НАРТИ ЭПОС ТУЙГЪАНТИ МУХАРБЕГИ ИСФÆЛДИСТАДИ

Нартæ гурикондæй циуавæр адтæнцæ, сæ цардиуаги гъуддæгутæ куд аразтонцæ, уони нæ рагфидтæлтæ дæр куд нæ зудтонцæ – уой дæр нартæн сæ кадæнгити медесмæ гæсгæ. Ка ’й зонуй, еци еугур хабæрттæ хе цæстæй фæууинунмæ дæр бæлдтайуонцæ. Фал сæ ка исфæлгонц кодтайдæ, уæхæн хузæгæнгутæ кæми адтæй уæди рæстæгути. Уотемæй цудæнцæ рæстæгутæ… Уæдмæ, Хуцау нин нæ адæмæн хуарз кодта, æма, нæ адæми еци бæлдæ ка исæцæг кодтайдæ, уæхæн адæймаг нæмæ фæззиндтæй – Туйгъанти Сафари фурт Мухарбег. Нарти кадæнгитæмæ гæсгæ ци алæмæти дессаг хузтæ исаразта, етæ кæдæй æма кæдæй ардæмæ устур дести æфтаунцæ дзиллити. Куд фурхуæдæфсармæ адæймаг, уотæ Туйгъани-фурт æхуæдæг æ хъазауатон фæллæнтти фæдбæл хебæлхуæцгæ дзоридæ: «Кæд мæнæн мæ бон бацæй нæ адæми Нарти эпоси тухæ æма гъомус уæддæр еуминкъий равдесун, уæд хъæбæр арфиаг дæн Цæгат Иристони АССР-и хецауади сæргълæугутæй, мæнæн ка равардта нæ адæми Нарти эпоси устур мæсугмæ дор байвæруни фадуат…»

Нæ загъд уæмæ æгæр ма фæккæсæд, фал еци хузæгæндти ахедундзийнадæ Нарти кадæнгитæн сæхе æмбæрцæ ’й. Етæ сæхуæдтæ ’нцæ аййевадон Нартиадæ.

Æма еугæр аци анз Цæгат Иристони нимад цæуй Нартиади Анзбæл, уæд, махмæ гæсгæ, раст уодзæнæй æримисун, Нарти кадæнгитæ исцитгин кæнуни арфиаг гъуддаги Туйгъанти Мухарбег куд фескъуæлхтæй, уой. Æрмæг кæсетæ 4-5-аг фæрстæбæл.

Нæ адæми намусгин евгъуд цардиуаги ахсгиагдæр уодварнон хæзна – «Нарти эпос»-и аййевадон хузи æвдист æрцудæнцæ Фидибæстæ, фидиуæзæг уарзун æма æ сæрбæлтау  æновудæй  архайун, адæмти ’хсæн еудзийнадæ æма хæлардзийнади гъуддæгутæ, рæстдзийнадæ, æхсарæ, æгадæ цардмæ æнæуинон цæстæй кæсуни менеугутæ.

Нарти эпос аййев хузæкæнуйнадæн æй æнæисусгæ игурæн, дзурди дæснитæн е æй сорæттæ, мотивтæ æма темити гъæздуг хæзнадонæ.

Эпосæн æ аййевадон фæрæзнитæ æнцæ аллихузон æма тухгин. Æ алли цикли дæр бæлвурдæй зиннунцæ аййев хузæвдесæг эпитеттæ, зæгъæн: «бор хонх», «сау хонх», «сугъзæрийнæ дзиккотæ» æма уотæ идарддæр.

Рæсугъд хуарæнти фæрци Нарти кадæнгити иссерæн ес æрдзи аллихузон хузтæ. Зæгъæн, «Ацæмæз æма Агундæ-рæсугъд»-и кæсæн:

Сау хъæд тъыфылтæй хæрдмæ хауын байдайы, –

Гæмæх къуылдымты, гæмæх æрдузты,

Æппын кæм нæ зад кæрдæджы хал дæр,

Уым ныр куы равзæры зæлдаджы хуызæн.

Гæмæх быдырты рæсугъд дидинджытæ

Сæ хъулон сыфтæ уæд куы радардтой,

Æмæ, гуыв-гуывгæнгæ, мыдыбындзытæ

Дидинджыты мыд цъирын байдыдтой.

Сау хъæды мæргътæ алы хъæлæстæй

Къуыззиттуастгæнгæ сау хъæд сæ сæрыл

Исын байдайынц, – нарты Ацæмæзæн

Рæсугъд ныхъхъырнынц йæ рæсугъд зарджытæн…

Нарти эпосмæ сæ гъос раги æрдардтонцæ хуæздæр хузæгæнгутæ, уонæн е иссæй агъазиау аййевадон уадзимистæ исфæлдесуни гæнæн. Еци хузæгæнгутæй еу æй Туйгъанти Мухарбег. Æ генион уадзимистæ исаразуни агъоммæ е Нарти эпос исахур кодта лæмбунæг, историон æгъдауæй.

Кадæнгити мингай варианттæ кæрæдзебæл баргæй, къамис æрцудæй уæхæн хатдзæгмæ: бæгъатæр нарти туххæй цидæриддæр варианттæ адтæй, етæ ’нцæ, кæддæр æ рæсугъддзийнадæй деси ка æфтудта, фал цубур рæстæгмæ æ раздæри хузæ кæмæн нæбал ес, уæхæн агъазиау бæстихаййи ихæлдздзæгтæ, – финста Туйгъанти Мухарбег. Æма æ аци загъди ес арф гъуди, аци фарста æртасæг косгути аразуй раст надбæл эпоси еуæй-еу æбæлвурд фарстатæ раст ралух кæнуни гъуддаги.

Æцæгæйдæр, эпоси еугур сорæттæ, адæм сæ куд исаразтонцæ, махмæ уотемæй не ’рбафтудæнцæ, æрцудæй си устур æййивддзийнæдтæ.

Туйгъанти Мухарбеги конд хузтæ ахур кæнгæй, зин балæдæрæн нæй, уой хузæн ке неке балæдæрдтæй Нарти эпоси адæмон уодиконд, æ бæгъатæрон рахаст. Хузæгæнæгæн æ агъазиау искурдиади фæрци бантæстæй аййевадон æгъдауæй нæ евгъуд дзамантæн сæ цæмæдесдзийнадæ æнхæстæй равдесун. Æ дессаги реалистон хузтæй ном кæнуй æ адæмæн, уомæн æ цитгин историйæн. Хузæгæнæг æргом кæнуй эпоси идейон медес. Мухарбеги хузти бæлвурдæй уинæн нарти цард. Таурæхътæй ист эпизодтæ уотæ рæсугъд æма тухгин фæлгонцгонд  æнцæ хузæгæнæги къохæй, æма сæ æнæгъæнæй  ка нæ бакастæй, еци адæймаг дæр æй балæдæрдзæнæй, таурæхътæ цæбæл дзорæг æнцæ, уой, æма æ зæрдæй некæдбал исцох уодзæнæнцæ. Æхсар æма Æхсæртæг куд фæммард æнцæ, уой туххæй эпоси кæсæн: «Æхсæртæг æваст æ хъæма фелваста. Ниццавта хъæмай æ тухæ æ бонæй. Æма си е ’нсувæр Æхсари рамардта…»

Мухарбеги конд хузи Æхсар æма Æхсæртæги уинæн мардæй. Дзерассæ сæбæл ниддæлгоммæ ’й æма æхе кæунæй маруй. Хузи сæйраг бунат ахæссуй Æхсæртæги агъазиау гурæ, æ реугудур ин  байгарста, æма гъæдгинæй тог фемæхстæй. Адæймаги цæстингас æхемæ æздахуй Дзерассæ дæр. Сæ алфамбулай æрхунæй фегуппæг æнцæ денгиз, хуæнхтæ, арв, мæргътæ.

Аци дессаги хузæй бæрæг æй, Туйгъанти Мухарбег ке тундзуй Нарти эпос реалистон æма психологон уагæбæл æвдесунмæ. Æ еци тундзундзийнадæ æнгом баст æй уадзимисти композицити декоративон рахасти хæццæ.

Нарти эпосбæл æртасæн куст ка кæнуй, айдагъ етæ нæ, фал таурæхътæ ци адæм кæсунцæ, уонæмæ дæр тæккæ дессагдæр сорæтбæл нимад æй Сатана, эпоси тæккæ сæйрагдæр æма уарзондæр архайгутæй еу.

Сатанай сорæт аййевадон æцæгдзийнади æгъдауæй уойбæрцæ дессаг, уойбæрцæ тухгин æй, æма æ мифологон медес адæймагæй æрбайронх уй, мах фæууинæн, матриархати догæ æ тæккæ тæмæни ку адтæй, уæди рæстæги тухгин силгоймаги. Æцæгæйдæр, Сатанай сорæти бæрæг æнцæ силгоймагæн æ еугур растауйнаг менеугутæй беретæ.

Адæм  раст аргъ кæнунцæ Сатанайæн, гъома, е адтæй зундгиндæрти-зундгиндæр, зæнхи цъарæбæл рæдаудæрти-рæдаудæр, æ рæсугъддзийнадæй тар æхсæвæ дæр ниррохс уидæ, æ дзубанди ба топпи фати хузæн æ нисанеуæгбæл æнæцъерфæй исæмбæлидæ. Сатанай ку бафæндæуа, уæд ниууардзæнæй мет, исистдзæнæй зелгæ-думгæ. Сатана лæдæруй мæргъти æвзаг, уинуй, дуйней цитæ цæуй, уони.

Профессор Абайти Васо куд финста, уотемæй Нартæн уæн ес, сæ бæгъатæртæй æнæ кæмæйдæрæй, е сауæнгæ сæ тæккæ сæйрагдæртæй ку уа, уæддæр. Гъе æцæг син уæн нæййес æнæ Сатанайæй. Уомæн æвдесæн æй, эпоси Сатанай рамарди туххæй ке неци загъд ес, е. Сатана æй æнæмæлгæ, растдæр зæгъгæй ба, е цæруй, цалинмæ Нарти муггаг цæруй, уæдмæ.

Сатанай сорæт Туйгъанти Мухарбег уæлдай арæхстгиндæрæй æвдесуй нарти кувди – Урузмæг Сатанай хæццæ рахецæн унбæл ку ниллæудтæй, уæд Сатана æхуæдæг ци кувд исаразта, уоми.

Кувди адæми астæу Сатана федауцæй лæууй, æ къохи бæгæний хъалац, уотемæй æма адæммæ игъæлдзæгæй, уарзон цæстæй кæсуй. Æ рази тумбул фингæ, алли хуæрдæ æма ниуæзтæй идзаг. Хузи тæккæ зингæдæр бунати уинæн Урузмæги. Е амонуй кæстæрти ’рдæмæ. Кувди адæмæн разамунд дæттуй Урузмæг. Финги фарсмæ бадунцæ дууæ зæронд лæги. Еу хуæцуй къосбæл æма, æвæдзи, ковуй. Адæм имæ нийгъустонцæ. Æ фарсмæ ци хъæрæу зæронд лæг бадуй, уобæл хуæцуй æндæр зæронд лæг; еу æригон биццеу Сатанамæ æнахур кæститæ кæнуй, хъæрæуи æрбахонуй. Аци рауæн хузæгæнæг хъæбæр хуарз равдиста нарти æгъдау  – кувдмæ адæми сæ еугурей дæр хонун, устурæй-минкъийæй æ бон æрцæун кæмæн нæй, уонæн ба хæйттæ сæ хæдзæрттæмæ æрветун. Еци æгъдау нæ адæммæ абони уæнгæ дæр ма æй. Хузи хуарз æвдист æрцудæнцæ кувди бадæг адæми игъæлдзæгдзийнадæ, фусунтæ рæдау æма иуазæгуарзон ке ’нцæ, фингити бæркадæн ниггæнæн ке нæййес, етæ.

Æнæ зæгъæн нæййес, Туйгъанти Мухарбег Сирдони сорæт кæми исфæлгонц кодта, еци хузтæй еуей туххæй дæр. Сирдон  нартæбæл еудадзугдæр гадзирахаттæй цæуй, нартæ æй сæ «фидбилиз» дзæгъæли  нæ хонунцæ. Е ’ртæ фурти Хæмици къохæй ку бастъалдæнцæ, уæд уой фæсте Сирдон коруй нартæй, се ’хсæнмæ ’й куд бауадзонцæ. Æ фурти æстæгутæй æхецæн дууадæстæнон фæндур искодта, нарти ’хсæн исбадтæй æма е ’намонддзийнадæбæл зарунтæ райдæдта.

Нийгъосунцæ нартæ Сирдони зæрдихалæн зартæмæ æма ин æ курдиадæ исæнхæст кæнунцæ, кæд син фидбилизи хуасæй æндæр неци ’й, уæддæр.

«Зæрдрист бæрзонд æма ездон кæнуй адæймаги, – финсуй Абайти Васо, – сауæнгæ фудгæнгути дæр. Мах уинæн, æ зини сахат Сирдон иссæй, адæймаг барæ-æнæбари дæр устур аргъ кæмæн кæнуй, уæхæн зинтæфæууинæг лæг. Е искодта фæндур, исаразта ин æ дууадæс тæни æма райдæдта зарун æ зиндзийнади таурæхъ. Зар игуруй гъезæмæртти – æвæдзи, еци дессаги эпизодæн уæхæн æй æ гъуди. Сирдони кæун, æ фæндури цагъд бахъæрдтæй сауæнгæ тузмæг нартæмæ дæр, сæ зæрдитæмæ син багъардта».

Адæмон хузæгæнæг Туйгъанти Мухарбег исхузæ кодта еци зæрдæмæгъаргæ усмæ. Хузи раззаг пълани уинæн Сирдони æд фæндур; æ гури конд, æ цæсгони бакаст дзорунцæ е ’нæкæрон зиндзийнадæбæл. Сирдони кæунмæ нартæ зæрдихæлдæй лæуунцæ æ алфамбулай, сæ сæртæ æруагътонцæ, уотемæй имæ нийгъустонцæ.

Цалдæр дзурди Батраз æма Алæфи тох ци хузи уинæн, уой туххæй дæр. Æндонреу Батраз Алæфи цонг исæздухта – Алæф, Сохъхъур уæйуги фурт, нарти фæсевæдмæ фæрсмæ кæститæ ке кодта, уой фæдбæл.

Батраз æй уæйуги асæ, æ цонги хæцъæфтæ бæлвурд бæрæг дарунцæ. Æзгъæр тохæндзаумæуттæй ефтонг. Батрази сорæти еугонд æрцудæй нарти бæгъатæрти уæлиуондæр бæрцбарæн. Батраз æй æгæрон тухи хецау, æхсаргин тугъдон, æ адæми знæгтæн нæ хатир кæнуй. Алæф, устур хъаури хецау уогæй, æй илгъаг, нецæййаг.

Хузи медæгæ нартæ кафунцæ Батраз æма Алæфи алливарс.

Нартæ исфæндæ кодтонцæ Хизи æлдари нихмæ стæри фæццæун. Зæрдæмæдзæугæ конд æй аци хузæ дæр. Нарти адæм сæхемæ нæ ’нцæ, уой базонгæй Хизи æлдар раскъафта Сослани рæсугъд уоси. Æма нур нартæ, Сослан сæ разæй, уотемæй рараст æнцæ Хизи федармæ, фал сæргубурæй фæстæмæ æрбаздахтæнцæ. Уæдмæ фæззиндтæй Батраз, нартæмæ фæдздзурдта, стæри цæун гъæуй, зæгъгæ.

Хузи сæйраг бунат ахæссунцæ æртæ хъайтари: Батраз, Урузмæг æма Сослан. Батраз æ тугъдонти размæ лæууй æвæлмастхузæй, нифсгунæй. Урузмæг арф гъудити бацудæй. Сослани бакаст æй мæстгун, е ’фхуæргутæмæ æнæуинондзийнадæй е ’дзаг. Нур ба æркæсæн Туйгъанти Мухарбеги конд Ацæмæзи хузæмæ. Ацæмæз лæууй къæдзæхи сæрмæ  æма уоми уæлиндзæй цæгъдуй æ уадиндзæй. Æ бакомкоммæ сау хонх, уой сæрмæ цæруй Сау хонхи хецау Сайнæг æлдар æ рæсугъд кизгæ Агунди хæццæ. Ацæмæз æ дессаги зартæй гъавуй кизги зæрдæ балхæнунмæ. Биццеуи алливарс æрæмбурд æнцæ гъæддаг сирдтæ, мæргътæ, етæ  цагъдмæ иселлæг унцæ – сæ базуртæ ниппарахат кæнунцæ æма сæ телунцæ, хъиллиппитæ кæнунцæ, кафунцæ.

«Æцæгæйдæр, – финста Абайти Васо, – еци уадиндзи цагъдæй æносон цъететæ дæр тайун райдайунцæ; дæнттæ сæ билгæрæнттæй райвулунцæ, къæдзæхти фæрстæ цъæх-цъæхид фестунцæ, игуæрдæнти деденгутæ исæрттевунцæ, гæлæботæ æма мудибиндзитæ се ’хсæнти ратæх-батæх байдайунцæ: æрситæ сæ зуймон тарфунæйæй райгъал унцæ æма сæ лæгæттæй рабурунцæ…»

Аци хузæмæ кæсгæй, адæймаги зæрдæбæл æрбалæуунцæ æндæр адæмихæттити эпости ауæхæн сорæттæ – зæгъæн, æ зар æма фæндури цагъдæй сауæнгæ гъæддаг сирдти дæр æхемæ ка æригъосун кодта, еци бердзейнаг Орфей, цæститæбæл ма рауайунцæ Вяйнямейнен карело-финнаг поэтикон кадæнгити æмбурдгонд Калевалæй, Садко уруссаг таурæхътæй…

Нартæ зæнхон адæмæй сæ тухæ ке хæццæ нæ равзурстонцæ, уæхæн син нæбал байзадæй. Æма син уæд сæ фидбилиз Сирдон баунаффæ кодта Хуцауи хæццæ истох кæнун.

Нартæ исхуæстæнцæ Хуцауи нихмæ. Дзæвгарæ рæстæг Хуцау неци амал еруй нарти басæттунæн – еуемæй хуæрзарæхст æнцæ, иннемæй ба се ’знагбæл хийнæй цæунцæ æма уой фæрци еудадзугдæр сæ нихмæлæугутæ дæрæнгонд æрцæунцæ, уотемæй сæхуæдтæ ба дзæбæхæй райервæзунцæ. Уæд Хуцау нарти ралгъиста, æма сæбæл фуданз искодта. Уой туххæй кадæнги кæсæн:

Хуыцау сын, зæгъы, сæ хин куы базыдта,

Уæд сæ ралгъыста, æмæ сæ хуымтæ

Бон цъæх куы кодтой, æхсæв та – кæрдинаг.

Бон-иу кæрдынмæ куы ацыдысты,

Уæд-иу сæ хортæ цъæхæй ныййæфтой.

Æхсæв дæр-иу сæм куы ацыдысты,

Уæд дæр-иу хуымтæ цъæх фестадысты.

Цийфæнди æлгъист кæд кодта Хуцау нарти, уæддæр уонæн сæ нифс нæ састæй æма идарддæр тох кодтонцæ уæлæрвти хæццæ.

«Æносон цардæй æносон кадæ хуæздæр æй!» – зæгъунцæ нартæ.

Нарти тугъдонтæ, сæ сæргъи Урузмæг, уотемæй  фæттæй æхсунцæ, сæ размæ ци хуари будуртæ ес, уони. Æфсерæ куддæр фæббор уй, уотæ ’й сагелфат фæллух кæнуй æма цæттæй байзайуй.

Нартæн се ’ндаг бакаст æй æнæбасæтгæ. Е уобæл дзорæг æй, æма нартæ ке ’нцæ фæразон адæм, цийфæнди зин уавæрти дæр сæребари сæрбæл ке тох кæнунцæ.

ХЪÆЦМÆЗТИ Евген. 1970 анз.

Аци фæрстæбæл мухур кæнæн, Туйгъанти Мухарбег Нарти кадæнгитæмæ гæсгæ ци хузтæ искодта, уонæй цалдæр.