Цæгат Иристони сæйраг сахар Дзæуæгигъæуи бæрæгастæу, Цæнгæт, зæгъгæ, ке хонунцæ, еци хедбæл Теркæн æ рахес фарсмæ тæккæ бацæуæни ес асæй минкъийгомау, фал рæсугъд фæзæ. Хæссуй Штыби ном. Хестæр фæлтæртæ ’й, махмæ гæсгæ,  зондзæнæнцæ, ке ном хæссуй, еци адæймаг ка адтæй, уанæбæрæг цæмæй фескъуæлхтæй, æма ин уоййасæбæл кадæгонд цæмæ гæсгæ æрцудæй Цæгат Иристони сæйраг сахари, уой. Фал нури кæстæртæ ба уой фæдбæл хабæрттæ, æвæдзи, æнхæст нæ зондзæнæнцæ, уæлдайдæр ба уомæ гæсгæ дæр, æма нури раййевæ-баййевити доги евгъуд рæстæгути цаутæ æма æскъуæлхт адæймæгутæ уоййасæбæл цæстиварди ке нæбал æнцæ, сæ кой син, куд æнгъезуй, уотæ ке нæбал кæнунцæ…

Æма уæддæр ка адтæй Штыб? Аци æма æндæр фарстатæбæл, цæйбæрцæ гæнæн ес, уойбæрцæ æнхæстдæр дзуапп лæвæрд цæуй, мæнæ абони ци æрмæг мухур кæнæн, уомæй. Уой æ рæстæги ниффинста А.Аркадьев, мухургонд ба æрцудæй 1968 анзи журнал «Мах дуг»-и æхсæзæймаг киунуги.

*  *  *

Фæллойнæгæнæг адæми рохс исонибон æма амондбæл тох кæнунæн æ цард кæрæй-кæронмæ ка иснивонд кодта, еци рæстзæрдæ адæймæгути хузæн Семен Штыб дæр æхецæн равзурста еци зин, тæссаг, фал арфæйаг над. Æхуæдæг, хумæтæг косæг лæги фурт, æхебæл раги бавзурста раги паддзахи дзамани хъиамæтгун адæми мæгур царди уавæртæ, фудтохæнтæ, æфхуæрдтитæ æма гъезæмæрттæ. Ахурдзийнадæ райсун æй бæргæ фæндадтæй, фал уомæн ци равгитæ æма фадуæттæ гъудæй, уонæй уæддæр еу минкъий ести кæцæй архайдтайуонцæ – етæ æнæгъæнæй дæр гъæздугути, есбонгинти цæуæти бари адтæнцæ. Семени хузæнттæбæл, ефстæгтæй уæлдай, еци гæнæнтæ «нæ федудтонцæ» – айдагъдæр саугуст кæнун адтæй сæ ирисхъæ. Уомæ гæсгæ ба Семен дæр хуæрзæригонæй косунмæ бацудæй Таганроги æгтæгæнæн заводмæ.

Цард, дан, адæймагæн æ тæккæ хуæздæр ахургæнæг æма гъомбæлгæнæг æй. Æма Семен дæр, хумæтæг косæг уогæй, куд идарддæр, уотæ фæлтæрдгундæр кодта, берæ цидæртæ хуæздæр лæдæрун байдæдта. Райдайæни ахургæнуйнаг уогæй, фæлтæрдгундæр косгутæн агъазгæнæг адтæй, уæдта, куститæмæ ку фæддæснидæр æй, æ арæхстдзийнадæбæл ин æууæндун ку байдæдтонцæ, уæд æндæр, æцæг косæги ихæстæ æнхæст кæнун райдæдта. Зæрдæргъæвд, æнæзийнадæ, хуæрзконд лæхъуæн уайтæкки фæццудæй, ке фарсмæ куста, уони зæрдæмæ æма ин, ци зудтонцæ, сæхуæдтæ цæмæ арæхстæнцæ, уой цæстуарзонæй амудтонцæ, еудадзуг имæ сæ гъос дардтонцæ, ауодудтонцæ ибæл, сæхе си нецæмæй еуварс кодтонцæ. Цубур рæстæгмæ Семен цехи косгутæн æхе уотæ бауарзун кодта, æма син иссæй бустæги хеуон адæймаг, римæхсгæ си нецибал кодтонцæ. Æ рази æргомæй дзурдтонцæ се ’фхуæргути, сæ тогцъирти нихмæ, фæллойнæгæнæг лæги цард фæххуæздæр кæнунбæл æд тохæнгæрзтæ истох кæнун ке гъæуй, уой æма æндæр уæхæн дзубандитæ.

Уотемæйти биццеу хеуондæрæй-хеуондæр кодта, уæди гъезæмайраг цардарæзт революцион æгъдауæй раййевуни зундирахастбæл хуæст ка адтæй, еци косгутæн, арфæй-арфдæр цудæй еци гъуддаги.

Штыббæл æхсæрдæс анзи ку исæнхæст æй, уæд фиццаг дуйнеуон тугъд адтæй æ тæккæ тæмæни. Фæллойнæгæнæг дзилли цард кодта зинæй-зиндæр. Фронтæй хуарз хабарæй неци игъустæй. Уой хæццæ ба ма ахидæй-ахиддæр кодтонцæ, ка си фæммард æй, уони туххæй игъосункæнуйнæгтæ, уæдта, цæфтæй æма си æрдæгуалитæй ка æздахтæй, етæ фулдæр-фулдæр кодтонцæ. Раст гъе уæд æхсæрдæсанздзуд Семен Штыб æхецæн бæлвурдæй ралух кодта, æ цардвæндагбæл ин идарддæр ке хæццæ цæугæ ’й, уой æма ниллæудтæй большевикти рæнгъити.

Семен Штыб адтæй, цийфæнди гъуддаги дæр арф ка цудæй, фæстæмæ иннетæмæ фæккæсæ-фæккæсæ кæнун ка нæ уарзта, еци нифсгун æма гъæйтт-мардзæ адæймæгутæй. Ке кодта, уой – хузæнон. Ци дзурдта, уой – лæмбунæг ибæл расагъæс кæнгæй. Тæрсагæ, фæливд, налат æма ракæнæ-бакæнæгæнæг адæмæй уидта æ исæфт. Æргомзæрдæ, æргомдзурд, хæлар, æмбалбæл еузæрдиуон, æ загъдæн хецау, косæг лæги сæрбæл æ уод дæр ка равардтайдæ, уæхæнæй æй базудтонцæ заводи æма ин устур аргъ кæнун райдæдтонцæ.

Уæдмæ райдæдта 1917 анзи феврали революци. Петербургæй æнæгъæнæ бæстæбæл райгъустæй адæмæн æмбесонди хабар: «Паддзахи рагæлстонцæ æ бæрзонд бадæнæй!..»

Кæми ма адтæй кæрон фæллойнæгæнæг дзилли цийнæн. Еци цийни уолæнтæ ивулдæнцæ æнæгъæнæ Уæрæсебæл. Исхъæрттæнцæ, Семен ци заводи куста, уордæмæ дæр. Адæм бавналдтонцæ сæ цардæн нæуæг, зæрдæмæдзæугæдæр  æгъдæуттæ æвæрунмæ. Æма Таганроги æгтæгæнæн заводи косгутæ дæр Советмæ сæ минæвæрттæ ку æвзурстонцæ, уæд тæккæ фиццагдæр загътонцæ Семен Митрофани фурт Штыби ном. Е адтæй косæг адæми устур æууæнки æвдесæн – сæ зини дæр æма сæ цийни дæр æмхузон æновуд сæбæл ка адтæй, уæдта – зудтонцæ ’й, – ка уодзæнæй, сæ уæхæн еузæрдиуон хъæболæ ке æй, е си федарæй æруагæс кодта. Æма син Штыб дæр нæ фæссайдта се ’ууæнкæ. Æнæзæрдихудтæй, федарæй æнхæст кодта большевикон депутати ихæстæ.

Фал мæгур косæг адæмæн сæ цийнæ, гъулæггагæн, берæ нæ рахаста. Гъæздугутæ, бонгинтæ, сæ хъал цард сæ фарсæй кæмæн фæцæй, сæ  къохæй кæмæн фæххаудтæй, етæ «ци гæнæн ма ес, ци куд æрцудæй, уотæ фæууæд», нæ загътонцæ. Сæ æзини лæггадæгæнгутæ, ихуæрститæ, сæ цомайи адæм царди идонитæ сæхемæ ке райстонцæ æма сæ сæрæй унаффæгæнгутæй ке ’рбадтæнцæ, уобæл æнцонтæй нæ арази кодтонцæ. Сæ ес, сæ бес си неке бафæндадтæй «бæгънæгзæнгитæ» æма «басиакти» пайдайæн рауæлдай кæнун. Медбæсти сау тухтæ исæмдзæхдон æнцæ æндæр бæстити хецауеуæггæнгути хæццæ æма уони тугъдон агъазæй æд тохæнгæрзтæ архайун байдæдтонцæ революций нихмæ. Ци адтæнцæ, уомæй æмхузонæй дæр ниллæудтæнцæ революци ниххорх кæнунбæл.

Æнæгъæнæ бæсти фæллойнæгæнæг дзиллитæ большевикти, косæг адæми æцæг сæрбæлдзоргути фæдздзурдмæ гæсгæ исистадæнцæ, уоййасæбæл берæ кæмæ фæббæлдтæнцæ æма сæ къохи уотæ зинтæй ка бафтудæй, еци бартæ æндагон æма медбæстаг знæгтæй багъæуай кæнунбæл тохмæ. Бæсти райеудагъ æй медтугъд.

Еци зин æма тæссаг дзаманти Семен Штыб дæр еугурадæмон гъуддагæн æ тæмæни адтæй, ци уæззау над равзурста æ карнæн, уомæй еу ампъез дæр æхе нæ райста æхе еуварс.

… 1918 анз. Дон, Кубань, Астрахань æма Уæрæсей иннæ хонсар районти будуртæ сау радардтонцæ уорс инæлартæ Деникин, Краснов æма Каледини бæхгин æма фестæг æфсæдтæй. Петербургæй, Мæскуйæй æма Уæрæсей иннæ революцион рауæнтæй хонсармæ ка фæллигъдæй, еци реакцион тухтæ, афицертæ æртумбул æнцæ паддзахади аци кæройнаг гъæздуг æма паддзахбæл еузæрдиуон хъазахъæй едзаг бæстити. Сæ зæрди адтæй еци бæркадгин зæнхитæ æнæгъæнæй дæр байсун æма уотемæй æригон Советон республикæй хорхауиндзæнтæмæ – Мæскумæ æма иннæ сæребарæ сахартæмæ ардигæй балæборун.

Байеудагъ æнцæ тогкалæн тугъдтитæ еци контрреволюцион тухти нихмæ. Семен Штыб æрлæудтæй сæ заводи сурхгвардионти къуари сæргъи æма æвæстеуатæй рараст æй, фæстæмæ бабæй сæбæл цагъайраги æфсойнæ бакæнунмæ ка гъавта, уони нихмæ тохмæ.

Берæ æхсаргин гъуддæгутæй фескъуæлхтæй æригон командир еци лæгæвзарæн рæстæг. Æ бæгъатæрдзийнади кой уайтæккидæр райгъустæй æнæгъæнæ фронтбæл. Бахъæрттæй сауæнгæ номдзуд советон æфсæддон балхон К.Е. Ворошиловмæ дæр.

Еууæхæни командæгæнæг æрбафтудæй, Семен Штыб кæми тох кодта, еци тугъдон хаймæ. Байамудтонцæ ин æригон бæгъатæр командири. Климент Ефреми фурт ин æ къох райста, бадес кодта:

– Мадта е ду дæ Штыб? Хуæрзæригон лæхъуæн… Æз ба дæ устур, гуппурсар лæг æнгъæл адтæн мæ меднимæри… Цал анзи дæбæл цæуй?

– Нæудæс.

Къамандæгæнæг фæммæтъæлхуз æй, зинна-нæзинна æ сæр батилдта, гъигæзæрдæй исдзурдта:

– Дæ карæнтæ партити уæлгъос гъæуама бадонцæ, бæргæ, фал гъа… Гъæйдæ, неци кæнуй, æмбал Штыб, мæнæ знаги ниппурх кæндзинан æма уæд, де ’мгæртти хæццæ еугурæйдæр – ахурмæ. Нур ба бал… Тох кæнунмæ. Гæнæн нæййес. Нæ сæребарæ цард æнцонтæй нæбал ратдзинан знагæн, уотæ нæй, æмбал Штыб?

– Уотæ, æмбал командæгæнæг. Кенæ сæребарæ, кенæ мæлæт!..

– Гъе, гье… Арфиаг ди дæн дæ зæрди кондæй. Иннетæмæ дæр уæхæн зундирахаст ес. Адæм уорсгвардионтæй се ’сæфт фæууидтонцæ æма уæйгути хузæн гъæддухæй тох кæнунцæ!..

Æ рандæуни размæ К.Е. Ворошилов æ къарæ исиста æфсæддон хаййи сæрæндæр тугъдон фæсевæди хæццæ æма уонæй еу адтæй Семен Штыб дæр. Еци къарæ нерæнгæ дæр ма, æнгъæлдæн, æй Цæгат Иристони паддзахадон архиви.

Медтугъд карзæй-карздæр кодта. Дуйней фиццаг социалистон паддзахадæ, косгути æма зæнхкосгути унаффæ цæун кæми байдæдта, еци бæстæ сæ цæсти синдзæ фестадæй айдагъ хе бæсти раздæри хецауеуæггæнæг, æлдареуæггæнгутæн нæ, фал иннæ паддзахæдти мулкгинтæн дæр. Фæстауæрцæ нецæбæл кодтонцæ, æгириддæр нецæбæл аурстонцæ фæсарæйнаг капиталисттæ. Æхцайæй, тохæндзаумауæй, æфсæддон уæледарæс æма къахидарæсæй, тохæн æрмæгæй, – æма цæмæй ба нæ агъаз  кодтонцæ Уæрæсей контрреволюцийæн! Сауæнгæ ма сæхе æфсæдти дæр ма ардæмæ æрветун байдæдтонцæ…

Фал æргом знаг æргом знаг æй. Уинис æй æма зонис, ци кæнгæ ин æй, уой. Сосæг знаг ба? Уой нихмæ тох кæнун ба зиндæр æй. Уомæ алке нæ арæхсуй. Контрреволюци ба айдагъ æргомæй нæ рацудæй æригон Советон бæсти нихмæ. Исахид кодта æ сосæг ихалуни куст дæр. Гъудæй сæрмагонд мадзæлттæ, сæрмагонд оргæнтæ. Æма еци куст нæ бæсти райдæдта, сæрмагонд къамис нæмæ ке худтонцæ, е – Чрезвычайная Комиссия. Гъудæй имæ арæхстгин, федарзæрдæ косгутæ.

Уодзæнæй ма.