Нæ номдзуд æмзæнхон Мамсурати Хаджи-Умари туххæй е ’рдхуард, зундгонд советон кинооператор, Испаний граждайнаг тугъди архайæг Роман Кармен (1906-1978)æ имисуйнæгти уотæ финста:

«…Еци бон мæнæй некæд феронх уодзæнæй. Уæди уæнгæ Мамсурати Хаджий хæццæ ахид не ’мбалдан. Уиндгун, бæзæрхуг ирон лæхъуæн, æ цæстингас – зæрдхæлар, адтæй мадзора, æ рæстæг фулдæр æрвиста еунæгæй. Хаджий алæмæти æхсардзийнади туххæй дессæгтæ дзурдтонцæ. Испайнаг æвзаг нæ зудта, уотемæй фашистти фæскъилдунти зилдæй, æхуæдæг ке равзурста, уæхæн бæгъатæр испайнаг лæхъуæнти минкъий къуари хæццæ. Хаджи æма е ’мтохгæнæг æмбæлттæ Мадридмæ нæмæ æрбахъæртиуонцæ, уотемæй сæ разæй фæууиуонцæ сæ нифсгун æма æхсаргин гъуддæгути туххæй хабæрттæ. Знагæн исаразиуонцæ, баууæндæн дæр зинтæй кæбæл адтæй, уæхæн фудмиутæ: алли рауæнти ин исрæдовиуонцæ æ артиллерион скълæдтæ, фашистон аэродромти исрæмодзиуонцæ бомбитæй сæ тæккæ идзаг бомбæгæлдзæг хуæдтæхгутæ, дæрæнгондæй фæснæдтæмæ гæлстонцæ æфсæнвæндæгтæбæл Гитлер æма Муссолиний тохæнгæрзтæ æма æрдонгтæ ласæг эшелонтæ…»

Гъе уæхæн æхсаргин æма æфсæддон гъуддæгути разагъди ацъагъуæгинæй Мамсурати Хаджи-Умар фескъуæлхтæй аллихузон тугъдон цаути, уæлдайдæр ба финнаг æма Устур Фидибæстон тугъдтити архайгæй. Агъазиау æнцæ е ’скъуæлхтдзийнæдтæ нæ Советон паддзахади æдасдзийнадæ федар кæнуни æма нæ бæсти Гæрзефтонг тухти фæстугъдон арæзтади…

Уонæй кæцидæр хабæртти туххæй мах дæр нæ газети мухур кодтан аллихузон æрмæгутæ. Абони ба ин æ рохс ном уомæ гæсгæ имисæн, æма 15 сентябри Советон Цæдеси Бæгъатæр, инæлар-болкъон Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умари райгурдбæл исæнхæст æй æхсæзинсæй анзи (1903-1968).

…Бæрæгбон æ тæмæни адтæй, уотемæй, берæ дзиллæ кæми æрæмбурд æй, еци фæзæмæ рацудæй нæлгоймæгти устур къуар, рарæнгъæ ’нцæ, сæ разæй  ба æрлæуун кодтонцæ еу биццеуи – куд иннетæ, уотæ е дæр дессаги рæсугъд цохъати… Еуцæйбæрцæдæр рæстæг сабургай ралæугæй, еци биццеуи зæлланг гъæлæсæй ниййазæлдæй зар…

 

Нæ урссæр къæдзæхтæн æнафоны сау их

           Сæ къулыл æрхызти, гъей!

Фæдисмæ, лæппутæ! Æнамонды сау мигъ

            Нæ хурыл æртыхсти, гъей!

Йæ базыртæ систа тæхынмæ цæргæс дæр,

            Уæллаг хохыл абадт, гъей!

Хаджи-Умар æрбайста хæцынмæ йæ гæрзтæ,

             Йæ саулохыл абадт, гъей!

Фæснæлы цъитийæн нæ комы лæбырдтæм

            Йæ уазал æрцыди, гъей!

Хаджи-Умары цæфтæй æгомыг лæгсырдтæн

            Сæ адзал æрцыди, гъей!

Асыйаг рæгъаугæс сæ байрæгты æхсæн

             Йæ бæх бацагуырдта, гъей!

Саханджери уымæн мæнгард лæгты æхсын

             Дзæбæх бацамыдта, гъей!

Нæ колхозы хосдзау Иуанейы фæзтæ

             Хæрзиунæгæй карста, гъей!

Мамсыраты Хаджи Испанийы хæстæй

             Хæрзиуæг æрхаста, гъей!

 

Фæзи ци берæ адæм æрæмбурд æй, етæ зæрдæхцæуæнæй игъустонцæ зармæ. Зæрдæхцæуæнæй ба уомæ гæсгæ, æма сæрустур адтæнцæ еци зар ке адтæй, æ берæ намусгин лæгдзийнæдтæй æма æскъуæлхтдзийнæдтæй нæ райгурæн Иристон æнæгъæнæ дуйнетæбæл кæмæй исцитгин кодта, нæ еци номдзуд инæлар Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умари туххæй. Уæд бæрæгбони ка адтæй, еци хестæртæй æй кадæртæ, куд е ’мдогонтæ, уотæ комкоммæ дæр зудтонцæ, æ цардвæндаги хабæрттæ ин кенæ æхецæй, кенæ е ’мтохгæнгутæй æригъосиуонцæ… Кæстæртæн дæр зундгонд куд нæ адтайдæ – еуемæй сæ хестæрти имисуйнæгтæй, иннемæй ба Мамсури-фурти туххæй фæстаг рæстæгути ци аллихузон цæмæдесаг æрмæгутæ зиннун байдæдтонцæ дзиллон хабархæссæг фæрæзнити, ци киунугутæ финст æрцудæй, ци телеуинунадон равдиститæ æма кинонивтæ уагъд æрцудæй, уонæй.

Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умар райгурдæй Ольгинскæйи гъæуи 1903 анзи 15 сентябри (уогæ æхуæдæг æ имисуйнæгти куд дзурдта, уотемæй бæрæг нæй, бæлвурдæй кæци мæйи, кæци бон райгурдæй, е. Æ загъдмæ гæсгæ, æ райгурцæ ин ка гъуди кодта, еци хæстæрти загъдмæ гæсгæ, е адтæй фæззæги мæйтæй еуеми, æнгъæлдæн, ноябри). Æ фиди æнсувæр, номдзуд революцион архайæг æма Советон хецаудзийнадæ Цæгат Иристони æрфедар кæнунбæл разæнгарддæр тохгæнæг Саханджери хуæрзæрдæмæ хъæбæр фæббæрæг æй æ хуæрифуртæн æ цардвæндаги райдайæни æ уодигъæдæбæл, зæгъун æнгъезуй уотæ дæр, æма гъеуæд æ сæризунди федар кæнун байдæдта рæстдзийнади сæрбæлтау тохмæ разæнгарддзийнадæ, еци хъазауати цийфæнди зиндзийнæдтæн дæр бафæразунмæ цæттæдзийнадæ. 1918 анзи июни сæрæн биццеу барвæндонæй бацудæй Дзæуæгигъæуи сурхгвардион къуармæ æма бæгъатæрæй архайдта уорсгвардионти нихмæ тугъдон мадзæлтти.

1920 анзи Хаджи каст фæцæй облæсти скъола, 1923 анзи ба – Искæсæни фæллойнæгæнгути коммунистон университет. Куста партий Дзæуæгигъæуи зилди комитети инструкторæй, Краснодари национ бæхгинти скъолай ахургæнæгæй, Цæгат Кавкази æфсæддон зилди бæхгинти хецæн национ полкки æфсæддон комиссари агъазгæнæгæй, фæстæдæр  ба, 1938 анзи нисангонд æрцудæй Дагестани бæхгинти хецæн национ дивизий æфсæддон комиссарæй.

НАМУСМÆ НАДБÆЛ ЛÆГÆХСАРÆ ЛÆГ ФÆНДАРАСТ КÆНУЙ!..

Æригон æфсæддон архайæгæн 1932 анзи ци характеристикæ лæвæрд æрцудæй, уоми финст адтæй мæнæ уотæ: «Мамсурати Хаджи-Умар æй нифсхаст æма фæразон адæймаг, хатгай – зиндзорæн. Сурх Æфсади Æфсæддон-политикон академий къурситæ каст фæцæй хуарз бæрæггæнæнти хæццæ. Фæстаг анзи æрдæги дæргъи политикон кустæй бафæлладæй, фæндуй æй командири бунатмæ раййевун. Национ полкки командири хуæдæййевæги куст æнхæст кæнуй æнтæстгинæй, æнгъезуй æй бæхгин полкки штаби хецауæй исæвæрун».

1933 анзи апърели Дзæуæгигъæуæй Хаджий раййивтонцæ Казанмæ æма ’й иснисан кодтонцæ эскадрони командирæй.

Анзи фæсте æ уæлдæр хецауеуæггæнгутæ ирон æфсæддони характеристики финстонцæ мæнæ уотæ: «Мамсури-фурти эскадрон нимад æй раззагдæр æфсæддон дæлхайæдтæй еуебæл. Эскадрони командири исæвæрæн ес хецæн бæхгин дивизиони командирæй, кенæдта – полкки командири хуæдæййевæгæй».

Хецæн фæдæсгарæн дивизиони командири 1935 анзи феврали раййивтонцæ Сурх Æфсади Фæдæсгарæн управленимæ, æма уæдæй фæстæмæ Хаджий кусти хабæрттæ зундгонд адтæнцæ æдеугурæй цалдæр адæймагемæн.

Зондзинайтæ уой дæр, æма Мамсури-фурт ке архайдта Испаний фæллойнæгæнгути сæ сæребарæдзийнадæбæл тугъди. 1947 анзи 1 октябри ке ниффинста, æ еци автобиографий уой туххæй ес айдагъдæр цалдæр рæнгъи: «1936 анзи мæ командировки рарвистонцæ Испанимæ, æма уоми фæдтæн 1937 анзи октябри уæнгæ. Разамунд лæвардтон Мадрид фашистон æфсæдти нимпурститæй гъæуайгæнæг æфсæддон къуарæн. Фадуæттæ исаразтон æма разамунд лæвардтон Испаний еугур партизанон змæлдæн. Архайдтон цалдæр тугъдон операций. Тугъдтити рæстæги цалдæр хатти фæццæф дæн».

Испаний медтугъди цаути туххæй æ автобиографий æндæр неци ес финст, уотемæй ба нæ бæсти æхсаргин минæварæн тугъдон операцити рæстæги бантæстæй берæ агъазиау æскъуæлхтдзийнæдтæ. Уонæбæл, абони дæр ма си берæ цидæртæ сосæггаг ке ’нцæ æма сæ æргомгæнæн ке нæма ес, уомæ гæсгæ, цæйбæрцæ æнгъезуй айдагъдæр, уойбæрцæ финст æрцудæй киунугути дæр æма дзиллон хабархæссæг фæрæзнити дæр.

Æ испайнаг сæрмагонд балцийæй Хаджи фæстæмæ Мæскумæ æрбаздахтæй 1937 анзи октябри æма идарддæр службæ кодта Сурх Æфсади Фæдагорунадон управлений. 1938 анзи ба нисангонд æрцудæй управлений сæрмагонд хайадæ «А»-йи сæргълæууæгæй. Финляндий тугъди рæстæги ахæста Генералон штаби Фæдагорунади управлений оперативон къуари хецауи хуæдæййевæги бунат, разамунд лæвардта финнаг æфсæдти фæскъилдуни архайæг лыжитæбæл цæуæг сæрмагонд æфсæддон къуарæн.

Куд æфсæддон архайæг, уотæ Мамсури-фуртмæ кæд агъазиау фæлтæрддзийнадæ адтæй, уæддæр æй лæдæрдтæй, æ рæстæги домæнтæмæ гæсгæ ке гъæуй никки бундорондæр зонундзийнæдтæ, уой, æма 1940 анзи ноябрæй 1941 анзи маймæ ахур кодта Фрунзей номбæл Æфсæддон академий уæлдæр командæкæнуйнади къурсити. Уони каст фæууни фæсте федаргонд æрцудæй Сæйраг фæдагорунадон управлений сæрмагонд оперативон къуари хецауæй.

«ÆФСÆДДОН РАЗАМОНÆГИ ИСКУРДИАДÆ ÆРДЗÆЙ РАХАСТА…»

Устур Фидибæстон тугъд ку райдæдта, уæд æ фиццаг бонтæй фæстæмæ Сурх Æфсади Генералон штаб фадуæттæ аразта знаги фæскъилдуни дзиллон партизанон æзмæлд парахат кæнунæн. Æма еци гъуддаг тæккæ хуæздæр райаразунмæ кæд еске исарæхстайдæ, уæд фиццагидæр Мамсури-фурт. Уомæ гæсгæ ба ’й тугъди райдайæнæй дууæ бони фæстæдæр, 24 июни рарвистонцæ Нигулæйнаг фронтмæ, знаги æфсæдтæ ке байахæстонцæ, еци рауæнти бунæттон партион-фæскомцæдесон æма советон косгутæй партизанти æма диверсантти къуæрттæ аразунмæ. Æ комкоммæ разамонæг адтæй фронти командæгæнæг, Маршæл К. Ворошилов. Июли Хаджи-Умар фæдагорунадон куст кодта Цæгат-Нигулæн æма Ленингради фронтти. Августи ин æ бари бакодтонцæ горæт Чудовæмæ хæстæг тохæг 311 дивизи.

Цалдæр боней фæсте фæццæф æй æма госпитæлмæ бахаудтæй. Уордигæй рацæуни фæсте, 1941 анзи октябри нисангонд æрцудæй, уæд ке аразтонцæ, еци Мæскуйаг фронти фæдагорунади хайади хецауæй, еци анзи ноябри ба – Сурх Æфсади Сæйраг фæдагорунадон управлений сæрмагонд оперативон къуари разамонæгæй.

Мамсури-фурт æй лæдæрдтæй, ци куст ин бабарæ кодтонцæ, е дæр ахсгиаг æма хъæбæр гъæугæ ке æй, уой, æма ’й æнхæст дæр тæккæ хуæздæр хузи кодта. Фал фæлтæрдгун æфсæддони уæддæр фæндадтæй фронтмæ, тохæг æфсадмæ. Æма 1942 анзи январи æй исæвардтонцæ Брянски фронти 114 бæхгин дивизий командирæй, майи ба – Æвдæймаг бæхгин корпуси командири хуæдæййевæгæй. Августи бабæй имæ фæстæмæ фæдздзурдтонцæ Мæскумæ æма нисангонд æрцудæй партизанон змæлди Хонсайраг штаби хецауæй, ноябри ба – партизанон змæлди Центрон штаби оперативон хайади хецауæй, 1943 анзи январи ба – Сурх Æфсади Сæйраг фæдагорунадон управлений дуккаг хайади хецауи хуæдæййевæгæй.

Мамсури-фурти дæсни разамундæй Украини, Белоруссий, Ленингради облæсти æма æндæр регионти партизанти къуæрттæ знаги нихмæ бæгъатæрæй тухтæнцæ. Немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ советон зæнхæбæл кæмидæриддæр æрæнцадæнцæ, уоми еугур рауæнти дæр сæхебæл бавзурстонцæ партизанти тухæ. «Партизантæ ’нцæ Сурх Æфсадæй тæссагдæр. Куд фæстæдæр, уотæ лæдæрун райдæдтан, нæ нихмæ æнæгъæнæ Уæрæсе ке тохуй, уой»,– финстонцæ немуцаг æфсæддонтæ сæ хеуæнттæмæ. 1942 анзи августи Гитлери бардзурдмæ гæсгæ гермайнаг хабархæссæг фæрæзнитæн дзурд «партизан»– æй пайда кæнуни барæ нæбал адтæй. Тугъди фæсте Гитлери раздæри инæлар-болкъон Л. Рендулич куд загъта, уотемæй немуцаг æфсæдтæ ци паддзахæдтæ байахæстонцæ, уонæй Советон Цæдеси партизантæ еугуремæй æнтæстгиндæрæй архайдтонцæ.

Адтæй нæ адтæй, уæддæр 1943 анзи мартъий болкъон Мамсури-фурти разамунд ин æ курдиадæбæл исарази æй æма æрвист æрцудæй хуæцæг æфсадмæ, апърели мæйи ба нисангонд æрцудæй Хонсайраг Нигулæн фронти Дуккаг гвардион Хъиримаг бæхгин дивизий командирæй. Аци бунат ахæсгæй, Хаджи бахъæрттæй гермайнаг сахар Дрезденмæ. Арæхстгин æфсæддони тугъдон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй е ’мтохгæнгутæй еу, Никитæ Глушко ниффинста æма рауагъдадæ «Ир»-и ка рацудæй, еци киунугæ «Наш комдив».

«Мæ зæрдæбæл дарун Мамсури-фурти хæццæ фиццаг фембæлд, – финсуй Н. Глушко. – Мæ рази лæудтæй бæзæрхуг, иуонггин, ездон нæлгоймаг. Уотæ мæмæ кастæй, цума æфсæддон разамонæги искурдиадæ æрдзæй рахаста. Хаджи нин сабур гъæлæсиуагæй, æнæсхуст дзубандийæй лæдæрун кодта нæ тугъдон ихæстæ…»

Мамсури-фурт разамунд ци дивизийæн лæвардта, е берæ карз тугъдтити фескъуæлхтæй – куд советон зæнхæй знаг фæстæмæ тæргæй, гитлерон Германий дæлбарæ ци европаг паддзахæдтæ адтæнцæ, уони уæгъдæ кæнгæй дæр.

Мамсуронтæ се ’фсæддон хаййи рæстæгмæ æрлæууни бунатæй 1945 анзи 7 январи ранæхстæр æнцæ сæ тугъдон балций, æма æртиндæс бонемæ 600 километрей дæргъæн над рацæугæй, 20 январи бахизтæнцæ фашистон Германий зæнхæмæ. Дивизи æрæхгæдта, Домбровски æвзалукъахæн шахтæй нигулæнæрдæмæ фæстæмæ ка рандæй, знаги еци æфсæдти нæдтæ, фæстæдæр ба архайдта цæугæдæнттæ Клодницайи, Рудайи æма Одери сæрти бахезæни, уæдта сахартæ Бреслау, Кант, Ноймаркт, Лигниц, Гольберг, Шенау æма æндæртæ байсуни фæдбæл карз тугъдтити.

Дивизий хæйттæ 9 майи æхсæви æрбунæттон æнцæ сахартæ Арцберг, Блюмберг æма Ванфендорфмæ хæстæг рауæнти. Тугъдвæллад адæм куддæр æрхустæнцæ, уотемæй дуйне байдзаг æй аллихузон тохæндзаумауи гæрæхтæй – е адтæй Советон Æфсади Уæлахези кадæн салют.

СÆ ТОХ АДТÆЙ УСТУР ÆМА ХЪАЗАУАТОН, УОМÆЙ ИССÆНЦÆ УÆЛАХЕЗОН!..

Не ’мзæнхони дивизи нæ бæсти Уæлахезмæ устур æвæрæн ке бахаста, уомæн æвдесæн æнцæ æ хуæрзеугутæ. Хаджи ин разамунд ци рæстæги лæвардта, уæд аци æфсæддон еугонд хуарзæнхæгонд æрцудæй цуппар хуæрзеуæгемæй – Ленини, Сурх Турусай дууæ æма Богдан Хмельницкийи ордентæй, цалдæр хатти ин райарфæ кодта Сæйраг уæлдæр командæгæнæг, дивизий командирæн исаккаг кодтонцæ Ленини æртæ, Сурх Турусай фондз, Суворови II къæпхæни, Кутузови I къæпхæни æма Фидибæсти тугъди I къæпхæни ордентæ, уæдта ма берæ майдантæ, 1945 анзи 29 майи ба ин лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

Устур Фидибæстон тугъди дзамани дуккаг гвардион бæхгин дивизий æфсæддонтæй æвддæс адæймаги иссæнцæ Советон Цæдеси Бæгъатæртæ.

Мамсури-фурт 1945 анзи 24 июни архайдта Мæскуй Уæлахези Паради, куд Фиццаг Украинаг фронти еугонд полкки батальони командир.

Хаджи еци паради фæсте Мæскуйæй ку æрбаздахтæй, уæд син сæ дивизи раййивтонцæ Венгримæ, фæстæдæр ба – Нигулæн Украинæмæ «бендеронти» нихмæ тохунмæ. 1945 анзи декабри æма 1946 анзи январи ба дивизий хæйттæ раййивтонцæ сахартæ Чкалов, Уральск æма Тоцкоемæ хæстæг рауæнтæмæ.

1946 анзи августи 2-аг гвардион бæхгин дивизи райурстонцæ æндæр æфсæддон хæйттæбæл, Мамсури-фурти ба исæвардтонцæ, Брянкси ка æрбунæттон æй, еци хецæн бригади командирæй, иннæ анз мартъий ба ’й ахур кæнунмæ рарвистонцæ Генералон штаби Æфсæддон академимæ. Уой каст фæууогæй, Хаджи-Умар разамунд лæвардта æфсæддон еугæндтæн – дивизийæн, æфсадæн. 1957 анзи ба косун байдæдта Генералон штаби, адтæй си Сæйраг æсгарæн управлений хецауи хуæдæййевæг, æнхæст кодта паддзахадон устур сосæгдзийнæдтæ си ке ес, уомæ гæсгæ абони дæр раргом кæнун кæмæн нæма æнгъезуй, уæхæн куст. Гъулæггагæн, еци уавæрæй еуæй-еу æдзæсгон адæймæгутæ фæппайда кæнунцæ, æма Мамсури-фурти арæзт дам-думтæ агорæг хабархæссæг фæрæзнити, гъуддæгутæ уотæ бавдесунцæ, цума сæ етæ сæхуæдтæ, кенæ ба сæ «зæрдтагон» адæймæгутæ исаразтонцæ. Уогæ, æууæндæн, рацæудзæнæй рæстæг æма æцæгдзийнадæй исбæрæг уодзæнæй…

Æ ЦАРДВÆНДАГ ДАРГЪДÆР БÆРГÆ КУ РАУАДАЙДÆ…

Мамсурати Хаджи-Умари цардвæндаги хабæртти, æ алæмæти æфсæддон æскъуæлхтдзийнæдти туххæй уойбæрцæбæл берæ радзоруйнæгтæ ес, æма син нæ газети цалдæргай номертæ дæр нæ исфагæ уодзæнæнцæ. Уомæ гæсгæ ба нæ зæрди ес, еци хабæртти туххæй æрмæгутæ фæстæдæр дæр ма ниммухур кæнун. Нæ абони дзубанди ба фæккæрон кæнæн уомæй, æма Мамсурати Хаджи-Умар уодикондæй дæр æма бауæригъæдæй дæр хъаурæгин адтæй, фал æ цардвæндаги над ба æгæр цубур рауадæй – рацардæй æдеугурæй фондз æма æртинсæй анзи. Ка ’й зонуй, фулдæр фæццæрун æма фæккосун ма ин ку бантæстайдæ, уæд цæйбæрцæбæл агъазиау хуарздзийнæдтæ ма исаразтайдæ нæ Фидибæстæн, нæ уарзон Иристонæн. Фал… Цалдæр, еу иннемæй карздæр тугъдеми фæййархайгæй, уæдта æнæуой дæр æ куст уойбæрцæбæл уæззау адтæй, æма уой фудæй берæ зиндзийнæдтæ ке бавзурста, уомæ гæсгæ е ’нæнездзийнадæ фæстагмæ уоййасæбæл рæвдзитæй нæбал адтæй… Æгæр берæ цидæртæ ’й гъигæдарун байдæдтонцæ… Уони нихмæ фæллæуунæн æма си фæййервæзунæн нæдæр æхе хъаурæй нæ бафæразта, нæдæр ба дохтирти, кæд æма етæ сæ тæккæ дæснидæртæй адтæнцæ, уæддæр сæ бон неци бацæй… Æма нæ еци хъаурæгин æма фæразон æмзæнхон 1968 анзи 5 апърели æ уæлзæнхон цардæй рахецæн æй.