Афганистани тугъди ка архайдта æма устур лæгдзийнадæ ка бавдиста уонæй еу – Цæголти Македони фурт Ким (1930-2015), зундгонд æхсæнадон æма наукон архайæг, инæлар-майор, философон наукити доктор. Цæголти Кимæн ци бантæстæй, етæ кæд устур уадзимисти аккаг адтæнцæ, уæддæр æ рæстæги ин æ кой æгириддæр нæ кодтонцæ – æ архайди медесмæ ин гъæргæнæн нæ адтæй. Фал уой туххæй финсунæн фадуат куддæр фæцæй, уотæ  ибæл берæ финст æрцудæй. Журнал «Наш современник» 1984 анзи фиццаг номери ниммухур кодта Юрий Теплови документалон очерк «В горах Афганистана». Уоми дзубанди цæуй Цæгол-Ахмати туххæй дæр. Е æй Цæголти Кими фæсномуг. Советон æфсади советник уогæй, Цæголи-фурт цалдæр хатти уидæ тугъди цæхæри, адтæй нифсхаст, æндиуд, берæ ка зудта, уæхæн ахургонд æма тугъдон.

Дæлдæр мухур кæнæн еци очеркæй еу скъуддзаг.

Нерæнгæ дæр ма мæ цæстити рази æй еци уиндгун адæймаги сорæт. Бæрзонд къæдзæхтæ æма устур дорти рази – саухелæ, саузакъæгин, фусдзармæй худ, æнæдус кæрцæ ибæл, автомат æма деденæг æ къохи – уотемæй нигъгъуди кодтон Маланги.  Уогæ ’й уой фæсте ма фæууидтон æнæ закъæй, æ цæсгон адтæй æвеппайди æригондæрхуз…

Фал Малангбæл ниффинсæн нæййес, цалинмæ æндæр адæймаг,  Афганистани истори æма Хъуран хъæбæр хуарз ка зудта, уæхæн афицери туххæй радзорæн, уæдмæ. Уогæ еци гъуддаг дæр уотæ æнцонтæй нæй, уомæн æма еци адæймагæн æ ном æргомæй исгъæр кæнун не ’нгъизтæй, сосæггаг адтæй,  æма уомæ гæсгæ ба ’й исхудтан Цæгол-Ахмат.

… Ралæудтæй январь, фæлмæн æма метгун. Цæгол-Ахмат рагъуди кодта, бонихатт душманти аккаг нæй, метбæл алли дзæф дæр бæрæг æй, хуæнхти ба тæссаг æй зæйæ рацæунæй. Æма, æвæдзи, сæхе бал ести цъаси нилхъивтонцæ.

Адæм æмбурд кодтонцæ митингмæ. Цæгол-Ахмат си еуетæмæ æрæстæфтæй тохæнгæрзтæ сæ хъæппæлти буни. Митингмæ æрæмбурд æнцæ цуппар кишлаки цæрæг адæм: Удхиль, Кабильбай, Базухейль æма Тул-Санги.

– Æмбæлттæ! – райдæдта Цæгол-Ахмат. Уинетæ ’й, махмæ ес хъаурæ, – æма бавдиста афгайнаг Æфсади батальонмæ. – Фал мах нæ фæндуй тохун. Мах нæ фæндуй айдагъ сумах тог калун нæ, фал ма уæ хæстæгути, уæдта, сæхе хуæнхти ка римæхсуй, уони…

Куд баууæндун кæна аци адæми, æ къохи газет ка некæд дардта, Апърели революци уони туххæй арæзт ке ’рцудæй, уой?

Æма райдæдта Хъуранæй кæсун сурæ, кæций дзурд цудæй адæмуарзондзийнади туххæй.

Еу фæккасти æ цæститæ фенгæс æнцæ æригон адæймагмæ, кæци лæудтæй хестæрти ’хсæн. Саузакъæгин, æ дзиккотæ усхъити уæнгæ, тохæнгæрзтæ ибæл ауигъд. Митинги фæсте Цæгол-Ахмат бафарста хестæрти, еци лæг ка адтæй, зæгъгæ, æма нæ бадес кодта, ку фегъуста:

– Маланг.

Маланг адтæй, æ банди карз æгъдау ниввæрун ка базудта, уæхæн бæгъатæр сæргълæууæг. Æфсадæй дæр нæ фæттарстæй, уотемæй æрбацудæй митингмæ æма сабургай фæстæмæ рандæ ’й.

– Æ хæццæ мæ фембæлун фæндуй, – загъта Цæгол-Ахмат.

– Мах ин фегъосун кæндзинан.

Фембæлдмæ Маланг не ’рбацудæй. «Митинги æй ахæссун гъудæй», – уотæ сагъæс кодта Цæгол-Ахмат.

Гъуддаг уотæ рауадæй æма имæ Маланг æхуæдæг æрбацудæй æ гъæуайгæси хæццæ.

– Тæссаг дин æй, – дзоруй имæ Цæгол-Ахмат.

– Дæуæн дæр, – загъта Маланг æма райамудта æ гъæуайгæнæгмæ.

– Æ тохæнгарз рандæ кæнæд, кенæдта нæ дзубанди нæ рауайдзæнæй, – загъта Цæгол-Ахмат.

Гъæуайгæс æ тохæнгарз рандæ кодта. Цæгол-Ахмат дæр æ дамбаца стъолбæл æрæвардта.

– Цал адæймаги ес дæ баргъони?

– Æртæсæдæ.

– Ма сайæ. Дууæсæдемæй минкъий фулдæр.

– Уалдзæги уодзинан фулдæр.

– Цæбæл тохис, Маланг? Гульбеддинмæ нийгъустай?

– Нæгъ. Æз мæхе надбæл цæун.

– Мадта адæми сабур цæрун цæмæннæ уадзис? Аци нæуæг æййивддзийнæдтæ лæгъуз æнцæ адæмæн?

– Гъе уобæл радзорунмæ æрбацудтæн. Фæндуй мæ базонун, кæбæл æууæндгæ ’й?

– Æфсæддон скъола каст кæми фæдтæ?

– Пешавари. Ахур мæ кодтонцæ америкаг æма египетаг инструктортæ.

Уотемæй фæдздзурдтонцæ еу-дууæ сахатти. Маланг исистадæй, кабинетбæл æрзилдæй, уæдта загъта:

– Нæхемæ дæ хонун, устурдæр дзубандий туххæй. Нæ тæрсис?..

Аци радзурди автор Цæгол-Ахмат æма Маланги хæццæ ку фæййеу æй, уой размæ базонгæй ’й цалдæр æрмæгей хæццæ, дзурд си цудæй «ислам гъæуайгæнгути» къуæрттæбæл.

Уогæ ба адтæнцæ финддæсæй инсæйи уалæнгæ. Еу си хундтæй ИПА, «Афганистани ислаймаг парти», æ сæргълæууæг Хекматиар Гульбеддин. Иннæ уæхæн Сайед Ахмад Гейлани – «Афганистани ислаймаг революций националон фронт»-и (НФИПН) раздзæуæг. Берæ уæхæн къуæрттæ ма си адтæй, еу инней ранихъуæрунмæ гъавта, цæмæй гахгундæр хай фæсокеани къерейæй уой фæууа.

Еци фæсокеани къере, сæдæ миллион доллæрей аргъ, адтæй еци устур хъаурæ, кæци еу кодта еци къуæртти. Сæ фулдæр еци къуæртти сæргълæугутæ адтæнцæ бонгинти фурттæ, кæцитæн Апърели революци райста сæ гъæздугдзийнæдтæ æма сæ бартæ.

Фал сæ баргъони ка адтæй, æма хуæнхти сæхе ка римахста, уонæн ба сæ фулдæр барвæндæй нæ бахаудтæнцæ еци къуæрттæмæ.

Æвæндонæй бандит ка ’ссæй, уони ’хсæн дæр берæ адтæй уæхæнттæ, æма нæ лæдæрдтæнцæ, кæми ’й рæстдзийнадæ æма æцæгдзийнадæ, уой.

Еци адæми хæццæ адтæй Маланг дæр.

Цæгол-Ахмат æ афицери формæ раййивта, искодта халат, чалма æма ранæхстæр æй еу къуарей хæццæ фембæлдмæ. Душмантæбæл исæмбæлунмæ тæссаг адтæй, фал уæдмæ идардæй нади кæронæй рауидтонцæ Маланги…

Берæ гурусхити фæсте Маланг нæуæг хецаудзийнади фарс æрлæудтæй. Æма еунæг е на ’дтæй. Еци рæстæги сæйраг сахари цудæй джирга-съезд, уордæмæ ’рцудæнцæ  бандитти раздæри раздзæугутæ. 165 адæймаги æрбацудæй съездмæ. Æргомæй басастæнцæ сæ рæдудтитæбæл, æма дзурдтонцæ, сæ фудмиутæ куд исраст кæнонцæ сæ райгурæн бæсти рази, уобæл.

Куд хæстæгдæр зонгæ кæнай аци адæми царди хабæртти хæццæ, уотæ дæмæ хъæбæрдæр багъардзæнæй, куд зин лæдæрæн син адтæй еци уавæр. Уотæ 28-анздзуд Насруллайæн дæр.

Насрулла адтæй хазайрæгти раздзæуæги фурт. Фæцæй каст лицей сахар Мазари-Шарифи. Æ уæле европаг костюм, æндегæй ба ибæл кæрдæгхуз халат… Автор куд зæгъуй, уотемæй имæ раттуйнаг адтæй дууæ фарстай. Цæмæн исистун кодта æ адæми нæуæг хецаудзийнади нихмæ (инсæй мин адæймаги), уæдта ’й циуавæр хъаурæ балимæн кодта нæуæг цардиуаги хæццæ? Фал куд разиндтæй, уотемæй тæккæ хумæтæг фарстатæбæл дæр, еуæй-еу хатт уотæ æнцон дзуапп раттæн нæ фæууй. Нæуæг цард райгуруй хъурдохæнгæнгæй. Æма мадæн цийфæнди зин ку фæууй, уæддæр æ къохтæ алкæддæр байвазуй æ сувæллонмæ. Уотæ мадæ – республикæ дæр райвазта æ къохтæ æ сувæллæнттæмæ, æ райгурæн зæнхи фæлмæнадæ ка нæ феронх кодта, æма е æвдесуй, сæ меддуйне куд раййивта, уой дæр.

Æрхæссун æнгъезуй цалдæр дæнцæги. Кæстæр лейтенант Мамат Саден:

– Мах кишлакмæ ’рбацæуиуонцæ душмантæ. Мæ ниййергути мин фæннадтонцæ, нæ мæнæуæ нин райстонцæ. Сæ хæццæ райстонцæ нæ хуæрифурти. Æз тохдзæнæн революций сæрбæлтау.

Сержант Ашур:

– Æз дæн Бадахманæй. Службæ кæндзæнæн æфсади, цалинмæ Афганистани сабурдзийнадæ æрфедар уа, уæдмæ.

Уæхæн зингæ æййивддзийнадæ адæми меддуйней сабур нæ уагъта контрреволюций сæргълæугути, фулдæр ба æ исæзмæнтæги.

Æ сæйрагдæр æзмæнтæг ба – Рейгани администраци.

Дзæгъæли – хумæтæги нæ бабарæг кодта АЕШ-и паддзахадон секретарь Шульц, афгайнаг контрреволюцион лагертæ Пешавари бунмæ æма син загъта: «Мах сумах хæццæ ан». Пешавари лагертæ ма бабæрæг кодта Пентагони шеф Уайнбергер.

ЦÆГОЛТИ Ким (астæуæй) Афганистани.

Е уобæл дзорæг æй, æма марунбæл, рæмодзунбæл æма æндæр фудмиутæ кæнунбæл еци лагерти, ка си адтæй, уони ахур кодтонцæ америкаг инструктортæ. Еци Насрулла æма æндæр уæхæнттæ джирги архайгутæ æфсæддон дæсни-дзийнадæ райстонцæ Пешавари бунмæ уони хъиамæттæ æма берæ æхцатæй неци рауадæй, куд фæззæгъунцæ, «плакали денежки», фæсокеани минæвæрттæ еци лагерти ци бахарз кодтонцæ, етæ син фæдздзæгъæли ’нцæ. Сæ харз ба минкъий на ’дтæй. Еумæ, еци фæсокеани къере ка фунхта, етæ исхарз кодтонцæ, америкаг газетти куд финстонцæ, уотемæй миллиард доллæри. Фал ци бацæй Маланг? Куд рауадæй æ хъисмæт?

Фæстаг хатт ма ’й автор фæууидта афгайнаг æфсади капитани дарæси. Æнæ бецъотæй æма цубур æлвид сæригъунтæй, уотемæй цума еу-дæс анзи кæстæрхуз зиндтæй. Революций идеалтæ æ зæрдæмæ хæстæг райсгæй, æ фарс ислæудтæй, æ адæми хæццæ, æма тох кодта контрреволюций тухти нихмæ. Цæгол-Ахмат ба иссæй тæккæ цитгиндæр иуазæг Маланги батальони.