Дзæуæгигъæуи БУТАТИ Хъазбеги номбæл 24-аг скъола.

Æ кæдзос ном æностæмæ цитгийнагæй кæмæн байзайдзæнæй, æ фæстагæнттæ зæрдиагæй ке имисдзæнæнцæ,  нуриуæнгæ æма ма идарддæр дæр ке наукон куститæй пайда кæндзæнæнцæ, уæхæн адæймаг адтæй Бутати Савви фурт Хъазбег. Æ дзамани, 1920 анзи июли, Уæрæсейаг Коммунистон партий (большевикти) Терки облæсти организацион бюрой нимæрдар, 1920 анзи декабрæй 2021 анзи апърели уæнгæ ба Хуæнхон Автономон Советон Социалистон Республики партий Иристойнаг зилди комитети бæрнон нимæрдар Бутай-фурт адтæй агъазиау разамонæг, ахургонд, профессор, æ карнæ æ цардгъондзийнади тæккæ тæмæни æверхъау кæмæн рауадæй, уæхæн разагъди адæймаг.

Бутати Хъазбег райгурдæй 1893 анзи 22 ноябри Салигæрдæни гъæуи Терки облæсти. Е 1917 анзи разамунд лæвардта Уæрæсейаг Коммунистон партий (большевикти) сосæг комитетæн Терки облæсти. Еци анз каст фæцæй Петербурги æфсæддон-инженерон училище. Советон хецаудзийнадæ Терки фæстæмæ ку иснæуæг æй, уæд Бутай-фурти исфедар кодтонцæ Иристойнаг зилди тугъдон комиссарæй. Уæрæсейаг Коммунистон партий Кавказаг крайкоми унаффæй иссæй Дзæуæгигъæуи сахари партион организаций нимæрдар.

Бутати Хъазбеги 1920 анзи равзурстонцæ партий Иристойнаг зилди нимæрдарæй. Уæд еугур партионтæ дæр архайдтонцæ бунæтти советон хецаудзийнадæ исфедар, хуайрагæй æфсадуни фарста банивæбæл, зæнхи фарста практикон æгъдауæй ралух кæнунбæл. Уоми бакуста Хуæнхон республики фæззинди, 1921 анзи апърели уæнгæ. 1921 анзи феврали архайдта Терки облæсти 1-аг конференций, уоми æ радзубандийæй адæми æхемæ æригъосун кодта. Конференцийæн разамунд лæвардта Сергей Киров.

Уæрæсейаг Коммунистон партий Хуæнхон партион организаций 1-аг конференций 1921 анзи апърели Хъазбеги равзурстонцæ партий Хуæнхон комитетмæ, агитацион-пропагандистон хайади разамонæгæй. Уой фæсте адтæй рохсади Адæмон комиссаради разамонæг. Уæдмæ е ’нæнездзийнадæ ке фæллæмæгъ æй, уой туххæй æй 1921 анзи фæззæги исуæгъдæ кодтонцæ аци кустæй. 1921 анзи августи Бутай-фурт радзубанди кодта Хуæнхон облæсти партион 2-аг конференций. Еци рæстæги æ партион-æхсæнадон куст баст адтæй республики социалон-экономикон æма политикон царди хæццæ.

Хъазбег 1922 анзи æрлæудтæй Хуæнхон республики Хуайраги Адæмон комиссаради сæргъи. Берæ хъауритæ равардта е ’мбæлтти хæццæ, цæмæй хуайраги паддзахадон фондтæ фæгъгъæздугдæр уонцæ, æстонг адæммæ агъаз хъæрта. Хуайраги фарстатæ лух кодта, акционерон æхсæнадæ «Дзолипродукт»-æн разамунд дæтгæй дæр. 1924 анзи Бутати Хъазбеги равзурстонцæ Уæрæсейаг Коммунистон партий (большевикти) Цæгат Иристони облæсти нимæрдарæй.

Кæд æма Бутай-фурти искурдиадæ берæвæрсуг адтæй, уæддæр, фиццагидæр, адтæй экономист-теоретик. Ахур кæнун æй хъæбæр фæндадтæй, æма 1925 анзи, æ кари уогæй, ахур кæнунмæ бацудæй Мæскуй Сурх профессури экономикон институтмæ. Куд ахур кодта, уобæл дзоруй уæхæн цау. Ци семинари архайдта, уой унаффи си уотæ загъд ес: «Хуæдбарæй наукон-æртасæн куст кæнунмæ цæттæ ’й. Мах куд нимайæн, уотемæй гъæуама кæна наукон куст советон экономики фарстати фæдбæл…»

Бутати Хъазбег айдагъ æхуæдæг нæ ахур кодта, фал иннетæн дæр амудта марксизм Бухарини номбæл рабфаки, Свердловски университети, адæмон хæдзаради институти æма æндæр рауæнти. Ярославли педагогон институти разамунд имæ барвистонцæ уæхæн финстæг: «Бознæ дин, «Æхсæйнаг доги медес»-и туххæй дæ радзубандий фæдбæл. Æрмæг хегъæдонæй равдистай, цурд æма ’й æскъæфгæ хузи радзурдтай, ка дæмæ игъуста, уони зæрдитæ дæхердигæй фæккодтай. Ци фарстатæ рахастай рæнгъæмæ, уонæмæ адæм исцибæл æнцæ, нур студентон къуæртти уони туххæй дзорунцæ».

АДÆЙМАГИ ЦАРДВÆНДАГÆН АРГЪГÆНÆГ РÆСТÆГУТÆ ÆНЦÆ

ХЪИБИЗТИ Феликс, Дзæуæгигъæуи Бутати Хъазбеги номбæл 24-аг скъолай директор:

– Не скъола Бутати Хъазбеги ном ке хæссуй, уомæй, еуемæй, сæрустур ан, иннемæй ба нæ е хъæбæр ихæсгин  кæнуй – гъæуама алцæмæйдæр аккаг уæн уæхæн цитгин лæги ном хæссунæн. Никки – нæ педагогон коллективæн е æй агъазиау фæрæзнæ нæ кæстæрти гъомбæладон кусти. Архайæн, цæмæй зононцæ Бутай-фурти курухондзийнади хабæрттæ æма ’й фæнзонцæ. Цæмæй æй фæнзонцæ, уæхæнæй ба уомæн æ карнæ хъæбæр æнхæст æй. Искурдиадæгин ахургонд, паддзахадон зингæ архайæг, уомæн, æ цардвæндаг кæд æгæр цубур рауадæй, уæддæр ин бантæстæй берæ арфиаг гъуддæгутæй фескъуæлхун. Уадзæ æма ’й кæстæртæ дæр фæнзонцæ ахурбæл тулаваст, Фидибæстæбæл рæстуодæй унæй, æ сæрæбæлтау хъазауат кæнунæй. Мах скъола бундоронæй исцалцæггонди фæсте æрæги райдæдта косун æма нæ зæрди ци нæуæгдзийнæдтæ исаразун ес, уонæй еу æй сæрмагонд рауæн исфæлгонц кæнун, цæмæй уоми нæ ахурдзаутæн уа равгæ Бутай-фурти цардвæндаги туххæй æрмæгути хæццæ зонгæ кæнун.

Теоретикон наукон æртасæнти искурдиадæгин уогæй, æ равналæнтæ никки хъæбæрдæр фæззиндтæнцæ æ наукон кустити æма публицистики. Етæ ’нцæ Иристони, Цæгат Кавкази хæццæ баст: «Октябрь – Иристони», «Хуæнхон республики политикон æма экономикон уавæр», «Цæгат Кавкази хуæнхаг адæми ’хсæн æхсæнадон æзмæлд» æма æндæртæ. Мадта Бутай-фурт уæди рæстæги берæ æндæр ахургæндтæй уæлдай бустæги æндæрхузон цæстингасæй кастæй товарон хæдзаради зиндзийнæдтæмæ, товарон-æхцай рахаститæмæ, æхцай аргъмæ. Е адтæй хумæтæг товарон хæдзаради æхсæнадон æрдзæмæ еци-еу цæстингасæй кæсуни нихмæ, æ хатдзæгмæ гæсгæ, уоми бæрæг æй нихмæлæуди еудзийнадæ.

– Листæг товарон кустадæ бæрæг даруй кустадон фæрæзнити æма косæг тухи еудзийнадæй. Косæг тухи хецау аразæг æй, еци-еу рæстæг е æй кустади фæрæзнитæуадзгути æма косæг тухи хецау… Хе есбони бундорбæл кустади фæрæзнити хецау ун æй капиталисттæмæ хæстæгдæр кæнуй. Косæг тухи хецау дæр ке æй, е ба ’й косгутæмæ хæстæгдæр кæнуй. Е сæ еудзийнадæ ’й. Уоми римæхст æй æ дувæрдзийнадæ, уотемæй уоми ес листæгтоварон кустади капиталистон æма æнæкапиталистон эволюци, – финста Бутати Хъазбег.

Нуртæккæ минкъий амалгъонади пайда кæнунцæ аци товарон кустадæй. Бутай-фурт нæ адтæй къæбинетон ахургонд-теоретик, е практикон æгъдауæй архайдта аллихузон къабæзти.

Еу рæстæги æй рарвистонцæ Сурх профессури институтмæ. Мæнæ æ автобиографий куд финста: «Институтмæ байрæги кодтон æма 1925 анзи январи бацудтæн уæгъдебарæ игъосæгæй. Фæййахур си кодтон маймæ, уæдта мæ рарвистонцæ Микояни номбæл къурситæмæ Железноводскмæ. Уоми ахургæнæгæй фæккустон, еци-еу рæстæг мæхе цæттæ кодтон Сурх профессури институтмæ бацæунмæ фæлварæнтæмæ.

Институти игъосæг уогæй, æз кустон Плеханови номбæл институти экономикон факультети деканæй (1928-1929 æнзти), амудтон политэкономи æма советон экономики къурс Свердловски университети марксизми къурсити, Цæгат Кавкази Микояни номбæл Ленинон къурсити æма Плеханови номбæл институти. Сурх профессури институт каст фæууогæй мæ исфедар кодтонцæ газет «Экономикон цард»-и разамонæги хуæдæййевæгæй. Газети райарæзти фæсте, 1930 анзи Центрон Комитети фæндæй рацудтæн Советон Цæдеси Адæмон Хæдзаради Сæйраг Советмæ, еугонд пъланти сектормæ, уоми фæккустон 1930 анзи кæронмæ».

Бутати Хъазбег 1931 анзи райдайæни нисангонд æрцудæй Коммунистон академий экономики институти директори хуæдæййевæгæй, 1932 анзи ба иссæй Сурх профессури экономикон институти разамонæг, еци-еу рæстæг адтæй журнал «Экономики зиндзийнæдтæ»-йи бæрнон нимæрдар. Экономикон институти кодта советон экономикæ æма политэкономий семинартæ. Цалдæр хатти дзиллон радзубандитæ кодта Коммунистон академий. 1934 анзи адтæй «Сурх профессури институти» журнали редактор.

Ахургæндти къуарæн 1934 анзи ихæсгонд æрцудæй Урайлаг-Кузбассаг фарстай фæдбæл хатдзæгтæ искæнун, сæ зæрди адтæй еугур Наукон-æртасæн институти, хæдзарадон оргæнти конференци исаразун. Бригадæн разамонæг адтæй Бутати Хъазбег. Иннæ экономистти хæццæ 1932 анзи кодта доклади финститæ, хæдзарадон косæндæнтти æрмæгути бундорбæл фæлтæрддзийнадæ нимайгæй, рæнгъæмæ хастонцæ агъазгæнæг амунддзийнæдтæ.

Бутати Хъазбег 1934 анзи сентябрæй 1936 анзи февралмæ, лæудтæй Цæгат Иристони облæсти партий комитети сæргъи. Еци рæстæг Иристони дзиллæ дæр, Советон Цæдеси еугур цæргути хузæн, дуккаг фондзанзони пълан царди уадзунбæл кустонцæ. Уæд гъæуама Цæгат Иристони искустайуонцæ 50 промышленнон заводемæй фулдæр. Сæ ахедундзийнадæ адтæй айдагъ республикон нæ,  фал еугур паддзахадон. Партий обкоми сæргъи уогæй, Бутай-фурт промышленность æма культури ирæзтæн исаразта берæ ахсгиаг гъуддæгутæ. Уæлдай æргом æздахта адæми царди уавæртæ фæххуæздæр кæнунмæ.

Фиццаг нимæрдари бунатæй æй ку исуæгъдæ кодтонцæ, уæд куста партий Крайкоми транспортон хайади хецауæй. 1937 анзи адтæй Еугурцæдесон пъланон академий профессор æма директори хуæдæййевæг. Еци анз ахæст æрцудæй, рахастонцæ ин маруни тæрхон. Бутати Хъазбег æ рæстæги ци размæцуд гъудитæ рахаста, уонæн нур дæр сæ ахедундзийнадæ бæрзонд æй. Е æновуд æма еузæрдиуон адтæй Коммунистион партий гъудитæбæл, кæддæриддæр уодуæлдайæй архайдта уони царди æнтæстгинæй уадзунбæл.

Уоййасæбæл рæстзæрдæ, нæ адæми амонди сæрбæлтау рæстуодæй хъазауатгæнæг адæймаг, гъулæггагæн, æвудæй иссæй æ рæстæги æгъатир репрессити амæттаг. Хуарз æма æрцудæй уæхæн рæстæг, æма æ рæстдзийнадæ исбæрæг æй, æ рохс ном цитгингонд æрцудæй. Иронх нæй нæ дзиллæй. Дзæуæгигъæуи æ ном хæссунцæ гъæунгæ æма 24-аг астæуккаг скъола. Нæ зæрдæ дарæн, æма ма никкидæр æндæр хузи дæр ма æносонгонд æрцæудзæнæй æ ном.

ДЗИДЗОЙТИ Валерий, историон наукити доктор, профессор.