Устур Фидибæстон тугъди будурти Иристони тугъдонтæ сæхе куд бæгъатæрæй æвдистонцæ, уой туххæй финстонцæ берæ зундгонд публицисттæ æма финсгутæ. Зæгъæн, æнæгъæнæ дуйнебæл номдзуд советон финсæг Илья Эренбург 1942 анзи æ уацтæй еуеми Милдзихти Заурбеги фурт Хаджимурзи туххæй уотæ финста: «…Фондзинсæй немуцагемæй фулдæр ниццагъта Иристони сахъ хъæболæ Милдзихи-фурт. Нæ бæсти ин кæци кизгæ нæ райарфæ кæндзæнæй?.. Уомæн æ тохæндзаумауи фæттæ тæхунцæ зæрдибунæй æма уой туххæй нæ рæдуйуй, уомæн æй рæстдзæвийнæ. Æхуæдæг уотæ фæззæгъуй: «Фидибæстæ зин уавæри ку бахауй, уæд иристойнаг уайтæккæ саргъбæл равзуруй!..»

Номдзуд финсæг хумæтæги нæ ракодта не ’мзæнхон æхсаргин тугъдони кой. Устур Фидибæстон тугъди рæстæг иристойнæгтæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном лæвæрд кæмæн æрцудæй, уонæй тæккæ фиццагдæр аккаггонд æрцудæй Милдзихи-фуртæн. Æ рæстæги дæр æма абони дæр ма си нæ дзиллæ сæрустур æнцæ.

Абони ба ин æ рохс ном имисæн уомæ гæсгæ, æма 1 январи æ райгурдбæл исæнхæст æй фондз æма фондзинсæй анзи.

Цæгат Иристони адæмон финсæг ДАУРАТИ Дамир Милдзихти Хаджимурзи туххæй берæ аллихузон цæмæдесаг æрмæгутæ ниффинста. Нæ номдзуд тугъдони туххæй æ радзубандити уотæ бауайдзæф кодта: «Милдзихти Хаджимурзæ райгурдæй анзæн æ тæккæ фиццаг бони æма уæд – кæми къуæре, кæми ба фулдæр рæстæг нæ устур бæстæн фæлладуадзæн бæнттæ фæуунцæ, æма, ка ’й зонуй, уомæ гæсгæ нæ номдзуд тугъдони рохс ном æгириддæр цитгингонд не ’рцæуй.

Гъо, уотæ дæр фæууæд, æма уæд газеттæ мухургонд нæ фæццæунцæ. Фал радио æма телеуинунадон фæрæзнитæ ба? Етæ гъæйттæй ку фæккосунцæ. Не ’ргъуди кæнунцæ… Мадта сæ фæсбæрæгбон дæр Хаджимурзæмæ нæ райевдæлуй… Е уæмæ раст кæсуй?..»

Арази ан: е æгириддæр нæй раст.  Æма абони мухур кæнæн Дамирæн æхе æма зундгонд журналист БАЛЛАТИ Рити радзубанди Милдзихти Хаджимурзи туххæй.

– Дамир, фиццаг хатт Хаджимурзи хæццæ ку фембалдтæ, ку ин базудтай æ царди хабæрттæмæ, айдагъ æхецæй нæ, фал ма æндæр кæмæйдæрти дæр, уæд дæ фиццаг æнкъарæн циуавæр адтæй, циуавæр хатдзæгтæ искодтай?..

– Еци дæнцæ, Ритæ, æз фæстæдæр Хаджимурзæн æхецæн дæр загътон æма худтæй, дæуæн дæр æй мæнæ цума кувддони дæн, уой хузæн зæгъдзæнæн:

– Уотæ мæмæ фæккастæй, цума æ минкъийæй фæстæмæ дæр цæттæ адтæй устур лæгдзийнадæ равдесунмæ. Мæнæ кæсай: дæлæ Елхотти сæ мадæ æма фидæн адтæнцæ æхсæз: цуппар биццеуи – Мæрзабег, Хаджимурзæ, Алимбег æма Петя, кизгуттæ дууæ – Адзæ æма Даухан. Ка куд хестæр æй, уотæ сæ ранимадтон. Адтæй  уæззау æма æстонг дзаман. Еугуремæй раздæр мадæ æма фидæн бийнонтæ даруни гъуддаги сæ фарсмæ балæудтæй цуппæрдæсанздзуд Хаджимурзæ. Сæрди  каникултæй еуеми е гъæусовети курдиадæмæ гæсгæ раййивта дæллаг синхаг постхæссæги. Зæронд лæг æ къæхтæбæл нæбал ислæудтæй, Хаджимурзæ скъоламæ нæбал бацудæй. Адтæй æнæзийнадæ, цæрдæг, æзмæлагæ биццеу æма имæ еу дзамани фæккомкоммæ æй колхози сæрдар, æцæг лæги хузæн æй æ косæн уатмæ æрбахудта радзубанди кæнунмæ, исарази æй кодта постхæссæги куст ниууадзунмæ, рарвиста æй Даскъофи хуæдрæбун фонсхезæгæй.

Æ фиццаг лæгдзийнади кой уæд райгъустæй еугур Иристонбæл. Е ба уотæ адтæй: тæссаг рæстæг адтæй æма сæрдари унаффæмæ гæсгæ хаста тохæнгарз æ хæццæ, бæх дæр имæ адтæй.

Еу сæумæ гъæди æрдози æнæнгъæлти фембалдæй дууæ æнæзонгæ бæхгинебæл. Фæстæдæр куд рабæрæг æй, уотемæй еци дууæ адтæнцæ сахар Нальчикки  банки сæйраг бухгалтер æма е ’мкосæг, берæ æхца радавтонцæ æма Елхотти гъæди римæхстæй уæрми цардæнцæ. Уæлдай æвдесæн сæ нæ гъудæй æма гъонгæс биццеубæл топпитæй ралæудтæнцæ. Хаджимурзæн зæронд толдзæ бæласи фæсте æхе раримæхсун бантæстæй, уæдта сæ уæд, цуппæрдæсанздзуд биццеу, æхуæдæг дæр багæрах кодта, еуей бæх си фæццæф кодта, е ’рхаудтæй æма лæг æ буни фæцæй, æ къах расастæй. Иннæ бæхгин ба ледзæги фæцæй. Хаджимурзæ цæф бæхмæ берæ фæккастæй, уæдта æ буни ка фæццæф æй, уой нæтунмæ игъосун нæбал бафæразта, бацудæй имæ, æхе бæхбæл æй исæвардта æма ’й гъæумæ æрбаласта. Еци цаутæбæл бæнттæ рацудæй æма Хаджимурзæмæ иссудæнцæ Нальчиккæй, нæ сахари хецауадæ, дан, дæ агорунцæ, еци бæгъатæр биццеуи, дан, фæууинæн. Рандæй, æхцай устур лæвар ин равардтонцæ, е уоми базармæ бацудæй æма си æ фидæн дæр æма æхецæн дæр хъазар зуймон ходтæ балхæдта, ку иссудæй, уæд е ’нсувæртæ æма хуæртæн сæ дзиппити фæйнæ тумани ратъунста. Æма уæд етæ кæбæлти æхцатæ адтæнцæ! Лæгдзийнади фæрци сæ бакуста! Фал Милдзихти биццеуи устур лæгдзийнæдтæ ма нерæнгæ разæй адтæнцæ…

МИЛДЗИХТИ Хаджимурзæ е ’мгъæуггагти, елхоттаг колхозонти хæццæ фембæлди рæстæг.

– Балæдæрдтæн дæ, Дамир, ду нур, æвæдзи,  Устур Фидибæстон тугъди коймæ рахезунмæ гъавис? Æфсади рæнгъити, дан æй æрæййафта тугъд? Е æцæг æй?

– Гъо, афойнæ дæр ин нæма адтæй, фал ин æ хуарз æмбæлттæмæ уордæмæ фæдздзурдтонцæ æма, дан, Хаджимурзæ дæр тугъдон комиссарæн ниллигъстæ кодта, сæ хæццæ мæ рауадзæ, зæгъгæ.

Æ мадæ кæугæй дзурдта:

– Мæ хевæндæ биццеу мæ коммæ нæ бакастæй, æхе фæндæ размæ тардта, нур мин уоми ци фæууодзæнæй?

Æ фидæ, дан æй сабуртæ кодта:

– Ма ин тæрсæ, еунæгемæй дæр си дæлдæр бунати не ’рлæудзæнæй. Уотæ мæмæ кæсуй…

Æма е æцæгæйдæр уотæ рауадæй, Хаджимурзæ мин æ тугъдон нæдти туххæй берæ фæдздзурдта, абони уæнгæ дæр ма диктофони финстæй байзадæнцæ. Кæд дæ, Ритæ, исонибони ести радиобакастæн багъæуонцæ, уæд дæмæ сæ ратдзæнæн, уомæн æма æ имисуйнæгтæ ирд æвдесæн æнцæ тугъди Æверхъаудзийнадæ, Æгъатирдзийнадæ æма  Лæгдзийнадæн.

– Хаджимурзæ ци бæгъатæрдзийнæдтæ равдиста, уонæн сæ еугурей кой ракæнунæн нин амал нæййес, фал дин си зæрдиагдæрæй кæцити æримиста, дæхуæдæг си, Дамир, дæ зæрдæбæл кæцити бадардтай?..

– Фескъуæлхтæй тугъдæн æ тæккæ фиццаг бон дæр. Боницъæхтæбæл, дан, нæбæл бомбитæ нæхе Терки устур дортæй фулдæр æгъзæлун ку райдæдтонцæ, уæд, дан, уордигæй ледзæги фæцан. Бæхдонæмæ, дан мин бантæстæй бауайун, мæ бæхти, дан, тачанки райефтигътон, минкъий ку рауадæнцæ, уæд æ зæрдæбæл æрлæудтæй се ’фсæддон хаййи туруса знаги къохмæ ку бахауа, уæд ходуйнаг кæндзинан, зæгъгæ, фæстæмæ раздахтæй, еци хъуæци, дан, туруса кæми адтæй, еци къум иссирдтонцæ, рахастонцæ ’й, фæстæдæр æй равардта сæ командирмæ. Уомæн æвдесæн адтæй е ’мбал елхоттаг лæхъуæн Бæройти Дауит.

Зумæги фиццаг бæнттæй еуеми ба немуцаг хуæдтæхæг æргæлста. Гъæди æрдозæмæ бахъæрдттæнцæ. Кæсунцæ æма си æ астæу нæхеуон сугъд хуæдтолгæ, æ шофер рульбæл мардæй бахаудтæй, æ тог фæккалдæй, гуфи ба пулемети рази æригон, кедæр хуæрзконд лæхъуæн, лейтенант мардæй лæудтæй. Ахид, дан, рауайуй мæ цæститæбæл. Минкъий раздæр сæ немуцаг хуæдтæхæг мæрдтæмæ барвиста. Æз, дан, пулемет исистон, уоми æй куд ниууагътайнæ. Уалинмæ еци хуæдтæхæг мах сæрмæ дæр æрауиндзæг æй. Ме ’мбæлттæ, дан, арф мети сæхе римæхсунбæл фæцæнцæ, æз ба, дан, еци пулемет бæрзæ бæласи сагели æрæвардтон æма ’й хуæдтæхæгбæл рауагътон. Исæргъавтон æй! Иссугъдæй æма æ тæхæг рагæпп кодта, уæдмæ ме ’мбæлттæ фæннифсгундæр æнцæ, автоматтæй парашютистбæл ралæдтæнцæ æма уомæн зугуни голлаги хузæн арф мети æ тъæпп фæццудæй.

Уалинмæ фæдесмæ кæцæйдæр еу хуæрзхузтæ  болкъон фæззиндтæй, бæстæ æ сæрбæл исиста, фæттарстæн, дан, кæд, зæгъун, нæхе хуæдтæхæг æргæлстонцæ, зæгъгæ. Ка, дан æй фехста. Мæнмæ ин ку байамудтонцæ, уæд мæмæ ходгæй æрбацудæй, æ хъури мæ никкодта, уæдта мин æ дзихъиртнæуæг кæрцæ балæвар кодта. Мæскуй госпитæли дæр, Сочий госпитæли дæр еци кæрцæ – мæ хæццæ, мæ хæццæ ’й исластон нæхемæ дæр.

– Мæнæ 108 немуцаги ци тохи рæстæг рамардта, Советон Цæдеси Бæгъатæри ном ин ке туххæй равардтонцæ, уой ду не ’римисай, е ми не ’руагæс кæнуй…

– Куд нæ ’й æримисдзæнæн, уæлдай фулдæр æма мин æй лæмбунæгдæрæй фæдздзурдта, æцæг, еуæй-еу хатт æ зæрдæ исунгæг уидæ, уомæ кæсгæй ба мæнæн дæр, уæлдайдæр æй мардбæл куд банимадтонцæ, уой туххæй дзоргæй.

Е ба уотæ рауадæй. Еци тохи фæсте æй сахар Валдайи госпитæлмæ баластонцæ. Æ сæр, хъæбæрдæр ба æ къæхтæ, хъæбæр цæфтæ адтæнцæ, тог си баласта æма ниррæсудæнцæ. Мæ бон, дан, нæдæр дзорун, нæдæр æзмæлун адтæй. Дохтиртæ æй, æвæдзи, мардбæл банимадтонцæ æма ’й иннæ мæрдти ’хсæн æрæвардтонцæ. Хуссун, дан, уæлгоммæ, мæ фарсмæ кадæр нæтуй. Æ нæтун  банцадæй, уæд, дан, æй зонæ: рацох æй е дæр. Иннæ къуми, дан, еу кадæр ку нигъгъæр кæнидæ «Таня, береги маму», зæгъгæ, уæд, дан, мæ зæрдæ æндæмæ тудта, мæхе мадæ рауадæй мæ цæститæбæл, нæ кауи сæрмæ айфонмæ минкъий биццеутæ куд бадунцæ, е.

Ку неке мæмæ зиндтæй, уæд исфæндæ кодтон, зæгъун, еске ма мæмæ ку ’рбакæса, уæд ибæл дамбаца рауадздзæнæн… Гъе, уойбæрцæбæл истухстæн мæ ристæй. Уалинмæ дуар райгон æй æма еу-дæсемæй æрбакалдæнцæ сæ еугуребæл дæр уорс халæттæ, мæ рази æрлæудтæнцæ, сæ дзубанди син игъосун:

– Мæнæ е амæйфæстæмæ æй Советон Цæдеси Бæгъатæр. Сталин, дан, загъта, Мæскумæ æй агорунцæ…

Еугурæйдæр мæ рази æртумбул æнцæ, расгарæ-басгарæ мæ кæнунцæ, сæ алли февнæлдмæ дæр фесхъеуинæ. Мæ хъæппæлтæ мин раластонцæ, ваннæмæ мæ бахастонцæ, нихснадтонцæ мæ, уæдта мин мæ цæфтæ бабастонцæ.

Дуккаг бон мæ командир, лейтенант Глухов мæ уæлгъос æрлæудтæй æма мин загъта:

– Банимадтан, цал немуцаги рахъан кодтай, уой. Æнæгъæнæ 108! Уæхæн си нæма адтæй, Сталинмæ дæр, дан, фегъустæй…

Мæ меднимæр: мæнæн мæ ихæс æхсун адтæй æма æхстон, цалей рамардтон,  уой нæ нимадтон, кæд сæни агувзитæ нæ ’нцæ, миййаг. Мадта ма тугъди будурмæ цæй туххæй рацæуæн?

Уодзæнæй ма