Алли анз дæр 9 майи нæ бæстæ 18 сахатти æма 55 минуттебæл нæ дзиллæ еу минут нигъгъос уогæй иссерунцæ, Устур Фидибæстон тугъди рæстæг æ цард ка иснивонд кодта Райгурæн бæсти сæрбæлтау, уони нæмттæ. Телеуинунадæй æма радиойæй райгъусунцæ хъонц кæнуни дзурдтæ… Еумæйагæй «Рохсаг уотæ…» фæззæгъæн, нæ абониккон сабур цардæй кæмæн ан ихæсгин, уонæн. Ихæсгин ба фиццагидæр уомæй ан, æма син гъæуама сæ хъиамæттæ ма иронх кæнæн, еудадзуг имисæн æма син цитгин кæнæн сæ рохс нæмттæ.

Æносон арт… Æности æхседарф. Нади билæбæл е ’носон бунати цирагъдарæй ислæудтæй. Ци дæ ’рхаста, кæцæй фæззиндтæ, циуавæр фудвæндæгтæбæл æрхизтæ? Кæд Прометей расаста цъæх айнæг, ратудта æ хъадама, арви цæхæр рæхистæ раскъафта Хуцауæй æма зæнхи фæллад фæлтæртæн е ’сконд артæй батавта сæ рист уод? Æви Данко æ карз æнос, æ сау циртæй мæйдар æхсæви тар гъæдæй рацудæй фæдеси æма æ содзгæ зæрди ном циртæн аци рауæн ниссагъта, цæмæй зæнхи фурттæн над ниррохс уа æма æрттева.

Нæ, е Прометей, кенæ Данко аргъæуттæй не ’систадæй. Сæ конд таурæхъ нæуæгæй нæ райдæдтонцæ.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ… Аллирдæмæ здухсунцæ. Хормæ, арвмæ ивазунцæ сæхе…

Салдат адтæй е. Зæнхи хъæболæ, лæги фурт. Зæнхи арф уедæгтæй, арф æвæрæнтæй ка райгурдæй, уæхæн хуар, гъæди æма кæрдæги хузæн. Æ зæронд фидæн æ сæумæ æма е ’скаст ка ’дтæй.

Салдат адтæй е. Æ уæрагбæл, нæуæг киндзи хузæн, сæргубурæй ка ракодта карз соми Сурх Турусай рази. Ард ка бахуардта косæг лæги къохи скъудтæй, хуасдзауи тæппал æнгулдзитæй, фиййауи дорæфхуæрд зæбæттæй, хумгæнæги хеди ’ртæх, æ цæсти рохсæй, Райгурæн бæсти Æрфæнифæд, æртæхгун сæумæраги нæ рæзæдони болæмæргъи зарунæй.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Аци æхседарф, ци зин рæстæг, ци фудæбонтæбæл æрхизтæ… Де ’бæрæг нæдтæ… Зæнхи талингæ реу, æ сæрисæфæни цъæстæй, тохи тумугъ айнæгæй федардæр кæми адтæй… Тугъди реу кæми нихъуардта дортæ æма гъæунгти, адæм æма гъæди. Будур кæми бандзуг æй тог æма мастæй, цæстисуг æма гъæрзунæй. Тохи зар ци рауæн райгурдæй тогæй. Тохи зар бор рондзи кæми исæвдулдæй. Тогæйдзаг карди комбæл рæстæг пъæзуй хузæн кæми лæстæй. Бомбити гъæрæй тар æхсæвæ кæми ниффæлладæй, кæми бастадæй. Кæми æриста мæлæт фæллад тугъдонæн æ фæллад…

Уоми аци цирагъ, аци æхседарф тоги зæйтæй игурдæй.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Тумугъ æма форди æрра уолæнтæ сæ кæрæдзей кæми хуастонцæ… Арвæй будуртæмæ хуæнхтæбæл тогтæрегъæдтæ кæми калдæй… Кедæр царæфтуд калд хæдзари уг кæми исбидта астъонæ æма си алли æхсæвæ дæр гъарæнгитæ кæми кодта… Арв æма зæнхи фудæвзарæн фудбонтæбæл сау халон тар гъæди кæми дзиназта, бæгъатæр тугъдонæн еу цард, еу уод, еу зæрдæ кæми нæ адтæнцæ фагæ…

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Рæстаги бон рæстаги тохи рæстæг лæгбæл фæстаг хорискаст, фæстаг уарун, фæстаг мæйрохс кæми кастæй… Фæстаг балцийæй кæми нæбал адтæй здæхæн. Фæстаг къахдзæф, фæстаг уолæфт, фæстаг салам, фæстаг хуæрзбон кæцæй æрвиста дуйнемæ… Æ тоги нивдулгæй, фæстаг фунæй кæми бацæй салдат; бони рохсæй хори тунтæ кæмæн хастонцæ хъиамæт æма зиндонæ. Ка гъæрзтæй сау фуди, сау цæфти æма сау арти. Аци æхседарф еци артæй а бæстæмæ æрцудæй.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Дзармадзани богътæй кæми игурдæй, кæми федар кодта æнсувæрдзийнадæ, тог æма стæг. Æнæхсæвæр, æнæхуссæг æхсæвтæ, салд акъоппи стонг æма æргъæвстæй. Хорсугъд, ругæ æма цæстисугæй игъæстæ хуæрдæ æма урдуг къахвæдти… Метфæлдзæгъдæни, думгити… Æнæкæрон царди уотæ цубур кæмæн разиндтæй æ над. Мади катай æма гъарæнгæ, ниййерæги фудтæрхон, тог æма цæстисугтæ, бæгъатæрмæ кæми игурун кодтонцæ тухæ æма æфсармæ… Гъо, еци тоги зæйи ке зинг рахустæй, уой зинг, уой тогæй аци арт иссугъдæй.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Тохи будур ка рохс кодта карди коми ’ртивдæй, ка ’й тар кодта топпихуаси сау хъуæцæй. Æ цæститæй кæмæн æрттивта арви тухæ, зæнхи сойнæ. Арв æма зæнхи æнæкæрон хъаурæ ке домбай, ке сабур иуæнгти æхсистæй. Фæдеси бони ка ’дтæй арт æма фæдес. Ка аразта федæрттæ итигъд будури, унгæг коми, дор æма сикъитæй нæ, фал е ’стæг æма, æ тог æма æ реуæй. Æцæг федар ке федар разиндтæй тогуарæн зиндони. Е адтæй салдат… Е раскъафта аци зинг арви къæдзæ рæхисæй… Хори тунтау, уалдзæг ка ’рхаста нæ хуæнхтæ æма нæ фæзтæмæ.

Аци æнæмæлгæ æхседарф…

Ка иссугъдæй гъизт æхсæвти æма æнæбун форди сонт уолæнтæбæл… Фудвæндæгтæбæл, тохи зарау, арци фийбæл, тæппал къохтæбæл, ка тундзтæй идардæй. Ка тундзудта дзармадзанти богъти барцæбæл Терк æма Невабæл, Волгæ æма Одербæл, Эльбæ æма Дунайбæл… Лæги ном æма кадæ, Æрфæнифæди стъалутау æрттевгæ, кадгин циртбæл федарæй ислæудтæй, зиндони куд федар лæудтæй, уотæ. Нæ фидтæлтæ ци ниууагътонцæ сæ цæуæтæн лæварæн – зæнхæ, дон, кæрдзин æма æууæнкæ, уони гъæуайгæнæг æрцудæй.

Е адтæй салдат… Цардмæ ка бацудæй ходгæ æма заргæ, æма си фæстæмæ ка здахтæй тоггъолæнттæй, æлхий æрфугæй. Гъо, уæддæр нæртон адтæй салдат. Е уæддæр лæварæн адæмæн ниууагъта аци зæнхи содзгæ æхседарф… Æ тæвдæ тоги цæхæр, æ зинг зæрди стъæлфæн…

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Салдат, кæд дæбæл арв æгъзæлæнтæ ниццæй, ранигъулдæй дæ хор, уæддæр нæ артдзæсти нæ рахустæй дæ зинг. Æносон арт… Седзæрти, идæдзти цæстисугтæй конд арт. Ка ’рлæуун кодта æ исæвди къахбæл рун æма фудфуни. Ка ’рхаста ауиндзæнтæбæл а бæстæмæ уæлмæрдтæ. Ка ’рхаста Хинганæй Ламаншмæ саударæн цирттитæ. Ка ’рхаста нæ уалдзæг, нæ цъæх фæзтæ, нæ деденгун сахартæ æма гъæутæмæ цæстисуг æма тоги тогуарæн сахуарун.

Арти æвзæгтæ дзорунцæ…

Тугъди æхседарф, тугъди бардауæг… Цал хуарзæнхи, цал уæззау цæфи æрауигътай салдати реубæл! Цал тухи ин бафтудтай æ тухæбæл! Цал нифси ин бауагътай таси бони е ’уæнгти! Нифс… Салдатæн, е ’хсарæ, æ уедæгтæ, æ тузмæг æлхий æрфгутæ равзурунцæ æ нифсæй.

Æносон зинг… Уой дæлуймонтæ мæйдари нæ тæхунцæ. Е тумугъ бони æргъæвст фиййауи къотæртæй конд арт нæй. Е содзуй дуйней гъар, æ фудæнхæ æма маст. Е содзунцæ уадæмдзо фæлтæри уæззау тохи мæтъæл зари муртæ. Ами содзунцæ уазал акъоппи æнæхуссæг мæйдар æхсæвтæ. Е араугæ пеллон уадзуй зингхуст хъæболти мади гъарæнгæ, Освенцим, Майданек æма Орадури уодесæги инод цъæхахст… Кизгæй ка байзадæй курдуати, æ идард бæлццон, æ боц уарзонмæ ка кæсуй æнгъæлмæ, уой цæстисугти цади, саударæги гъарæнги хæццæ, зæнхи уæззау цæфти хæццæ содзунцæ.

Зиндони райгургæ æносон цæхæр…

…Гъæдин къæхтæй æма зингхуст хъæболти цæсти рохсæй конд арт, салдати тогæй ка иссугъдæй… Салдат! Ци арф бунат дин разиндтæй зæнхи зæрди, зæнхи реуи!.. Æносон арт а зæнхæбæл дæ зæрди уедæгтæй ду иссугътай…Тугъдони уод, салдати зинг, æрттевæ мадта æнæмæлгæ æности… Багъæуай нин кæнæ фудрунæй нæ арв æма нæ над, нæ хорискаст, нæ уалдзæг, нæ дон, нæ кæрдæг, кæддæр сæ дæ гъуди æма дæ реуæй куд багъæуай кодтай, уотæ.

Салдати зинг… Æ бæгъатæр мæлæти сæрти фæстæмæ ка æрæздахтæй цардмæ. Нарти уæйгути хузæн тухгæнæг тухæ кæмæн не ’ссирдта!

ФÆРНИАТИ Дзибус