Еугур рæстæгути еугуремæй карздæр æма æверхъаудæр тугъд – Устур Фидибæстон тугъди æнзтæ Уæрæсей историмæ бацудæнцæ, куд нæ бæсти цæрæг адæмти устур лæгдзийнадæ æма бæгъатæрдзийнади æнзтæ. 1941 анзи гитлерон Германи Советон Цæдесмæ ку ’рбалæбурдта, уæд фашистон æфсæдтæ æмпурстонцæ æртæ агъазиау къуаремæй – Цæгаттаг, Центрон æма Хонсайраг. Еци рæстæгмæ Германи байахæста европаг берæ бæститæ.

Фашистон æфсæдти Цæгаттаг къуар æмпурста Ленингради ’рдæмæ, е ’сконди адтæнцæ 16-аг æма 18-аг æфсæдтæ æма 4-аг танкити къуар, æдеугурæй 500 мин тугъдони кæми адтæй, 29 уæхæн дивизий. Къуари сæргъи адтæй инæлар-фельдмаршæл фон Лееб. Еци къуармæ лæвæрд æрцудæй Германий фиццаг уæлдæфон флот, кæцими адтæй 760 хуæдтæхæги. Уонæй уæлдай ма цæгати ’рдигæй нæ бæстæмæ ’мпурстонцæ финнæгти авд дивизий.

Уойбæрцæбæл берæ тухтæ фашистон Германий разамунд Ленингради ’рдæмæ уомæ гæсгæ исаразта, æма сæ фæндадтæй, Советон Цæдеси цитгиндæр сахар уотид нæ райсун, фал æй бунисæфт бакæнун, зæнхи цъарæбæл æ фæд дæр куд нæбал байзайа, уотæ.

Гитлер æ хъозæнтти хæццæ 21 сентябри ци доклад бацæттæ кодта «О блокаде Ленинграда», уоми уотæ загъд адтæй «…мы блокируем Ленинград (герметически) и разрушим город, если возможно, артиллерией и авиацией… остатки «гарнизона крепости» останутся там на зиму. Весной мы проникаем в город… вывезем все, что осталось живое, в глубь России или возьмем в плен, сравняем Ленинград с землей…»

Уæхæн уавæрти Ленинград багъæуай кæнун куд зин адтайдæ, уой бæргæ лæдæрдтæнцæ бæсти разамунд дæр æма сахарæн æхе цæргутæ дæр. Фал уæддæр фæндæ ба еу адтæй: немуцаг-фашистон æрдонгти æрбалæборæги къах гъæуама ма ’рлæууа Ленини сахари зæнхæбæл…

Æнæмæнгæ уотæ нæ уодзæнæй, уобæл Ленинград гъæуайгæнгутæ федарæй æууæндтæнцæ… Знагæй е æруагæс дæр нæ кодта, æма сахарбæл ку ’ртухстæй ниххорх æй кæнуни фæндæй, уæд уотæ æнгъæл адтæй æма ленинградæгтæ сæ гъезæмæрттæн нæ бафæраздзæнæнцæ, саст æрцæудзæнæнцæ, фал е фæраздзæнæй: цалдæр мæйей дæргъи (1941 анзи 8 сентябрæй 1943 анзи 18 январи уæнгæ), еци хорæлвæстæ ци сахар фæддардта, уой байсун сæ бон уæддæр нæ бацæй – е нæ, фал сæхебæл бæрзæйсæттæн цæф æрцудæй, ледзæг фæцæнцæ. Советон æфсæдти тугъдон операци «Искра»-й фæрци 1943 анзи 18 январи Ленинградбæл æртухст тунд æрцудæй, Ладоги цадæ æма фронти рæнгъи ’хсæн фæззиндтæй «къæридор» (æ фæтæ адтæй 8-11 километри). Уобæлти 17 суткей дæргъи арæзт æрцудæй æфсæн æма автомобилон нæдтæ. Сахармæ цæун байдæдтонцæ поездтæ æма уæзласæн хуæдтолгитæ хуæлци, тохæндзаумæутти æма æндæр гъæугæ дзаумæутти хæццæ. Немуцаг-фашистон командæкæнуйнади фæндæ Ленинград блокади фæрци ниххорх кæнун æма ’й уотемæй байсунæй неци рауадæй.

Блокади рæстæги уобæл абони дæр ма дуйней рæстзæрдæ дзиллитæ дестæ кæнунцæ, сæ уодти нæбасæттондзийнадæн син сæ сæртæй ниллæг ковунцæ.

Еугур еци хабæрттæбæл мах дæр нæ газети финстан. Фал сæ уæддæр нæ ихæсбæл нимайæн æримисун абони дæр – еуемæй бæрæггонд цæуй, Ленинград блокадæй исуæгъдæ уни 75 анзей бон, иннемæй ба ихæсгин ан, Фидибæстæ хъæбæр устур фидбилизи уавæри ку бахаудтæй, уæд нæ адæм еумæ куд исистадæнцæ æма куд уодуæлдайæй тох кодтонцæ æ сæрбæлтау – æхе сагъæс си неке кодта, сæ царди берæ ахсгиаг гъуддæгутæ дæр райеуварс кодтонцæ, уотемæй. Е æй дæнцæн кæстæртæн – уотæ ку нæ уа, уæд исонибони нæ Фидибæсти сæрбæл исдзоргутæ ку нæбал уа, уомæй тæссаг æй.

* * *

Ленингради немуцаг-фашистон æрдонгтæй багъæуай кæнуни тугъдтити æма уонæми архайгути туххæй, ку зæгъæн, амæй размæ дæр мухур кодтан. Зæгъæн, тугъди æма фæллойни ветеран, отставки болкъон Толпарти Александри уац дæр. Е уоми куд финста, уотемæй цалдæр боней дæргъи карз тугъдтити фæсте немуцаг æфсæдтæн бантæстæй Лужски гъæуайкæнуйнадон тæлмæ батонун, æма сæ них исаразтонцæ Ленингради ’рдæмæ. 21 августмæ знаг байахæста сахар Чудово æма ралух кодта Октябри æфсæнвæндаг, Ленинградмæ ибæл бацæуæн куд нæбал адтайдæ, уотæ. 30 августи ба знагæн бантæстæй сахар Мга байахæссун, æма уотемæй Ленинград хецæнгонд æрцудæй бæсти хæццæ бæттæг фæстаг æфсæнвæндаг.

Фашисттæ 8 сентябри байахæстонцæ г. Шлиссельбург. Еци бонæй фæстæмæ Ленинград бахаудтæй æртухсти. 900 бони æма æхсæви сахар адтæй блокади.

Еци бæнтти фельдмаршæл фон Лееб фæдздзурдта е ’фсæдтæмæ: «Салдæттæ, уæ размæ ’нцæ большевикон æфсади байзайæггæгтæ. Еунæг фæстаг цæф æма къуар «Цæгат» бæрæг кæндзæнæй уæлахез. Тагъд рæстæги фæууодзæнæй Уæрæсей хæццæ тугъд». Уотæ гъуди кодтонцæ фашистон Германий разамунд æма е ’фсади командæкæнуйнадæ. Советон бæсти разамунд æма æ адæм ба æндæр хузи гъуди кодтонцæ.

Ленинград цæттæ кодта æхе багъæуай кæнунмæ. Æвæрд æрцудæй 25 километри дæргъæн баррикадитæ æма танкити нихмæ цæлхдортæ, арæзт – 4100 ДОТ-и æма ДЗОТ-и.

Цæргутæ æма фронти æфсæдти хуæлцади уавæр цæхгæрмæ фæллæгъуздæр æй, уæлдайдæр ба знаг Бадаевски хуайраги скълæдтæбæл ку бандзарста, уæд. Уоми адтæй хуайраги агъазиау æвæрæнтæ. 1942 анзи райдайæнмæ еу адæймагæн сутки дæргъи дзол лæвардтонцæ 125-150 грамми, æфсæддонтæн фæйнæ 300 грамми. Дзоли хуæрзгъæдæдзийнадæ фæнниллæгдæр æй.

Уавæр адтæй карз, бæсти уæди разамонæг Сталини загъдау «бæлахи уавæр». Уомæ гæсгæ е фæдздзурдта Г.К. Жуковмæ. Ленингради уавæри туххæй дзоргæй ин балæдæрун кæнгæй, загъта уой дæр, æма еци бæлахи уавæрæй фæййервæзунæн алцидæр исаразун ке гъæуй, уой. И.В. Сталин зудта, еци уавæртæй сахар ке фæййервæзун кæндзæнæй айдагъдæр Г.К. Жуков. Сталинæн загъта, кæд уавæр уотæ вазуггин æй, уæд цæттæ ’й Ленингради фронтæн командæгæнæгæй рандæ унмæ, зæгъгæ.

Æма 1941 анзи 13 сентябри Г.К. Жуков инæлар-лейтенант М.З. Хозини хæццæ æма инæлар-майор И.И. Федюнинскийи хæццæ ратахтæй блокадон Ленинградмæ. Смольныймæ ку бахъæрттæй, уæд комкоммæ бараст æй фронти командæкæнуйнадæмæ, маршæл Ворошилови косæнуатмæ. Еци рæстæги уоми цудæй фронти Æфсæддон Совети æмбурд. Дзубанди адтæй сахар багъæуай кæнунбæл нæ, фал æ раттунбæл. Жуков балæвардта Ворошиловмæ Сталини финстæг. Ворошилов æмбурди ка адтæй, уонæн неци загъта финстæги туххæй. Жуковæн æхе багъудæй, Ленингради фронти командæгæнæгæй æй ке иснисан кодтонцæ, уой туххæй фегъосун кæнун, загъта, цæмæй Æфсæддон Совети æмбурд æхгæд æрцæуа. Еци-еу рæстæги баханхæ кодта, цæмæй Ленинград багъæуай кæнуни туххæй арæзт æрцæуа еугур гъæугæ мадзæлттæ дæр.

Балтий флоти наутæ адтæнцæ минæфтуд. Жуков бардзурд равардта минитæ уордигæй рандæ кæнун æма наутæ сахармæ хæстæгдæр æрбакæнуни туххæй, цæмæй сæ тохæнгæрзтæй фæййагъаз кæнонцæ фронти æфсæдтæн сахар багъæуай кæнуни гъуддаги.

Еци æма æндæр цæхгæрмæ мадзæлтти фæрци Ленинградмæ хæстæг уавæр фендæрхузи æй. Дууердигæй дæр нихмæлæууæг æфсæдтæ æрæнцадæнцæ, карз тугъдтити фæсте сæ къохи ци бафтудæй, уомити. Жуков цубур рæстæгмæ æ домбай баргъомусæй æрбайеу кодта еугурей дæр, исразæнгард кодта æфсæдти æма адæми, æ нифсхастдзийнадæ æма æхсарæй æма бундорон æййивддзийнæдтæ ’рцудæй Ленингради фронти.

Ленинград багъæуайгæнгути рæнгъити уогæй, знаги нихмæ карз тугъди устур арæхстдзийнадæ равдистонцæ Иристони мингай хъæболтæ. Уони хæццæ æртæ ирон инæлари: Бæройти Михаил, Хъарати Геуæрги æма Цæликкати Хъантемур, Советон Цæдеси фараст Бæгъатæри: Бицати Сергей, Бунимович Юрий, Гæджити Александр, Коняхин Василий, Бзарти Геуæрги, Селютин Аркадий, Мнацаканов Александр, Пасынков Григорий, Цоколати Геннадий.

Еци тузмæг æнзти сахар багъæуай кæнуни гъуддагмæ хе сæрмагонд байвæрæн ка бахаста, уони ’хсæн адтæй 26-аг гвардион дæрæнгæнæг авиацион полкки штаби хецау Абайти Михал. Уой полкки афицерти къуари бакуста радиолокацион станцæ «СОН»-и фæрци знаги хуæдтæхгути нихмæ аллихузи уавæрти æхсæвæ дæр æма бонæ дæр тох кæнуни нæуæг системæбæл. Уомæй æнтæстгиндæрæй пайда кодтонцæ Ленингради арви, уæдта тугъди æнзти бæсти еугур кунæггæнæг авиаций дæр.

Санкт-Петербургмæ хæстæг гъæутæй еу хуннуй Джатиево. Æма ’й ами цæргутæ уотæ ба исхудтонцæ, ногираг лæхъуæн Дзаттиати Дмитрийи ном исцитгин кæнуни фæдбæл. Ленинград багъæуай кæнуни тугъдтити рæстæг ба батальони командир майор Дзаттий-фурт ами, цæгаттаг столицæмæ хæстæг, равдиста знаги нихмæ тохи устур арæхстдзийнадæ. Фæммард æй карз тугъдтитæй еуеми.

Кæрдзинигъæуккаг Слонати Алибег ци лæгдзийнадæ æма æхсардзийнадæ равдиста, уомæн ба æмбал нæййес. Е æ дæрæнгæнæг хуæдтæхæги базурбæл тохи будурæй, фашистон æфсæдти æртухстæй раскъафта æ эскадрилий командир капитан Н.И. Свитенкойи, кæци, радон ихæс исæнхæст кæнгæй æма фæстæмæ здæхгæй, æ цæф хуæдтæхæг æрбадун кодта будуйрон ихæлд аэродроми кæрони. Ирон цæргæси еци бæгъатæрдзийнади кой райгъустæй еугур дуйнебæл. Алибег дæр æма æ командирæн дæр бæргæ гъавтонцæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном раттун, фал цæмæдæр гæсгæ бæгъатæрдзийнадæ равдесæг ирон лæхъуæнмæ æрхаудтæй айдагъдæр Ленини орден.

Ленингради блокадæн æ хай кæд æма 1943 анзи 18 январи тунд æрцудæй, уæддæр æнæгъæнæй ба ист æрцудæй 1944 анзи. Советон æфсæдти Ленинградаг-Новгородаг размæмпурсæг операций фæрци – цудæй 1944 анзи 14 январæй ба 1 мартъий уæнгæ. Æ нисан – немуцаг æфсæдти къуар «Цæгат» ниддæрæн кæнун, Ленинградæй блокадæ æнæгъæнæй дæр исесун æма Ленингради облæст знагæй исуæгъдæ кæнун æнтæстгинæй æнхæстгонд æрцудæй. Советон æфсæддонти агъазиау тугъдон хъиамæттæ æма фæразондзийнади, советон æфсæддон разамонгути дæснидзийнади фæрци, немуцаг-фашистон æрдонгтæй уæгъдæгонд æрцудæнцæ айдагъ Ленинград æма Ленингради облæст нæ, фал ма Калинингради облæсти зингæ хай дæр.

Толпарти Александр æ имисуйнæгти уотæ финсуй:

– Кæд сæбæл бæрзæйсæттæн цæфтæ æруадæй, уæддæр гитлеронтæ нæ састæнцæ, федар хуæстæнцæ алли тохæн бунатбæл дæр. Æз мæхуæдæг дæр архайдтон еци уæззау тугъдтити. Нæ дивизий командир Ф.С. Хатминскийи разамонæг пункт цалдæр сæдæ метри медæгдæрæй уæлдай нæ адтæй фронти раззаг ханхæй. Мах, оперативон къуари афицертæ, суткæгæйттæ хуссæги гъæстæ нæ фæцан. Æхсæвæй-бонæй игъустæй дзармадзанти æма æндæр артиллерион тохæнгæрзти гæрæхтæ, цудæй пулеметти æма автоматти къæр-къæр. Уавæр фронти раййевæ-баййевæ кодта еудадзуг. Мах къуари афицерти гъудæй дивизий хæйтти рази нæуæг ихæстæ æвæрун æма синхаг авиацион еугæндти хæццæ æма зæнхæбæл цæуæг æфсæдти хæццæ æмархайд нивæбæл аразун. Цалдæр бони адтан Ленинградæй 30-35 километри æндæдæр поселок Гореловойи райони. Еунæг хæдзарæ дæр си æнæгъæнæй нæбал байзадæй. Мах еци уазал зумæги кустан æма цардан блиндажти æма пурхæгонд хæдзæртти къумти, знаги еудадзугон гупп-гæрæхтæмæ игъосгæй. Фал еунæг хатт дæр не ’рцудæй мæ гъостæбæл лæгъуз уавæртæй æма æрдæгстонг ке адтан, уомæй гъаст кæнуни хабар. Алке устурдæр бæллец адтæй æнæуинон знаги тагъддæр ниддæрæн кæнун.

Толпарти Александр æ имисуйнæгти кæронбæттæни уотæ загъта:

– Аци бæнтти гъæуама æримисæн, адæймаги зæрдæн æ уиндæй, æ бакастæй, æ аййевдзийнадæй æма бæрзонддзийнадæй æхцæуæндзийнадæ æма уæлтæмæнадæ ка хæссуй, еци сахар ка багъæуай кодта, æ сæрбæлтау æ цард ка нæ бавгъау кодта, æма си абони уодæгас ка ’й, аци сахарæн æ карни æносондзийнадæ фескъудайдæ, æ фæд зæнхи цъарæбæл нæбал байзадайдæ. Еци лæгæвзарæн бæнтти æ сæрбæлтау ка тох кодта, уони уодуæлдайдзийнади фæрци еци бæлах не ’рцудæй, æ фарнæ абони дæр цæруй æма æносмæ цæрæд!

Арази ан Толпари-фурти аци гъудий хæццæ. Мах, Ленингради сæрбæлтау тохгæнгути хъиамæтти уæлеуæгдзийнадæ ба иронх ма уæд, абони фæлтæртæ дæр куд фæразонцæ, айдагъдæр сæхе пайда æма хуарзæн нæ, фал Фидибæсти сæрбæлтау неци æвгъау кæнгæй хъиамæт кæнун.

ХÆМИЦАТИ Морис