Цæгат Иристони разагъди лæгтæй, нæ адæмæн берæ хуæрзти ка бацудæй, уонæй еу адтæй ÆБАТИ Бекмæрзай фурт Шамил (гъæубæсти æй худтонцæ Самел) дæр. Куд рæстзæрдæ адæймаг, уотæ е уодуæлдайæй тох кодта фæллойнæгæнæг дзиллити барти сæрбæлтау, се ’фхуæрд уавæртæй сæ фæййервæзун кæнунбæл. Тох кодта айдагъ тохæнгарзæй нæ, фал пъеройæй дæр, уомæн æма æ революцион куст арæхстгинæй баста исфæлдистадон архайди хæццæ.

Аци анз æ райгурдбæл æнхæст кæнуй фондз æма авдинсæй анзи (1878-1940). Æма ин æ рохс ном ерæн, мæнæ дæлдæр ци уац мухур кæнæн, уомæй.

Æбати Бекмæрзай фурт Шамил райгурдæй 1878 анзи Киристонгъæуи (нури Дигорай) мæгур зæнхкосæги хæдзари. Сувæллон уогæй неци цийнæдзийнадæ фæууидта, фал адтæй зæрдæргъæвд æма æхердигонау лæдæрдтæй, æ алливарс цитæ уидта, уони: еуæй-еу гъуддæгутæ иста æ зæрдæмæ æма сæбæл тухстæй, иннетæ ба имæ æвзурун кодтонцæ маст æма æнæуинондзийнадæ…

Гъæууон скъола каст ку фæцæй, уæд ин нæ адтæй идарддæр ахур кæнуни фадуат, фал æхуæдæг куста æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунбæл, берæ кастæй политикон æма аййевадон литературæ. Ирон финсгутæй æ зæрдæмæ уæлдай хъæбæрдæр цудæнцæ Хетæгкати Къостай æмдзæвгитæ. Къостай æмдзæвгитæ хъæбæр фæззиндтæнцæ Шамили исфæлдистадон ирæзтбæл.

Ке зæгъун æй гъæуй, æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунæн ин берæ рæстæг нæ адтæй, уомæн æма ’й кæнун гъудæй гъæууонхæдзарадон куститæ. Шамил æ гъæуккæгти хæццæ цалдæр хатти архайæг адтæй хъазахъаг урядникти нихмæ, уæдта баделиати зæнхитæ æма гъæдтæ ка гъæуай кодта, уони нихмæ тохи. Еци буцæутæ рауадæнцæ къазнай кенæ баделиати гъæдти бæлæстæ ракъуæруни, уæдта Туйгъанти зæнхæбæл хевастæй хуасæ æркæрдуни фæдбæл æма æндæр естæйти фæдбæл.

Еци къласон буцæутæ зæнхкосгутæн, уони хæццæ Æбати Шамилæн дæр адтæнцæ революцион æгъдауæй исфедар уни скъола, æма уоми Шамил æ царди æхецæн равзурста политикон тохгæнæги над. Тæкъоти Симони æма иннæ революцион архайгути разамундæй 1902-1904 æнзти Иристони социал-демократон къуæрттæ арæзт ку цудæнцæ, уæд Шамил фиццæгти хæццæ иссæй уæхæн къуари активон иуонг Киристонгъæуи.

 

ÆМА РАПАРАХАТ ÆЙ ÆФХУÆРГУТИ НИХМÆ ТОХ

Фиццаг уруссаг революций æнзти Æбати Шамил æновудæй архайдта зæнхкосгути змæлди Дигори, Киристонгъæуи. «Кълæсти тохи историон бунати пролетариат ку ’рлæудтæй, социал-демократтæ (большевиктæ) разамунд кæмæн лæвардтонцæ, уæд уомæ гæсгæ Киристонгъæуи революцион æзмæлд рапарахат æй æма рахизтæй æфхуæргути нихмæ тохмæ», – финсуй Шамил æ имисуйнæгти.

Шамил еци æнзти ци æмдзæвгитæ ниффинста, уоми нифсгун кодта адæми, æууæндун сæ кодта сæ хъауритæбæл, æригон æма раст зундбæл лæуд хъауритæмæ дзурдта революцион тохи урух надмæ («Рæстæг», «Ныхæстæгæнæгæн» æма æндæр æмдзæвгитæ). Поэти фæндадтæй, цæмæй еци тохи сæргъи æрлæудтайуонцæ æндиуд раздзæугутæ – разамонгутæ.

«Ныхæстæгæнæгæн» ка хуннуй, еци æмдзæвги Шамил паддзахи хецаудзийнадæ исхудта дæндагнез æма амудта, дæндагнезæй фæййервæзунæн ке ес еунæг хуасæ – лæгъуз дæндаг исласун, гъома, паддзахи, эксплуататорти хецаудзийнадæ фехалун.

Фиццаг революций фæсте, столыпинон реакций æнзти æма уой фæсте æнзти Шамил æхе хъæбæрдæр бахæстæг кодта фæллойнæгæнæг адæммæ, райдайæн скъолай гъæууон ахургæнæгæй косун ку райдæдта, уæд. Æхуæдæг æ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнунбæл куста, уотемæй ин устур зинтæй бантæстæй æхе бацæттæ кæнун æма гъæууон райдайæн скъолай ахургæнæги ном райсуни туххæй 1915 анзи фæлварæн раттун. Уæдæй фæстæмæ е ахургæнæгæй куста ирон гъæути, уомæй уæлдай ма фæллойнæгæнæг зæнхкосгути æхсæн кодта революцион куст дæр.

 

«ÆРРÆВДЗÆ КÆНÆН НÆ ГÆРЗТÆ!..»

Еуæй-еу финсгути исфæлдистадæбæл фæббæрæг æй, исонибонбæл ке не ’ууæндтæнцæ, зæрдсаст ке фæцæнцæ, е. Фал Æбати Шамил уонæй нæ разиндтæй. Столыпинон карз реакций æнзти, цума нецибал байзадæй æма нæ исонибонбæл зæрдæ дарæн нæбал ес, зæгъгæ, бангъæлæн ку адтæй, уæд айдагъдæр æхсаргин æма федар революционери бон адтæй æнхæст нифсгун, адæмбæл æма исонибонбæл федарæй зæрдæдарæн дзубандитæ финсун. Шамили æмдзæвгæ «Æмбалмæ», зæгъгæ, уоми кæсæн:

 

…Нæ рæнгъитæмæ фæдздзорæн,

Æррæвдзæ кæнæн нæ гæрзтæ,

Дзихъин нæуæгæй ниццæвæн, –

Исрæхсбеддзæнæй нæ бæстæ!

 

Уæхæн гъудити хæццæ Шамил еци рæстæги ниффинста æндæр æмдзæвгитæ дæр: «Бонвæрнон», дууæ æмдзæвги Хетæгкати Къостай туххæй («Йæ цард», «Къоста») æма æндæртæ. Финста, æ архайдæй адæми иссæребарæкæнуйнадон тохæн зиан ка хаста, уони нихмæ дæр.

Паддзахи хецаудзийнади æууæлти, паддзахи хецауади æма буржуазий – пъамещикти цардæвæрди еугур фарслæугути æцæг цæсгон æма миутæ æргом кæнгæй, Шамил, æцæг революционерæн куд æмбæлуй, уотæ, æновудæй æма æндиудæй дзурдта косгути æма гъæууон мæгурти сæрбæл. Е бæрзонд хаста иссæребарæ кæнуни туруса, революций туруса. Æ революцион архайдæй æма исфæлдистадæй Шамил иннæ революционерти хæццæ, прогрессивон-æхсæнадон архайгутæ æма финсгути хæццæ еумæ агъаз кодта Иристони революцион-иссæребарæкæнуйнадон æзмæлд парахат кæнунбæл.

1917 анзи сæрди кæрони революцион-демократон парти «Кермен» арæзт ку ’рцудæй, уæд Шамил уайтæккæдæр бацудæй уой рæнгъитæмæ æма иссæй æ разамонгутæй еу.

 

КЕРМЕНИСТТИ АГЪАЗИАУ КУСТ ДЗИЛЛИ РАЗÆНГАРДГÆНÆГ АДТÆЙ

Еци парти исаразгутæ Гибизти Дебола, Къесати Колка æма Гостити Æндрей Шамили æмбæлттæ адтæнцæ «Кермен» исаразуни размæ дæр, фал парти арæзт ку ’рцудæй, уæд кæрæдземæ хъæбæрдæр бахæстæг æнцæ, «Кермен»-и партий хæццæ еу революцион æма политикон гъуддæгутæ сæ ке адтæй, уомæ гæсгæ. Уæхæн хæстæг æмбæлттæ ма ин адтæнцæ Цæголти Геуæрги, Тогъойти Данел, Хъесати Хъæлæмурзæ, минкъий фæстæдæр ба Борухъуати Хъазбег, Рæмонти Хадзимæт, Барахъти Гино æма Иристони революцион æзмæлди берæ æндæр зундгонд архайгутæ.

Еугур политикон кампанити керменисттæ дæр архайдтонцæ Дзæуæгигъæуи æма Терки большевикти хæццæ еумæ, сæ хæццæ æнгом баст уогæй. Дзурдæн зæгъæн, уотæ адтæй Дзæуæгигъæуи сахари Думæмæ æма Бундорæвæрæг æмбурдмæ æвзурстити. Шамил раст аргъ кæнуй, керменисттæ еци рæстæги ци куст кодтонцæ, уомæн. «Октябри революций дзамани, – финсуй Шамил, – Цæгат Иристони керменисттæ, мæгур зæнхкосгути сæ фæдбæл хонгæй, нифсгунæй тох кодтонцæ, революций нихмæ ка лæудтæй, уони хæццæ. Керменисттæ агъазиау куст бакодтонцæ Бундорæвæрæг æмбурдмæ депутаттæ ’взаргæй, Цæгат Иристони берæ гъæути етæ берæ адæмти раздахтонцæ, большевиктæй ка адтæй, еци кандидатти ’рдæмæ, сæ гъæлæстæ уонæн куд равардтайуонцæ, уотæ».

Шамил æ имисуйнæгти бæлвурд амонуй, еу ахсгиаг гъуддаг. Цæветтонгæ, «Кермен»-и ЦК Киристонгъæуи исаразта партий райком æма сæйрагдæр е кодта организацион-пропагандистон куст. Дигори, уой хæццæ ма партий еци райком адтæй Киристонгъæуи партион организаций партком дæр.

Æбати Шамил адтæй Киристонгъæуи парткоми сæрдар, уæдта æгъдаумæ гæсгæ Киристонгъæуи парткоми сæрдар «Кермен»-и ЦК-и бюрой иуонг дæр. Уотемæй Æбати Шамил адтæй гъæууон парткоми райпарткоми сæрдар æма «Кермен»-и ЦК-и бюрой иуонг.

Керменистти райкоми сæргъи уогæй, Æбати Шамил гъæддух тох кодта кулакти нихмæ. Зундгонд куд æй, уотемæй æлдæрттæ-баделиатæ, кулактæ, динамонгутæ, уорс афицертæ æма Иристони иннæ реакционертæ хæран цæстæй ракастæнцæ, парти «Кермен» ке исæвзурдæй æма исфедар æй, уомæ, æрлæудтæнцæ æ нихмæ æма кодтонцæ ин аллихузи цъифкалæн миутæ. Фал еци цъифкалæн æма къахæн дзубандитæй неци рауадæй, фæллойнæгæнæг зæнхкосгутæ уидтонцæ, парти «Кермен» ке адтæй сæ сæрбæл еузæрдиуонæй тохгæнæг æма цудæнцæ æ фæдбæл.

Шамил раст финсуй, Дзæуæгигъæуи æма Терки большевикти хæццæ еумæ æма уони разамундæй косгæй, керменисттæн «устур кадæ ке адтæй фæллойнæгæнæг адæми ’хсæн».

Æбати Шамил адтæй революционер-практик. Парти «Кермен»-и революцион кусти хæццæ баст цаутæй, æвæдзи, еу дæр уæхæн нæ адтæй, æма е ести хузи кæми нæ архайдта. Ауæхæн цаутæ ба минкъий нæ адтæнцæ айдагъ Иристони æлдæртти-баделиати æма кулакти нихмæ тох кæнгæй нæ, фал еумæ зæгъгæй Терки контрреволюций нихмæ тох кæнгæй дæр.

 

КИРИСТОНГЪÆУБÆЛ УÆЗЗАУ БÆНТТÆ КУ ИСКОДТА…

Шамил «Кермен»-и, уой фæсте ба УК (б) П-й Цæгат Иристони округи организаций иннæ разамонгути хæццæ еумæ æновудæй куста «Кермен»-и гæрзефтонг отрядтæ аразунбæл, гæрзефтонг тохгæнгути политикон æгъдауæй гъомбæл кæнунбæл æма сæ ирон æма теркаг контрреволюций гæрзефтонг отрядти нихмæ тохмæ разæнгард кæнунбæл. Керменистти фиццаг «сурхгвардион отряд» исаразта «Кермен»-и ЦК-и амундмæ гæсгæ Киристонгъæуи партком 1917 анзи. Уомæй уæлдай парткоми Æбати Шамили хъæппæресæй Киристонгъæуи арæзт æрцудæй хе гъæуай кæнуни гъуддаг æма ин разамунд лæвардта хе гъæуайкæнуйнади Совет. Еци Совети «Кермен»-æй адтæнцæ Гостити Æндрей, Мамати Геуæрги, Къесати Саввæ, Худæлти Г.

Дзæуæгигъæуи августи уæззау бæнтти рæстæги Шамил Иристони округи партион организаций иннæ разамонгути хæццæ дзиллитæ разæнгард кодта контрреволюций нихмæ тохмæ. Еци бæнтти æ зæрдæ хъæбæр фæрристæй, æ хæстæг æмбæлттæ – «Кермен» исаразгутæй еу – Къесати Колка æма «Кермен»-и зингæ архайæг Цалити Брихин знаги къохæй ке фæммард æнцæ, уобæл.

Августи еци бæнтти уæззау зиантæ ’рцудæй Иристони æма еугур Терки большевиктæбæл, фал хъæбæрдæр исфедар æнцæ революцион дзиллитæ, никки æгъатирæй тох кодтонцæ уорсгвардионти нихмæ.

Шкурой бандитæ Николаевски станици фæсте се ’ргом Киристонгъæумæ ку исаразтонцæ, уæд «райпартком, – финсуй Æбати Шамил – тугъдон комиссарæн (уæд гъæуи тугъдон комиссар адтæй Золойти Николай) бафæдзахста, уорситæй тæссагæй-тæссагдæр ке кодта, уой фæдбæл Киристонгъæуи фæдес куд рагъæр кодтайдæ æма гъæуи алливарс акъоппити æрлæууни туххæй бардзурд куд равардтайдæ…»

Гъæу ка гъæуай кодта, уони рæнгъити киристонгъæуккæгтæн сæхецæй уæлдай ма адтæй берæ гæрзефтонг тохгæнæг керменисттæ иннæ гъæутæй дæр (Æрæдонæй, Хъарман-Синдзигъæуæй, Къора-Уорсдонæй, Дур-Дурæй, Чиколайæй, Лескенæй æма æндæр гъæутæй); уæдта си адтæнцæ хъазахъæгтæ Николаевски станицæй, балхъайраг сурхæфсæддонти къуар æма æндæртæ. Большевиктæ-керменисттæ, уони хæццæ Æбати Шамил дæр, адтæнцæ Киристонгъæу æхсаргинæй ка гъæуай кодта, уони раззаг рæнгъити, сæхуæдтæ фæнзуйнаг уогæй, разæнгард кодтонцæ гæрзефтонг тохгæнгути.

Киристонгъæубæл уæхæн уæззау бæнттæ ку искодта, уæд еци рæстæги Æбати Шамил æвдиста устур федардзийнадæ. Дзурдæн зæгъæн, гъæу гъæуай кæнуни дуккаг бон хъæбæр зин уавæр ку исæвзурдæй, уæд бунæттон болкъонтæ, кулактæ æма саугинтæ æрæмбурд æнцæ гъæусовети, цæмæй Шкуромæ делегаци рарвистайуонцæ бафедауни туххæй. Фал гъæусовети сæрдар æма гъæуи тугъдон комиссар, парторганизаци æваст не ’сарази æнцæ уобæл æма фæдздзурдтонцæ парткоми сæрдар Æбати Шамилмæ. Е гъæусоветмæ æрбацудæй фронтовикти хæццæ, «фæссурдта контрреволюцион æрдонгти æма Революцион-тугъдон советмæ бакодта нæуæг æртæ иуонги».

Киристонгъæу байсунбæл тугъдтити Шкурой бандиттæй фæммард æй 500 адæймагей уæнгæ, гъæу гъæуайгæнгутæй ба – 280 адæймагей уæнгæ (уорситæ фехстонцæ, тифæй сæйгæ ка адтæй, уæхæн 200 сурхæфсæддони, гъæуи цæргутæй ба фæммард æй 80 адæймаги). Шкурой æфсæдтæ гъæу ку байстонцæ, уæд сæ маст истонцæ гъæуи цæргутæй, – истонцæ син сæ мулк, кодтонцæ æнаккаг, гъæддаг миутæ, мардтонцæ адæми.

 

ÆМА ПАРАХАТ КОДТА ПАРТИЗАНТИ АРХАЙД ЗНАГИ КЪИЛДУНМÆ

Шкуро фиццагидæр байагурдта, гъæуи цæргутæ керменистти раздзæугути куд равардтайуонцæ, уой. Æрæмбурд кодтонцæ, кулактæ æма уорсгвардион афицертæ хецауеуæггæнæг кæми адтæнцæ, уæхæн «æхсæнадон сход», æма е рахаста, Шкурой ка гъудæй, уæхæн тæрхон.

Фал разамонгутæй уорсити къохмæ неке бахаудтæй, уомæн æма етæ еугур керменистти хæццæ еумæ, Шкурой æфсæдти цæг ратонгæй, рандæнцæ Сау гъæдæмæ. Уæд уорс бандитæ сæ маст райсуни туххæй басугътонцæ еуæй-еу зингæ керменистти хæдзæрттæ – Æбати Шамили, Тогъойти Данели, Гуцати Багий, Хъесати Хъæлæмурзай æма æндæрти.

Сау гъæди арæзт æрцудæй округи сосæг партком æма Революцион-тугъдон совет. Округи сосæг парткоми сæргъи адтæй Æбати Шамил. Революцион тугъдон советæн ба сæрдар адтæй Тогъойти Данел (е адтæй Дигори еугур партизанти отряди командир дæр). Уотæ арæзт æрцудæй сурх партизанти штаб æма уой разамундæй парахат кæнун байдæдта партизантæбæл змæлд знаги къилдунмæ.

Большевиктæ-керменисттæ Тогъойти Данели, Æбати Шамили, Тæкъоти Дзандари (Дигоргоми комендант) æма иннети разамундæй Дигоргомæй исаразтонцæ æнæбасæтгæ федар. Е адтæй, ами Советон хецаудзийнадæ 1919 анзи майи æмбеси уæнгæ æ бунати кæми байзадæй, уæхæн еунæг къум.

 

ФÆЛЛОЙНÆГÆНГУТИ ТОХ СÆ БАРТÆБÆЛ АДТÆЙ УÆЛАХЕЗОН

Дигоргом бæгъатæрæй гъæуай кæнуни гъуддаги, большевиктæй-керменисттæй фæстæмæ архайæг адтæнцæ балхъайрæгтæ, кæсгæнттæ, Апшерони полкки дууæ ротей салдæттæ, 1919 анзи апърели сурх партизанти ’рдæмæ ка ’рбацудæй, уæдта Николаевски æма Мæздæги станицити хъазахъæгтæ æма æндæртæ. Еци æнгом, федар интернационалон отрядæн разамунддæттæг адтæй партион организаци, æ сæргъи Æбати Шамил, уотемæй. Отряд 100 боней дæргъи бæгъатæрæй гъæуай кодта Дигоргом, Уорсгвардион болкъонтæ Гутъий-фурти, Икъай-фурти, Леуси (фæммард æй коммæ бацæуæни), Кочисай-фурти, къниаз Мулдари (фæммард æй коммæ бацæуæнæй минкъий идарддæр) лæборæг æма æфхуæрæг отрядти, баделиати отряди æма æндæрти къуар нимпурсти бустæги фæссинк æнцæ. «Керменисттæ æма Дигоргоми мæгур хуæнхаг адæм, – финсуй Шамил, – сæ нихмæ гъæддухæй лæудтæнцæ æма етæ фæстæмæ ледзæг фæцæнцæ, устур зиантæ сæбæл æрцудæй, уотемæй». Лæборæг æма æфхуæрæг отрядти фæндитæ фехалуни гъуддаги сæйраг æскъуæлхтдзийнадæ равдиста Тогъойти Данели отряд.

Къесати Колка, Гибизти Дебола, Гостити Æндрей æма Цæголти Геуæрги ку фæммард æнцæ, уæд уой фæсте округи сосæг парткомæн аккаг разамонæг разиндтæй Æбати Шамил.

15 майи бардзурд лæвæрд æрцудæй Хъæрæугомбæл æма Геби æфцæгбæл Гурдзистонмæ рацæуни туххæй. Æбати Шамил Тогъойти Данели æма иннети хæццæ зæрдиагæй бакуста, Гурдзимæ рахезуни гъуддаг цæмæй хуарз рацудайдæ, уобæл.

Иннæ большевикти хæццæ еумæ Æбати Шамил уоми идарддæр архайдта, коммунистти Хуæнхон комитет разамунд кæмæн лæвардта, еци сосæг кусти. Коммунистти еци Хуæнхон комитет, Тæкъоти Симон ке сæргъи адтæй, е арæзт æрцудæй партий Кавкази крайи комитети. Шамил адтæй Хуæнхон комитети иуонг, Гурдзистонæй рацæуни размæ фæстаг æртæ мæйи ба – æ сæрдар. Æбати Шамили æма иннети сосæг куст адтæй фиццагидæр Иристонмæ æма Мæхъæлмæ тохæнгæрзтæ, æхца, хуастæ, уæдта прокламацитæ æма æндæр литературæ ’рветун, Иристони гъæдти ка байзадæй æма идарддæр ка тох кодта, уонæн.

Партий Кавкази крайи комитети амундмæ гæсгæ Цæгат Кавкази коммунисттæ хуæнхон æфцæгутæбæл фæстæмæ ’здæхун ку байдæдтонцæ, Деникини къилдунмæ хуæнхаг адæми знаги нихмæ исистун кæнуни туххæй, уæд 1919 анзи фæззæги Тогъойти Данели, Борухъуати Хъазбеги, Ботъоти Амирхани, Тæкъоти Дзандари хæццæ Иристонмæ æрбаздахтæй Æбати Шамил дæр.

Уæдæй фæстæмæ партизанти æзмæлд Иристони, Дигори нæуæгæй тухгиндæр кæнун байдæдта æма уайтæккæ иссæй знаги нихмæ тохгæнæг агъазиау тухæ.

Сурх Æфсад, деникинон бандитæ дæрæн кæнгæй, Терки арæнтæмæ ку ’рбахæстæг æй, уæд Иристони фæллойнæгæнгутæ æма сæ намусгин гъæуайгæнгутæ – сурх партизантæ, партий округи сосæг комитети разамундæй, сæ бунæттæй сорун райдæдтонцæ, деникинонтæ ци хецæуттæ исæвардтонцæ, уони.

Киристонгъæуи 4-5 мартъий æхсæви адтæй УК (б) П-й Иристони округи сосæг комитети æма округи Революцион-тугъдон Совети фæстаг æмбурд (округи сосæг партион комитети сæргъи адтæй Æбати Шамил, Революцион – тугъдон совети сæрдар ба – Тогъойти Данел). Еци æмбурди баунаффæ кодтонцæ Иристони советон хецаудзийнадæ раседун.

Уотæ, Сурх Æфсади уæлахезти фæрци, уруссаг адæми æма Уæрæсей иннæ еугур адæмти агъазæй, уæдта фæллойнæгæнгутæн сæхе æновуд тохи фæрци кæрон æрцудæй Деникини тогцъух хецаудзийнадæн Иристони æма еугур Цæгат Кавкази.

Цæгат Иристони фæллойнæгæнгутæ уорсгвардион контрреволюцион хецаудзийнади нихмæ ци бæгъатæр тох исамадтонцæ, фæлтæрд большевиктæ Мамсурати Сахангерий, Тæкъоти Симон, Æбати Шамил, Тогъойти Данел, Барахъти Гино, Ботъоти Амурхан, Арсæгти Горга æма иннетæ разамунд кæмæн лæвардтонцæ, еци къуæрттæ сæ агъази хай бахастонцæ деникинон контрреволюци ниппурхæ кæнуни гъуддагмæ.

1920 анзи 16-18 июли адтæй округи партион организацион конференци æма е равзурста УК (б) П-й Цæгат Иристони округи комитет. Уордæмæ æвзурст æрцудæнцæ авд адæймаги: Дзаттиати Александр, Мамсурати Сахангерий, Æвзурæгти Марк, Чехойти Ефим, Æбати Шамил. Галич Т. Кандидаттæй æвзурст æрцудæнцæ Бутати Хъазбег, Хоранти Т., Таболти П.

1920 анзи 21 июли Æрæдони адтæй ирон адæми съезд. Съезди кусти активон архайæг адтæй Æбати Шамил дæр. Съезд равзурста Цæгат Иристони округи æнхæстгæнæг комитет. Уордæмæ æвзурст ка ’рцудæй, уони æхсæн адтæй Æбати Шамил дæр.

Идарддæри æнзти дæр Æбати Шамил адтæй бæрнон кустити партион æма советон оргæнти: адтæй Хуæнхон Центрон Æнхæстгæнæг Комитети иуонг, Цæгат Иристони Облæнхæсткоми адæмон ахуради хайади сæргълæууæг, Цæгат Иристони педагогон институти директор, адтæй ÆК (б) П-й Цæгат Иристони обкоми, Цæгат Кавкази крайæнхæсткоми бæрнон косæг. Куста æндæр бунæтти дæр.

 

АДТÆЙ ЗÆРДХÆЛАР, ХУÆДÆФСАРМÆ, ЗУНДГИН АДÆЙМАГ

Æбати Шамил еудадзугдæр баст адтæй фæллойнæгæнгути урух дзиллити хæццæ, ахид цудæй гъæутæмæ æма дзубанди кодта зæнхкосгути æмбурдти, лæдæрун син кодта партий æма Советон хецаудзийнади архайди нисантæ. Компартий зæронд иуонг Мерденти Будзи, медтугъди æнзти партизан, зæгъуй, коллективизаций æнзти Æрæдонмæ (Мерденти Будзи уæд уоми адтæй гъæууон парткоми секретарь) ке ’рцудæй партий обкоми бæрнгинæй Æбати Шамил. Еци рæстæги кулакти ардудæй зæнхкосгути еу хай косунмæ нæ цудæнцæ, уæдта не ’нхæст кодтонцæ паддзахадæмæ хуар дæттуни ихæстæ.

Арæзт æрцудæй гъæууон сход æма уоми лæмбунæг радзубанди кодта Æбай-фурт. Шамили радзубандий фæсте, зæгъуй Мерденти Будзи, зæнхкосгутæ уайтæккæдæр бавналдтонцæ гъæууонхæдзарадон куститæ кæнунмæ, сæ хуари уæлдæйттæ равардтонцæ паддзахадæн, уæдта исæнхæст кодтонцæ паддзахади иннæ ихæстæ дæр. Еци цау ба уой æвдесæн æй, æма Шамил зудта адæми хæццæ дзорун æма ибæл адæм дæр æууæндтæнцæ.

Шамил адтæй зæрдхæлар, хуæдæфсармæ, зундгин адæймаг. Æ рази гъенцъун дæр неке кæнидæ – уарзта игъæлдзæг дзубандитæ кæнун, æмбесæндтæ дзорун.

Еци адæмуарзон, рохс гъуддæгутæ рæстзæрдæй аразæг адæймаги цардвæндаг хъæбæр æбуалгъ хузи фескъудæй æ тæккæ тæмæни уогæй – 1937 анзи æвудæй ахæст æрцудæй æма, ахæстдони фæссахъат уогæй, 1940 анзи рамардæй.

1967 анз.

ТОТОЙТИ Михаил, (1910-1979) историон наукити доктор,  профессор