Дзидзойти Тамерлан æма æ мадæ Земфирæ.

Цард æхуæдæг куд аллихузон æй, адæм дæр уодигъæдæй уотæ фæйнæхузи æнцæ. Еуети æгириддæр неци гъæуй, æ бийнонтæ æма æхе уод æфсес уæнтæ, æ хæдзари уавæртæ æ зæрди фæндон, æ тургъæ æрæфсæрунмæ бæззæд, æндæр ма ци? Иннетæ ба айдагъ сæхе мæтæ некæд кæнунцæ. Уонæн нæ фагæ кæнуй æфсесæй, бохъцардæй цæруни уагæ. Æнæуинон син æй, цæстисиндзау кæсунцæ гъæуи цигъæуагæдзийнæдтæмæ. Уæдта æнцойнæ дæр не ‘ссердзæнæнцæ, цалинмæ, сæ гъудий ци скарстонцæ, уой царди рауадзонцæ, исæнхæст æй кæнонцæ, уæдмæ.

Гъо, еуетæ айдагъдæр дæмгæ кæнунцæ, иннетæ ба – дæтгæ.      Дзидзойти Æхсари (Тæкъой) фурт Тасолтан, æвæдзи, аци зæнхæбæл æ уодæй арт цæгъдунмæ исæнтæстæй. Æ лæги æмбескарæмæ дæр нæма бахизтæй, уотемæй ба æ уодæй-уод кæнуй æ райгурæн гъæубæстæн ести хуарздзийнæдтæ исаразунбæл, уæлдайдæр ба гъæуи æндаг бакаст исфæлгонц кæнунбæл, цæмæй иннæ цæрæн рауæнти хæццæ рабаргæй, федауцæдæр уа. Æма æ еци фæндæ тæккæ зæрдæмæдзæугæдæр хузи исæнхæст кæнунбæл е ци хъиамæттæ бакодта æма кæнуй, уæдта, нæ зæрдæ дарæн, идарддæр дæр ма кæндзæнæй, етæ еу адæймагæн æгæр æнцæ. Нæ зонун, ескæд уæддæр ести хузи расагъæс кодта уобæл, æма ин æ берæ хъиамæтти фæдбæл уæлдай бози арфитæ ескæд еске ракæндзæнæй, кувди бадгæй дæр æй сæрмагонд ниуазæнæй исцитгин кæндзæнæнцæ, уой, фал федарæй ба мæ бон æй уотæ зæгъун, æма уæхæн гъудитæ имæ зингæ дæр нæ фæккæнунцæ. Уомæн æма цидæриддæр аразуй, етæ  æнцæ æ рæстзæрдæй, æ хъауритæ æма фæрæзнитæ куд амонунцæ, уотæ æ равгæмæ гæсгæ архайуй æ уарзон гъæуæн ести хуарз фæуунмæ.

Æ уоди исконд уотæ ‘й, æма æ бон нæй еу рауæн æнцад бадун, архайгæ ку нæ кæна, æхе хузæн æмзунд  фæсевæди ести хуарз гъуддæгутæмæ амидин ку нæ кæна, уæд. Еци ацъагъуæ ба ин, æвæдзи, æ хестæртæй байзадæй. Тоги ци уа, уомæн ба гæлдзæн нæййес.

Еске зæгъдзæй, уанæбæрæг уæхæн дессагæй ци исаразта, цæмæй ибæл республикон газети уойбæрцæ дестæгæнгæй финсонцæ, зæгъгæ. Фал уи баруагæс уæд, мæ хъазар кæсгутæ, æцæгæй дæр Тасолтан æй уой аккаг. Уæдта ма уи баруагæс уæд е дæр, æма  никки агъазиаудæр æнтæститæ æма аразуйнæгтæ ба – нерæнги ма разæй æнцæ.

Дзидзойти Тасолтан райгурдæй Æхсæрисæри 1989 анзи 26 январи. Æ фидæ Æхсарæ дæр æ рæстæги Тасолтанæй æнæвзугъддæр на ‘дтæй. Кæлух æма Æхсæрисæр еу гъæусоветмæ хаудтæнцæ раздæр дæр æма нур дæр. Дууæ гъæубæстемæн еу адтæй сæ цийнæ, дууæ дехи кодтонцæ сæ цæнхæ æма кæрдзин дæр, сæ зиан дæр еумæйаг адтæй. Æхсари фидæ Беслæн дардта бæх, æма биццеу æ сувæллонæй æ ралæхъуæни уæнгæ некæд исцох æй уой хæццæ архайунæй. Уотæ дæсни æма арæхстгин гъазт ибæл æркæнидæ, сауæнгæ саргъи къохмæ дæр æнхæст нæма хъæртгæй, æма ибæл адæм десæй мардæнцæ.

Адтæй уæхæн рæстæг дæр, æма ‘й сауæнгæ циркмæ бæхтæбæл гъазунмæ дæр байагурдтонцæ, фал æй æ бийнонтæ нæ рауагътонцæ. Ка ‘й зонуй, уæд æ карнæ бæллеццагдæр рауадайдæ. Фал карнæн ци загъдæуа… Æгæр раги фæгъгъудæй Æхсарæ æ гъæуккæгти ‘хсæнæй. Хæларзæрдæ æма рæстуод лæхъуæн лæги æмбескарæмæ дæр нæ рацардæй…

Æ цардæмбал, хумæллæггаг Хугати Земфири хæццæ син исæнтæстæй æртæ сувæллони. Уонæй дæр еу æртанздзудæй е ‘цæг дуйнемæ бацудæй. Земфирæ райзадæй еунæгæй æ еци устур фудти хæццæ. Дууæ æнагъон сабийей хæссун гъудæй. Æндæр уой бунати, æнæнифсæй, æ цæнгтæ æруагътайдæ. Фал силгоймаги зæрдæ фæлмæн куд æй, федар дæр уотæ ‘й, уæдта адæми фарнæ устур æй. Нæ бауагъта фæккеун æ зæнæги Земфирæ. Царди раст надбæл зæнæги æрæвæрун нуртæкки доги – уоми устур хъаурæ гъæуй. Æма æригон седзæргæсæй райзайæг силгоймагмæ еци хъаурæ разиндтæй.

Дигорон адæммæ еу æмбесонд ес: «Седзæр тагъд ирæзуй», зæгъгæ. Ирæзтæй Тасолтан дæр. Æхсæрисæри астæуккаг скъола каст фæууогæй, æ гæгъæдитæ балæвардта хуæнхон-металлургон институти электрон факультетмæ. Каст æй бæргæ фæцæй, фал нуртæкки доги зæрдæмæдзæугæ куст иссерун куд зин æй, уой ба, фæсевæдæй уæлдæр ахуради уагæдæнттæй каст ка фæцæй, уонæй амонун некæмæн гъæуй. Ка гъæуама фæххуæца седзæр биццеубæл, хеуони-æрвади ‘рдигæй ин ку неке уа æ фарсфæххуæцæг, уæд. Фал Тасолтан уæхæн уоди хецау æй æма æ сæрмæ некæд æрхаста æма æрхæсдзæнæй æхе ескæмæ агъази фæдбæл бакъолæ кæнун. Исахур æй кодта цард, ци кæна, уой æхе хъауритæй кæнунбæл. Е дин æ уодигъæди фиццаг менеуæг.

Ескæмæ æнгъæлмæ кæсун, еске уæрдуни бадун æ сæрмæ некæд æрхаста абони уæнгæ, уæдта хæссуйнаг дæр нæй. Е ба дин æ дуккаг менеуæг.

Цидæриддæр иснисан кæна æхецæн, уой кæронмæ рахъæртун кæнун, æрдæгбæл æ гъуддаг ниууадзун сæрмæ æрхæссуйнаг ке нæй, уой дæр хуарз балæдæрдтæй æригон æвзугъд биццеу. Некæд неке фегъуста аци æфсæрмдзаст адæймагæй æхецæй æппæлæн дзурд. Мæнæ еуетæ сæ уотид минкъий раконд гъуддаг дæр куд ниуустур кæнунцæ, уæхæй дæр имæ неци бафеппайдтан.

Æхецæн ести иснетт кæнуй æ зæрди æма байархайуй æ гъуди царди рауадзунбæл.

– Туххæйти мæбæл райевгъуйунцæ косгæ бонтæ, уæдта фæннæхстæр ун мæ гъæумæ. Цидæр хузи мæ æлвасуй æхемæ, æндæр хузи адæ мин кæнуй. Нæй мæ бон æнæ мæ гъæубæстæ цæрун. Ами æнцæ мæ хеуæнттæ, мæ къабæзтæ æма сæбæл мæ къох исесун мæ бон нæй, – зæгъуй Тасолтан. Æ зæрди ести ку æрæфтуйа, уæд бал ибæл развæлгъау лæмбунæг ка фæссагъæс кæнуй, уæхæн адæймæг æй Дзидзой-фурт. Уæдта æ гъæубæл уотæ æновуд ке ‘й, уоми дæр уадессагæй неци ес. Бæласæ æнæ уедæгтæй нæ ирæзуй. Тасолтанæн ба æ уарзон адæм æнцæ хъарадæттæг, æнæ уонæй æ бон цæрун нæ, фал уолæфун дæр нæй.

Фал имæ еугуремæй хъæбæрдæр раппæлуйнаг менеугутæй ба ес – гъæуи æндаг бакаст исфæлгонц кæнунбæл зæрдæргъæвдæй ке архайуй, еци разæнгарддзийнадæ.

Æхсæрисæрмæ бахъæртгæй, над гъæугæрони фæссагелæ уй. Еу æздæхæн цæуй гъæуи хурфæмæ, иннæ ба Дигоргоммæ. Тæккæ еци сагели астæумæ фенгаст уогæй, бæлццон æнæрæстæфгæ нæ фæууодзæнæй устур рæсугъд дамугъатæй финст – «Æхсæрисæр».  Æ разæй ба, гъæу ци анз исæвзурдæй, уой бæрæггæнæн – 1810 анз. Æрæги ба ма си æ рахесфарсæй фæззиндтæй еума æфсæнфæйнæг: фæлгонцгонд æй, Æхсæрисæрæй рацæуæг зундгонд поэт Колити Витали æ райгурæн гъæубæл ци номерæн æмдзæвгæ ниффинста, уомæй. Уомæ кæсгæй, зæрди фæззиндтæй еу гъуди – «Æхсæрисæр», зæгъгæ, финстæн æ иннæ фарс нерæнгæ ма ревæд æй. Æма хуарз уидæ, уоми æвæрд ку ‘рцæуидæ, гъæубæстæ сæрустæр кæмæй æй, зæгъæн, Социалистон Фæллойни Бæгъатæр Боллоти Полий æма æндæр номдзуд адæймæгути хузиститæ кæбæл уа, еци гъуддаг исаразун. Уотæ нæмæ кæсуй, цума уой фæрци никки хуæздæр исфедаудзæнæй аци комплекс. Еци хъæппæрес дæр, куд фегъустан, уотемæй æрæфтудæй Тасолтани зæрди, æма нæмæ уотæ кæсуй, цума ‘й æнхæст дæр искæндзæнæй.

Нуртæккæ уæхæн догæ никкодта, æма изгæ зæгæли саст дæр лæвар некæмибал иссердзæнæ. Лæвар кæцæй æрхаудтайдæ еци аразæн æрмæг æма æфсæйнаг Дзидзой-фуртмæ дæр. Мадта ин бийнонтæ хæссуйнаг дæр ес. Æ цардæмбал Хъессаони хæццæ гъомбæл кæнуй кизгæ. Уæдта дигорон лæги цийнæмæ æма зианмæ дæр цæун æма си æгъдау кæнун дæр фæгъгъæуй. Æнихæс лæг кæддæриддæр æгадæ адтæй. Тасолтан ба уой æ сæрмæ некæд æрхæсдзæнæй. Æ уод куд кæдзос æй, æ гъуддæгутæ дæр уотæ хорæмбæрæг æнцæ.

Уæлдæр куд фездæх кодтон, уотемæй, Тасолтан еци гъуддæгутæ ку аразта, уæд ескети агъазмæ, уæдта арфитæ райсунмæ дæр некæмæ æнгъæлмæ кастæй. Æ зæрдæ имæ куд дзурдта, уотæ кодта. Æ кæнон ба арæзт æй, æ гъæуккæгтæн ести пайда æрхæссун æма син хуарздзийнадæ исаразунмæ.

Тасолтан нуртæккæ косуй кустуат «Южстальконструкций» аразæн цехи бригадирæй. Нимад æй коллективи ‘хсæн. Уогæ айдагъ гъæумæ бацæуæн исфæлгонц кæнунбæл нæ байархайдта Тасолтан. Гъæуи ести еумæйаг гъуддаг ку фæууй аразуйнаг, уæд ахид ракæнунцæ зеу, – нæ рагфидтæлтæй нин ци дæнцæн хæсуйнаг æгъдæуттæ байзадæй, уонæн сæ ахсгиагдæртæй еу. Уæхæн зеу некæдма адтæй гъæуи æма си Тасолтан уæхскуæзæй косгæй æхе ма равдеса. Æ сæр кæмидæриддæр багъæуа, уоми алкæддæр æрбалæууй æ гъæуккæгти фарсмæ æма балæггадæ кæнуй æнæзийнадæй, цæстуарзонæй, æнæхийнæй. Еудзурдæй, адæймаги ном бæрзонд ка кæнуй, еци менеугутæй имæ хай цæмæй нæййес, уæхæнæй имæ неци æрæстæфдзæнæ.

Гъулæггагæн, еугур адæммæ æмхузон зунд æма цæстингас нæ фæууй. Еуетæ уотæ фенгъæл унцæ, гъома, адæймаг æхсæнади еумæйаг гъуддагбæл æзмæлуй, уæд æхецæн ести пайдай фæдбæл æхе тæруй размæ, зæгъгæ. Хуарз æма еци кунзундтити нимæдзæ уоййасæбæл берæ нæй. Тасолтани хуарздзийнади байвæрдæн аккаг аргъ ка кæнуй, уони нимæдзæ фулдæр ке ‘й, е нин æхцæуæн æй.

Тасолтан, æвæдзи, Æхсæрисæри гъæуккæгти фарнæн æнтæст адтæй аци дуйнемæ. Берæ бæлдитæ ма ес æ зæрди, берæ фæндитæ æма ин зæрдæй зæгъæн мах дæр: «Тасолтан! Æнæфæккеугæй цо дæ нисанмæ! Æнтæсгæ кæнуй, дзурдтæ æма дзубандитæ нецæмæ даргæй, айдагъдæр æ царди риндзи сæр ка уинуй, уомæн. Æма дæ нисани риндзæмæ куд исхъæртай, еци амонд æма нифс дин макæд æрминæг уæнтæ. Адæми сæр исуо, нæ исонбони нифс! Дæу хузæнттæй аразгæ ‘й нæ исонбон, нæ фæрнгун цард. Æнтæсæд дин!

Хекъилати Маринæ