвардта скъолай сæмæ ци литературон къуар арæзт æрцудæй, уомæн. Ка ’й зонуй, уæд имæ фæззиндтæй филологимæ цæмæдесдзийнадæ. Уæд фегъуста нæ номдзуд ахургонд Абайти Васой кой дæр, базонгæ ’й уомæн æ фæллæнттæй кæцидæрти хæццæ.

Æма лескейнаг лæхъуæн Исати Мæхæмæт 1946 анзи æвддæсанздзудæй ку бацудæй Ленингради паддзахадон университети скæсæйнаг факультети ирайнаг хайадæмæ, уæд фиццаг бонтæй фæстæмæ уæлдай æвæллайгæй зонгæ кæнун райдæдта Абайти Васой кустити хæццæ,  æвæдзи, уомæ гæсгæ дæр, æма æхе бундорон наукон кустмæ ке бæлдтæй æма ин уоми ба разагъди Васо развæндагамонæг  куд иссайдæ. Фал æй уой балæдæргæй, æрсабур кодтонцæ Васой хæццæ æмгустгæнæг профессортæ. Гъуддаг уой медæгæ адтæй, æма Абайти Васомæ бацæун гъудæй кенæ ести наукон идейи, кенæ ба цæттæ наукон кусти хæццæ.

Анзи ’рдæги фæсте æй Абайти Васой хæццæ базонгæ кодтонцæ, æма Мæхæмæт Ленингради паддзахадон университет каст ку фæцæй, уæд æй Васо æхемæ æрбакодта аспирантурæмæ. Æмгъудæй раздæр финст фæцæй æ диссертаци æма косун райдæдта Уæрæсей наукити Академий æвзагзонунади институти. 1973 анзи Исати Мæхæмæт иссæй филологон наукити доктор, 1978 анзи ба ин лæвæрд æрцудæй профессори ном. Адтæй цалдæр академий академик.

Исати Мæхæмæт ниффинста дууæсæдемæй зингæ фулдæр наукон куститæ, сæ хæццæ финддæс монографий. Уони рахецæнгæнæн ес æртæ хаййебæл. Иранистикæ (сæйрагдæр иронзонунадæ), социолингвистикæ (сæйрагдæр Советон Цæдеси æма Уæрæсей фарстатæ), интерлингвистикæ (сæйрагдæр эсперантологи).

Исати Мæхæмæти наукон исфæлдистадæбæл бæрæг зиннуй Абайти Васой тæвагæ. Е уæлдай хъæбæрдæр бæрæг æй, нæ маддæлон æвзаги туххæй е ’ртасæн кустити. Аци рауæн е ’ргом фулдæр æздахуй фонетики, фразеологий, диалектологий, социологий æма историографий фарстатæмæ. Маддæлон æвзаги мурон арæзти туххæй ахургонд ниффинста монографион куст «Ирон литературон æвзаги фонетики очерк».

Исати Мæхæмæт уæлдай фулдæр уарзта фразеологий фарстатæбæл косун. Æ кандидатон диссертаци дæр финст адтæй аци фарстай туххæй, уой хæццæ ба ма æ монографи «Очерки по фразеологии осетинского языка» (Орджоникидзе, 1964 анз).

Исати Мæхæмæтæн берæ бантæстæй диалектологий дæр. Устурдæр ахедундзийнадæ ес, ирон æвзаги диалектон хецæндзийнади фарстатæ фæббæлвурддæр кæнуни туххæй кæми финсуй, æ еци куститæн. Уонæй уæлдай зингæдæр иссæй æ монографи «Дигорский диалект осетинского языка. Фонетика. Морфология». (Мæску. «Наукæ». 1966 анз). Е æй фиццаг дигорон грамматикæ.

Еци кусти ахедундзийнадæ фæстаг æнзти никки фæббæрзонддæр æй. Литературон æвзаги туххæй берæ æнзти дæргъи аллихузон буцæутæ цудæй, уони ракъахгутæ «литературон» худтонцæ айдагъдæр ирон диалектбæл финсуйнадæ. Æма уомæй нæ национ литературæн кæд еуцæйбæрцæдæр знаггадæ æрхастонцæ, уæддæр сæ фудвæндитæй ба неци рауадæй – дигорон финсуйнадæн адтæй æма ес, уæдта уогæ дæр уодзæнæй зингæ литературон нисанеуæг. Дууæ диалекти æмбарæ ке ’нцæ, е федаргонд æрцудæй Республикæ Цæгат Иристон-Аланий Конституций. Цубурдзурдæй, нæ еумæйаг национ культури фæлгæти цардгъон æнцæ æма ирæзунцæ дууæ литературон æвзаги – ирон æма дигорон.

Æвзаги фарстатæй уæлдай ма Исати Мæхæмæт разæнгардæй фæййархайидæ Иристони еугур культурон-æхсæнадон гъуддæгути дæр. Уомæн устур аргъ кæнунцæ нæ республики еугур цæргутæ дæр. Уобæл дзорæг æй е дæр, æма ин æ берæ наукон фæллæнтти туххæй 1987 анзи лæвæрд æрцудæй Цæгат Иристони науки æскъуæлхт архайæги ном.

Абайти Васой зæрдæмæ хъæбæр фæццудæй, æ гъомбæлкæнуйнаг Исати Мæхæмæт ин ку загъта, æ зæрди ке ес нæ маддæлон æвзаги истори ниффинсун, æма исарази æй еци ахсгиаг кустæн бæрнон редакторæй ниллæуунбæл. Исай-фурт ци наукон куст бацæттæ кодта, е хецæн киунугæй рацудæй Дзæуæгигъæуи 1974 анзи, хундтæй «Очерки по истории изучения осетинского языка».

Исати Мæхæмæти историографион кустити ’хсæн зингæ бунат ахæссуй æ киунугæ «Абайти Васо» (Орджоникидзе, 1980), кæци финст æрцудæй, номдзуд ахургондбæл цуппаринсæй анзи ке исæнхæст æй, уой фæдбæл.

Абай-фурти хæццæ Исати Мæхæмæт усхъæй-усхъæмæ фæккуста æноси æмбесæй фулдæр. Е æ фарсмæ адтæй Абай-фурти тухст бæнтти рæстæг дæр æма имæ дардта хеуони зæрдæ.

Ленингради паддзахадон университети ахур кæнгæй, уæдта æвзагæртасæг Институти косгæй, Исати Мæхæмæт базонгæ ’й берæ зундгонд ахургæндти хæццæ. Евгъуд æноси 60-аг æнзти наукон Совет «Закономерности развития национальных языков в связи с развитием социалистической нации»-йи ахургонд секретарæй уогæй, фæрсæй-фарсмæ куста игъустгонд академик В.В. Виноградови хæццæ.

Аци устур ахургонд, иннæ профессортæ æма академикти хæццæ æмбæлгæй, Исати Мæхæмæтæн фулдæрæй-фулдæр кодтонцæ æ зонундзийнæдтæ æма æфтудæй æ наукон куститæбæл. Æригон ахургонди къохи бафтудæй, хестæр ахургæндтæ устур аргъ кæмæн искодтонцæ, уæхæн берæ наукон куститæ ниффинсун. Уони ’хсæн зингæдæр бунат байахæстонцæ «Сто тридцать равноправных» (М., «Наука», 1970), «О языках народов СССР» (М., «Наука», 1978), «Язык и нация» (М., 1973). Еци кустити фиццаг хатт нæ бæсти æвзæгтæ нимад æрцудæнцæ нæуæг хигъдæй, алкæцимæн дæр си бæрæггонд æрцудæй æ энциклопедион медес. Ахургонди куститæй беретæ тæлмацгонд æрцудæнцæ англисаг, французаг, персайнаг, эстойнаг, таджиккаг æма æндæр æвзæгтæмæ.

Æ социолингвистикон куститæй беретæ финст æнцæ уруссаг æвзаги ирæзти æма, нацитæ кæрæдзебæл ке бæттуй, уой туххæй. Уруссаг æвзагæн устур аргъ ке кæнуй, æ ирæзти туххæй берæ гъæздуг æрмæгутæ ке ниффинста, уой туххæй ин æ бæрни бакодтонцæ хъæбæр ахсгиаг куст – 1990 анзи æй иснисан кодтонцæ журнал «Русский язык в национальной школе»-й сæйраг редакторæй. Анзи фæсте журналæн равардтонцæ нæуæг ном: «Русский язык в СССР». Уой фæсте, Советон Цæдес ку фехалдæй, уæдта журнал исхудтонцæ: «Русский язык в СНГ», фæстæдæр ба – «Родной язык». Аци журнали редактор æ еугур хъауритæ æма зонундзийнæдтæ дæр æнæвгъауæй лæвардта уруссаг æвзаги ирæзтæн, урух пропагандæгонд цудæй Уæрæсей Федераций æма фæсарæйнаг бæстити цæрæг адæмти ’хсæн.

ИСАТИ Мæхæмæт æма æ ахургæнæг АБАЙТИ Васо.

Исай-фурти социолингвистикон кустити ’хсæн уæлдай зингæдæр бунат ахæссуй е ’стур монографи «Языковое строительство в СССР» (М., «Наука», 1979). Уоми автор науки медæги фиццагидæр равдиста нæ бæсти алли адæмихæттити æвзаги фарстати ахедундзийнадæ.

Исати Мæхæмæт интерлингвистики зингæдæр фарстатæмæ е ’ргом æздахун байдæдта евгъуд æноси 60-аг æнзти. Е ба баст æй, нæ бæсти эсперантон æзмæлд ку рапарахат æй, уæд уой хæццæ, кæци уой размæ 30-аг æнзти дæргъи цудæй сосæггонд. Аци æзмæлд рапарахатгæнгути хæццæ еци рæстæг адтæнцæ æригон искурдиадæгин ахургæндтæ А.И.Берг æма профессор-интерлингвист Е.А. Бокарев.

Исати Мæхæмæт адтæй Е.А. Бокареви наукон фæллæнттæ идарддæр хъæртунгæнæг. Уой хъæппæресæй 80-аг æнзти арæзт æрцудæй советон эсперантти Ассоциаци, æ президентæй ба ин цалдæр хатти равзурстонцæ не ’мзæнхон ахургонди. Фал Советон Цæдеси фехæлди фæсте фехалдæй аци ассоциаци дæр.

Исати Мæхæмæт еци рæстæг аккаг æвæрæн бахаста интерлингвистики ирæзтмæ. Еци кустити ’хсæн уæлдай бæрæгдæр дарунцæ æ брошюрæ «Эсперанто» (М., Наука) æма З.В Семеновай хæццæ еумæ ци киунугæ рауагътонцæ, е.

Исай-фурти разамундæй эсперантологон темæмæ гæсгæ диссертацитæ багъæуай кодтонцæ цалдæр адæймаги. Æ наукон кустæй уæлдай ма Исати Мæхæмæт æновудæй архайдта æхсæнадон царди дæр. Ахури рæстæг разамунд лæвардта фæскомцæдесон æма профцæдесон организацитæн, къуар хатти æй равзурстонцæ Мæскуй, Фрунзей æма Краснопресненски райсовети депутатæй.

Адтæй Уæрæсей Федераций сабурдзийнадæгъæуайгæнæг Комитети сæргълæууæги хуæдæййевæг æма Уæрæсей адæмти уодварни Æхсæндуйнеуон еугонди фонди вице-президент. Куд адæмон дипломат æма сабурдзийнадæбæл тохгæнæг, уотæ Исай-фурт берæ хæттити адтæй, тогниккалди нихмæлæууæнтæ кæми рауайидæ, еци рауæнти – Хонсар Иристони, Цæцæни, Мæхъæли, Горæтгæрон райони, Таджикистани, Цæгат Ирландий.

*  *  *

Редакцийæй. Тахъазти Харуми уаци хæццæ ма кæронбæттæни хузи уой зæгъуйнаг ан, æма номдзуд ахургонд æма адæмæн уарзон ка адтæй, Иристони еци номдзуд лæг Исати Мæхæмæти райгурдбæл финддæс æма цуппаринсæй анзи ке исæнхæст æй, е нæ национ наукон æма культурон царди ахсгиаг цау æй æма нæ зæрдæ дарæн, уой фæдбæл федауцæ номерæн мадзæлттæ арæзт ке ’рцæудзæнæй, Исай-фурти рохс ном нæ дзиллæ аккагæй ке исцитгин кæндзæнæй, уобæл. …

ТАХЪАЗТИ Харум, филологон наукити доктор, профессор