ПЛИТИ Иссæ е ’мбæстонтæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ) КОКОЙТИ Василий, КОТАЙТИ Григорий æма САНАХЪОТИ Бариси хæццæ.

Абони дæр ма ахид æримисунцæ Дæргъæвси гъæуи цæрæг хестæр æма астæуккаг кари фæлтæртæ еци дессаги фембæлд. Е адтæй дууадæс æма инсæй анзей размæ, фал æй æзини хузæн дарунцæ сæ зæрдæбæл дæргъæвсæгтæ. Мæнæ ци зæгъуй еци æнæферонхгæнгæ фембæлди туххæй Дæргъæвси скъолай раздæри ахургæнæг, фæстæдæр ба гъæусовети сæрдар, гъæуи администраций сæргълæууæг, бæстæзонæн музейи хайади директор Сасиати Ислам:

– Е адтæй 1970 анзи. Нæ университети филологон факультет каст фæууни фæсте мæ рарвистонцæ мæ райгурæн гъæу Дæргъæвсмæ ахургæнæгæй. Еу бон фæсурокти рауорæдтон цалдæр скъоладзауи, цæмæй сæ хæццæ уæлæнхасæн бакустайнæ еу æрмæгбæл. Уæдмæ мæмæ ахургæнгутæй кадæр фæдздзурдта, уартæ адæм гъæунги кумæдæр фæдеси ледзунцæ. Фæууагътон мæ уæлæнхасæн урок иннæ бонмæ æма уайтæккæ æз дæр гъæунги балæудтæн. Уæдмæ мæ тæккæ размæ бауорæдта уæзласæн хуæдтолгæ æма си, Дæргъæвсæй Фиййагдони поселокки æрзæтинсæн фабрики ка куста, еци лæгтæй цалдæр рахизтæй, сæ сæртæбæл – каскитæ, сæ косæн дарæс – сæ уæле.

– Ду ба ма ами ци лæууис, – исдзурдта мæмæ шахтерти хестæр Хæдзарæгати Ладемур (рохс дзенети бадæд, хъæбæр хуарз лæг адтæй), – цæуæн æма мах дæр Исси фæууинæн.

Бæдтиати Митяй дуармæ адæм баберæ ’нцæ. Кустæй ка куд цудæй, уотæ лигъдæнцæ кадгин иуазæги фæууинунмæ. Тургъæмæ ку бахизтан, уæд фæууидтан цалдæр кæстæри арти хæццæ куд архайдтонцæ, уой.

– Æма иуазæг ба кæми ’й? – бафарста Ладемур артгæнæги.

– Иуазæг Билари хæццæ медæгæй хæдзари ’нцæ, – дзуапп равардтонцæ артгæнгутæ.

– Етæ дин иуазгутæ! Ходуйнаг æй еци дарæси сæ размæ бацæун, – загъта шахтертæй кадæр. Фал Ладемури бауорамæн нæбал адтæй, уæхæн фадуат нин нæбал уодзæнæй Исси фæууинунæн, зæгъгæ.

Уæдмæ иуазгутæ сæхуæдтæ тургъæмæ рахизтæнцæ. Билар – разæй, уæдта Иссæ æма ма дууæ афицери. Махæн фенцондæр æй. Зин æй хумæтæг дзубандитæй аци фембæлди туххæй радзорун. Фæлтæрдгин инæлар бакастæй устур уарзондзийнадæ æ фæууинунмæ ка ’рбацудæй, уони цæстингасбæл. Билар, æвæдзи, тухстæй æхенимæри, еске Исси номбæл фагæ дзæбæх дзубандитæ ку нæ зæгъа, зæгъгæ. Е бæрæг адтæй, алли дзорæгмæ дæр куд лæмбунæг кастæй, уомæй.

Еугурей разæй Ладемур ниттухстæй Иссæбæл, мæнæ цума æ мади уарзондæр зæнæг адтæй. Æ зæрдæ исунгæг æй…

Мæнмæ фæстагмæ æрхаудтæй Исси къох райсуни барæ. Дзорунмæ нæбал арæхстæн, айдагъдæр лæдæрдтæн Исси къох мæ къохи сабургай куд зир-зир кодта, цума мæ токæй цавта, уоййау. Æ цæститæмæ ин комкоммæ бакæсун нæ бандиудтон. Уой фæсте райстон Билари къох æма ин райарфæ кодтон, уæхæн кадгин иуазæг нæмæ ке исæмбæлун кодта, уой туххæй.

ХЪÆБÆЛОТИ Билар (галеуæрдигæй) æма ПЛИТИ Иссæ бæрæгбони (рахесæрдигæй).

Билар мæ рафæрститæ кодта, ци косæг дæ, куд æй хуæнхбæсти цард, цæмæй тухсетæ, зæгъгæ…

Уæдмæ иуазгути фингæмæ хонунмæ рацудæнцæ фингæцæттæгæнгутæ. Иуазгути фæндæмæ гæсгæ фæдесдзаутæн сæ фулдæр æрбадтæнцæ фингæбæл. Æз, куд кæстæр, уотæ лæудтæн идзагдарæй.

Фиццаг седти барæ равардтонцæ Ладемурæн. Мах еугурæйдæр тарстан, аккаг дзубандитæ ку ну зæгъа Исси номбæл, ку нæ ин ракæна фагæ арфитæ. Фал мæнæ дессаг! Кæци оратор радзурдтайдæ Ладемури хузæн еци сахат:

– Мах æрцудан фæдеси, нæ сæр бæрзæндти кæмæй хæссæн, нæ фунти ке уинæн, нæ минкъий Иристонæн Бонвæрнон стъалу ка ’й, æ уиндмæ æдзох кæмæн бæллæн, æ цæрæнбонæн нæ алли кувди кæмæн ковæн, нæ ирæзгæ фæлтæрæн царди бæрзæндтæмæ феллаугæ намуси туруса ка ’й…

Æма кæци финсæг æргъуди кодтайдæ уæхæн дессаги хуарæнтæ. Еузагъдæй, Ладемурмæ игъосгæй, кувди бадæг адæмæй амменæ зæгъун феронх æй, фал æ седт ку фæцæй, уæд райгъустæй тухгин къохæмдзæгъд, æ амидингæнæг ба адтæй Хъæбæлоти Билар.

Фиццаг хатт фæууидтон уæд инæлари цæстисугтæ. Уалинмæ кæстæрти къуар базардтонцæ Сасиати Валодяй зармæ: «Иссæйау карз тох чи нæ кодта!..»

Заргæнæг æма фæрсаггæнгути цæстингасбæл зиндтæй Исси уарзондзийнадæ, æ кадæ, æ намус, æ бæгъатæрдзийнадæн аргъ кæнуни æнкъарæн.

Уой фæсте седти барæ æрхаудтæй Хъæбæлоти Билармæ.

ПЛИТИ Иссæ Иристони кадгин хестæрти хæццæ.

– Исси Иристони амонун некæмæн гъæуй, мадта ин æ тугъдон нæдтæ дæр зонетæ, уобæл дзорæг æй, абони имæ ци уарзондзийнадæ æвдесетæ, е. Æз уи дæн хъæбæр боз æма уин кæнун зæрдиаг арфæ. Сумах бон бацæй æхсист тугъдони зæрдæ исбоц кæнун, уæ кæдзос еузæрдиуондзийнадæй, уомæн æвдесæн æнцæ инæлари цæстисугтæ, фудрæстæгути ка не ’ркалдæй, етæ æма уин мæ зæрдæ зæгъуй, цæмæй не ’хсæнæй фулдæр цæуа уæхæн намусгин игурдтæ. Еу хатт ма уин арфæ кæнун.

Дуккаг бон скъоладзаутæн радзурдтон Исси хæццæ фембæлди хабæрттæ. Равардтон син хæдзарæмæ кустæн сочинени ниффинсуни ихæс: «Ка ’й Иристонæн Плити Иссæ», зæгъгæ, уæхæн темæбæл. Испайда кæнетæ, ци киунугутæ бакастайтæ Исси туххæй, уонæй дæр. Еци фембæлдæй испайда кодтон фæсевæди ’хсæн патриотон кусти. Гъулæггагæн, уæхæн куст иронхуати изайун райдæдта фæстаг рæстæг, уæддæр Исси рохс стъалу æностæмæ æрттевдзæнæй Ири фæсевæдæн æма сæ хондзæнæй æ фæсте, уодзæнæй син æностæмæ нифси мæсуг бæгъатæрдзийнадæ равдесуни гъуддаги.

Дуккаг бон скъоладзаутæн æз дæр бакастæн мæнæ аци æмдзæвгæ:

КАДЫ НУАЗÆН

Чи нæ зоны Ирыстоны Иссæйы,

Сæрыстыр дзы кæцы ирон лæг нæу.

Уæд ма куыста сæйраг горæт Мæскуыйы,

Фæлæ дын иу хатт базмæлыд нæ хъæу.

Згъордтой адæм хъæугæрон хæдзармæ:

Зынаргъ уазæг нæ гыццыл хъæуы ис…

Кæй ма ’вдæлыд ирон хуынды æгъдаумæ

Нæу худинаг, æрцыдыстæм фæдис!..

Æгæрон цинаг буц уазæг æрхаста,

Уыд алкæмæн æфсæрмдзаст ныхыл фыст,

Фæлæ чъынды уыд ацы бон ныхæстыл,

«Æгас цæуай» – зæгъгæ, къух сындæггай рызт.

Æз æм хæстæг нæ уæндыдтæн фыр буцæй,

Фæлæ мын хистæр баххуыс кодта цырд:

– Мæнæ дын уый та ахуыргæнæг – хохаг

Уырны нæ мах, нæ фæсайдзæн йæ дзырд.

Дæ фæндæгтæм нæ рæзгæ фæлтæр хондзæн –

Æрмæст фæсивæд мауал фенæд хæст…

Мæнмæ фæкаст, цыма мæ зæрдæ тондзæн,

Цыма мæ æвзаг арф риуы нымбæхст.

Уæдмæ Джерихан – хъæуы хистæр басидт:

– Зæххон зæд ис, нæ фынджы уæлхъус ам.

Фыдтымыгъты бæсты сæрвæлтау бахсыст.

Æдзух-иу æй нæ буц фынты уыдтам.

Скодта кад нæ Иры бæстæн, фидæн,

Æрхаста нын Уæлахизы бон Май,

Æмæ фыццаг сидт уый цæрæнбон сидæм

Æнустæм нын æнæмæлгæ куыд уай…

Хъæрæй ныззарыд кæстæрты къорд уаты:

«Иссайау карз тох чи нæ кодта уæд».

Æмæ нæ хистæр тынг бæрнон сидт нуазы…

Æнæмбæхст цæссыг алкæй рустыл уад.

ПЛИТИ Иссæ е ’мбæстонтæ (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ) КОКОЙТИ Василий, КОТАЙТИ Григорий æма САНАХЪОТИ Бариси хæццæ.