Нæ бæсти историй евгъуд æноси райдайæн зундгонд æй дууæ ахсгиаг социалон-политикон цауемæй: 1905 æма 1917 æнзти революцитæй. Куд еугур Уæрæсей цæрæг берæ адæмтæ, уотæ Цæгат Иристони дзиллæ дæр уæди рæстæгути æййафтонцæ æфхуæрд айдагъ хуæдхуæцæг паддзахдзийнади ’рдигæй нæ, фал ма сæ бунæттон бонгинти хевастдзийнадæй дæр, ци гæнæн æма амал адтæй, уомæй сæ карз æфхуæрд кодтонцæ. 1917 анзмæ капитализми фæззиндтитæ æма менеугутæ парахат кæнун райдæдтонцæ гъæути дæр, æма кæд Иристони промышленнон пролетариати нимæдзæ берæ нæ адтæй, уæддæр бустæги карздæрæй æфхуæрд цудæнцæ, бонæй-бонмæ сæ уавæртæ æгудзæгдæргæнгæ цудæнцæ. Адæм хъæбæр тухст æййафтонцæ зæнхи гæппæлтæ син ке нæ фагæ кодта, уомæй. Зæнхитæн сæ дзæбæхтæ адтæнцæ баделиати æма хъазахъи къохти. Мæгур адæмæн хуæздæр гæнæн нæ уидæ, æма бæцæуиуонцæ ихуæрсти медбæстон гъæздугутæмæ.

Хуæдхуæцæг паддзахдзийнадæн кæрон искодта 1917 анзи Феврали революци. Паддзах Николай II гæлст æрцудæй æ къæлæтгинæй æма хецауеуæг кæнун райдæдта Рæстæгмæ хецауадæ, кæци фæдздзурдта хумæтæг адæммæ, гъома, ралæудтæй еумæйаг æмхузондзийнадæ æма сæребарæ. Фал Рæстæгмæ хецауади зæрдæвæрдтитæй адæм фæффудевгед æнцæ. Æфхуæрд дзиллæ æнгъæлмæ кастæнцæ, нæуæг хецаудзийнадæ кæрон ке искæндзæнæй империалистон тугъдæн, уæдта син зæнхи гæппæлтæ лæвæрд ке æрцæудзæнæй, уомæ. Заводтæ æма фабрикти косгутæ сæ зæрдæ дардтонцæ, сæ мизд ке фæффулдæр уодзæнæй, уобæл. Фал сæ уавæр неци фæууæлдайдæр æй; тугъд цудæй, а уаргъ бустæгидæр æрæнцадæй фæллойнæгæнæг адæми усхъитæбæл. Рæстæгмæ хецауадæ нæ тагъд кодта косæг фæллойнæгæнæг дзиллæн сæ бартæ уонæн сæхемæ раттунмæ, етæ берæ æнзти дæргъи ци сæребарæ æма рæстдзийнадæхæссæг æхсæнадæмæ бæлдтæнцæ, уой исаразуни сæрбæлтау архайуни фадуæттæ. Уой фудæй бæстæ барæ-æнæбари дæр æрлæудтæй нæуæг æййивддзийнæдти къæсæрбæл. Уæрæсей большевикон парти фæдздзурдта адæммæ нæуæг социалистон революцимæ. Уонæн сæ нисан адтæй фæууæлахез ун Рæстæгмæ хецауадæбæл æма нæуæг цард аразун райдайун æнæ бонгинтæй, сæ зæнхитæ, фабриктæ, заводтæ æма син сæ иннæ гъæздугъдзийнæдтæ хъиамæтгæнæг адæмæн раттун.

Революцион организаци исаразуни æууæлтæ фæззиндтæй Цæгат Иристони дæр. Дигори большевикти хъæппæресæй Киристонгъæуи арæзт æрцудæй парти «Кермен»-и фиццаг къуар. Цубур рæстæги фæсте ба уæхæн къуæрттæ фæззиндтæй иннæ гъæути дæр. Æ хъазауатондæр архайгутæ адтæнцæ Гибизти Дебола, Къесати Колка, Малити Геуæрги, Æбати Шамиль, Созайти Тарас, Гостити Андрей æма æндæр номдзуд лæгтæ. Уони ’хсæн адтæй зундгонд бæгъатæр æма рæстуод революционер Гуцати Бæги дæр. Е райгурдæй Киристонгъæуи 1890 анзи зæнхкосæги хæдзари. Царди уæззау уаргъ раги ранцадæй æ усхъитæбæл, æригонæй бавзурста берæ гъезæмæрттæ. Ахур кодта приходи скъолай æма си æвдиста хуарз зонундзийнæдтæ. Бæгий зæрдæ рагæй тухсун кодтонцæ хумæтæг адæми уæззау цардиуагæ, хуæрзæригон уогæй хуарз æвзурста политикон фарстатæ.

Гуцати Бæги 1918 анзи бацудæй парти «Кермен»-и рæнгъитæмæ, æма иссæй æ хъазауатондæр архайгутæй еу. 1918 анзи партий разамунд исаразта дууæ сурхгвардион къуари. Уонæн сæ разамонгутæй ниввардтонцæ Тауасити Сослæнбеги æма Къесати Хъæлæмурзи. Бæги дæр æрвист æрцудæй еци сурхгвардион къуæрттæй еуемæ. «Кермен»-и партий унаффæмæ гæсгæ мæгур адæм се ’хсæн иуарун райдæдтонцæ бонгинти зæнхитæ. Бæги адтæй еци кусти хъазауатонтæй еу. Уой хæццæ ба ма æртæ хатти архайдта сурхгвардионти хæццæ Кæсæги контрреволюционерти нихмæ тохи.

Уæди революцион цаути архайæг Тогъузати Марк æ имисуйнæгти Гуцати Бæгий цард æма карни хабæртти туххæй куд финста, уотемæй еууæхæни керменисттæ рандæ ’нцæ Хъогъалухъти гъæумæ. Уоми мæгуртæн се ’лдæртти нихмæ тохи байагъаз кæнгæй, гъæуама сæ над раидарддæр кодтайуонцæ. Кæсæги мæгуртæ гъæуама фестæг сурхгвардионтæн еу гъæуæй иннемæ цæуни туххæй амал кодтайуонцæ. Хъогъалухъти гъæуи къниаз уæрдунтæ æма бæхтæ афонæбæл не ’срæвдзæ кодта. Бæги къниази хæццæ рабуцæу æй. Цæфтæ дæр си æрцудæй. Гъæуихецау Бæгий барæхуайунмæ гъавта хъæмайæй, фал е цæрдæг адтæй æма си æхе фæссайдта. Уæдмæ фæццурд æнцæ Бæгий æмбæлттæ æма къниази рамардтонцæ.

Гуцай-фурт разæнгардæй архайдта уорсгвардионти отрядти нихмæ тугъдтити. Нуртæкки сахар Дигорай Цæголти Геуæргий мемориалон хæдзарæ-музейи Бæгий номбæл ци гæгъæдитæ æма дзаумæуттæ æмбурдгонд ес, етæ дзорæг æнцæ, Гуцати Бæги æцæг æхседгæ революционер ке адтæй, уобæл. Архайдта Киристонгъæуи генерал Шкурой нихмæ тугъдтити, æртæ боней дæргъи разамунд лæвардта Деникини бандитæй гъæуи кæрони ка æрæнцадæй, еци хонсар-скæсæйнаг гъæуайкæнуйнадæн. Партизанти отряди уогæй, Дигоргоми гъæуай кодта Советон хецаудзийнадæ. 1920 анзи мартъий мæйи 11-аг Сурх Æфсад фæссурдта Цæгат Иристонæй уорсгвардионти. Уæд керменисттæ æма партизанти фæрци уæгъдæгонд æрцудæй Киристонгъæу æма си федар кæнун райдæдта советон цардарæзт. Адæм сæ реуидзаг исуолæфтæнцæ. Еци бæнттæ æнæферонхгæнгæ иссæнцæ Киристонгъæуи цæргутæн.

Тогъойти Данели партизанти къуар партий дзурдлæвæрдмæ гæсгæ гъæуама карз тох исамадтайдæ кæсгон контрреволюционерти нихмæ. Еци тохмæ рандæй Бæги дæр, равдиста си устур бæгъатæрдзийнадæ. Уордигæй уæлахези хæццæ ку æрбаздахтæй, уæдта косун райдæдта Дигори округи милици хайади. Уорсгвардионти хæццæ фæлледзун кæмæн нæ бантæстæй, етæ сосæг къуæрттæй æрæнцадæнцæ Саугъæди æма æндæр æдасдæр къумти, багъавæ-багъавæй æзнаггадæ кодтонцæ нæуæг цардарæзтæн, мардтонцæ советон активон архайгути, сугъдтонцæ коллективон хæдзарæдти есбон. Еци фудгæнгути фæдбæл еудадзуг зилдæй Бæги е ’мбæлтти хæццæ æма сæ кунæг кодтонцæ. Сауæнгæ ма синхаг республикитæмæ дæр бахъæртидæ.

Берæ рæстæг фæккуста милици. Алкæддæр фиццаг рæнгъити, æ цард еугæурæйдæр иснисан кодта æма æдæрсгæй цудæй адæми амонди сæрбæл тохи. Æнæгурусхæй си æруагæс кодта, адæм æновуд ке ’нцæ  сæ райгурæн бæстæбæл, е æма берæ фæлтæртæ разæнгард кодта революций фæрци син ци уæлахезтæ бантæстæй æма син нæуæг цардарæзт исаразунæн ци фадуæттæ фæззиндтæй, уони багъæуай кæнунмæ. Фæстæдæр 1925-1926 æнзти Бæгий иснисан кодтонцæ Киристонгъæуи гъæусовети сæрдарæй. Устур ахсгиаг куст бакодта Бæги еци рæстæг гъæуи хæдзаради райрæзти гъуддаги, адæми хæццæ æнцонтæй ирдта еу æвзаг æма етæ дæр разæнгардæй цудæнцæ æ фæдбæл.

Уой фæсте æй раййивтонцæ æндæр кустмæ – разамунд лæвардта Дигори машинон-тракторон станцæн. Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте ба æрвист æрцудæй ахур кæнунмæ Мæскуй К.А. Тимирязеви номбæл гъæууонхæдзарадон академимæ. Уой каст фæууогæй исæздахтæй æ райгурæн гъæумæ, нисангонд æрцудæй Дзæуæгигъæуи МТС-и сæргълæууæгæй æма никки хъазауатондæрæй бавналдта æ кустмæ.

Бæги, куд царди фæлтæрд лæг, уотæ кусти медæгæ дæр берæ фæззелæнтæмæ адтæй дæсни, æхемæ ци бæрнондзийнадæ райсидæ, уой æнæмæнгæ исæнхæст кæнидæ. Гъæуи цæргутæ имæ ахид сæхе бахатиуонцæ сæ гъуддæгути фæдбæл, æма æнæфæстæмæ фæккæсгæй, гæнæн æма амал ци уидæ, уомæй син фæййагъаз кæнидæ дзурдæй дæр æма хъаурæй дæр.

Уæди доги æзнæтдзийнæдтæ сæ бæлахæй бастъалдтонцæ Гуцати Бæгий дæр – 1937 анзи бахаудтæй репрессити азари, Дзæуæгигъæуи МТС-и косгæй ахæст æрцудæй. Сæ хæдзари син деголæ кæнгæй сæмæ документтæй цидæр адтæй, уони еугурæй дæр байстонцæ, æхе ба ин æд бийнонтæ (уæд æ кизгæ адтæй уæззау сæйгæ, цубур рæстæги фæсте рамардæй) ратардтонцæ, сæ хæдзарæ ба син райстонцæ. Бийнонтæ рахауæ-бахауæ кодтонцæ, уæд сæ синхæнттæмæ, уæд сæ хæстæгутæмæ фæууиуонцæ, уотемæй – уогæ син фæййагъаз кæнун еугурæй æндеугæ дæр нæ кодтонцæ, еци рæстæгути беретæ тарстæнцæ ести æфхуæрд ку баййафонцæ, «адæми знæгтæ» ке худтонцæ, уонæмæ се ’ргом ке раздахтонцæ, уомæй. Се ’гудзæгдзийнадæ æма тæрегъæддаг уавæрмæ гæсгæ сæ Тохъайти бийнонтæ сæхемæ бакодтонцæ, кæд сæхецæн дæр тæссаг адтæй æфхуæрд баййафунмæ, уæддæр уомæ нæ фæккæсгæй. Бæгийæн æ дууæ хестæр фурти дæр сæ ахурæй цохгонд æрцудæнцæ, идарддæр царди тонхи рацæунмæ син сæ нæдтæ æхгæд æрцудæнцæ. Уæддæр зиндзийнæдтæн тасун нæ бакумдтонцæ бийнонтæ, сæ уоди федардзийнади фæрци æма рохс цардмæ æвæллайгæ тундзундзийнадæ фæууæлахез æнцæ. Ци адтæй, уæддæр рæстдзийнадæ исбæрæг æй æма 1955-аг анзи Бæги æ фæсмæрдæ æрцудæй реабилитацигонд.

Æ байзæдтæгтæ сæрустур æнцæ сæ номдзуд хестæрæй æма ин абони дæр сæрбæрзондæй имисунцæ, сæ зæрдити хæссунцæ е ’нæферонхгæнгæ рохс ном. Уой хæццæ ба ма нæ уой дæр зæгъун фæндуй, æма нæ адæмæн уойбæрцæбæл берæ хуæрзти ка бацудæй, æ зæрдæмæдзæугæ исонибони сæрбæлтау уотæ уодуæлдайæй æма æновудæй ка архайдта, еци рæстзæрдæ Гуцати Бæгий ном гъæуама иронх ма уа нæ адæми абониккон æма исонибони фæлтæртæй дæр. Уой дæр уотид кадæ ин кæнунæн нæ, фал цæмæй кæстæртæ ’й зононцæ æма ’й фæнзонцæ, цардиуагæ куд æй федауцæй аразгæ, Фидибæстæбæл куд æновуд ун гъæуй, царди æцæгæй аккаг нисантæ ци ’нцæ, уой.

ГÆТИЙТИ Светланæ.