САБЕТИ Аламбег, Цæгат Иристон-Аланий æскъуæлхт эколог

Хуцауи хуарздзийнадæ бафæндадтæй нæ адæмæн, æма ‘й дессагдзийнæдтæй уæлдайгунтæй æнхæст æрдзæй фæххайгин кодта. Æцæгæйдæр уотæ ке æй, е ба бæлвурд æй уомæй дæр, æма Цæгат Иристони зæнхæбæл æрдзон равгитæ æма гæнæнтæ цæхгæрмæ хецæн хуз дарунцæ Уæрæсей берæ регионти хæццæ рабаргæй.

Махмæ ци агъазиау климæтон уавæртæ ес, етæ зингæ зæрдæмæдзæугæдæр æнцæ. Махмæ æрдзон бунæттæ гъæздуг æнцæ сирдтæй, мæргътæй æма аллихузон зайæгойтæй. Мадта нæ гидроминералон фæрæзнитæ дæр сæ цæмæдессагдзийнадæй адæмæн зæрдæмæдзæугæ ‘нцæ. Курортон фæлладуадзæн гæнæнтæй ба нæ хуæнхон бæстæ æмбæрцæй рабарун æнгъезуй фæлладуадзæн экологон-курортон равгитæй игъустгонд Кавкази минералон дæнтти хæццæ.

Æцæгæйдæр, махмæ берæ ес фæлладуадзæн аллихузон равгитæ æма гæнæнтæ. Еуетæбæл си материалон фæрæзнитæ рагæйдæр харзгонд цудæй æма нерæнгæ дæр еуцæйбæрцæдæр цæуй, иннетæмæ ба адæймаги къох нури уæнгæ нæма бахъæрдтæй. Фиццæгти нимæдзæмæ хаунцæ, сæ зæнхæбæл еудадзугон кенæ рæстæгмæ фæлладуагъдæн объекттæ кæмæн ес, уæхæн æрдзон бунæттæ, санаторити алливарс гъæдбунтæ, фæлладуагъди раздæри базитæ æма æндæртæ. Дуккæгти нимæдзи ба æнцæ, гъæди тæлмитæ, минкъий æма устур цæугæдæнтти билгæрæнттæ, дзиллон кенæ хебарæ фæлладуагъдæн пайдагонд кæми цæуй, уæхæн нивæфтуд къумтæ.

Аци æрдзон бунæттæмæ еудадзуг цæстæдарæг ке нæййес, уой фудæй фулдæр рауæнти фæуунцæ æдзæллаг уавæри. Дæнцитæ ба æрхæссæн ес, цæйбæрцæ гъæуй, уомæй берæ фулдæр. Зæгъæн, фæлладуагъди тæлмитæ ахид фæууинæн æнæфснайдæй. Сауæнгæ ма Цæгат Иристони паддзахадон æрдзон фæдзæхстбунати æма Национ парк «Алани»-й æмбесонди рæсугъд фæзуæтти дæр фæлладуадзгутæ сæ фæсте ниууадзунцæ аллихузи берæ бугътæ, хуайраги уæлдæйттæ æма берæ æндæр цъумурдзийнæдтæ дæр.

Куд зонæн, уотемæй къотæртæ æма бæлæстæ уæлдай пайдахæссæг æнцæ нæ алфамбулай уæлдæф адæймаги цардæн уæлдай хуæздæр кæнунæн. Гъæдæ куд биотехникон фæрæзнæ, уотæ айдагъдæр гъæдæрмæг æма хуæрунæн бæзгæ уæлæнхасæн продукттæ нæ дæттуй, фал ма ин ес климæтаразæг, мæрæ æма дон гъæуай кæнуни гъуддаги ахедундзийнадæ дæр, еу загъдæй, æ нисанеуæгæн ин аргъ нæййес. Берæанзиккон зайæгойтæ айдагъдæр сæ фалæнбулай не ‘ййевунцæ климæт, фал ма сæхецæй берæ идарддæр зæнхити дæр. Цъæх тæлмити ионхæлæмулæ уæлдæф дзæвгарæ фулдæр фæууй, æнæгъæдæ рауæнтæй. Специалисттæ куд исбæрæг кодтонцæ, уотемæй гъæди еу гектар анзмæ зианхæссæг бауæргъæдтæй уæлдæф ракæдзос кæнуй 18 миллион кубометри, ругæ ба си фæмминкъийдæр уй 34 проценти. Уой хæццæ мæрæй айдагъ маргхæлæмулæ бауæргъæдтæ цъирд не ‘рцæунцæ, фал ма сæ еугæндтæ дæр.

Фулдæрæй-фулдæр кæнунцæ нæ æрдзи фарнæ æригон гъæуайгæнгути рæнгъитæ.

Еци еугур хабæрттæ нимайгæй, абониккон цардарæзти берæ æнæбунати миути фудæй фæлладуагъди тæлмитæ экологон лухкæнуйнаг фарстатæ, гъулæггагæн, уотид нæ исберæ ‘нцæ, фал æгæрдæр ма исберæ ‘нцæ. Фæстаг сæдæ анзей дæргъи нæ алфамбулай æрдзæбæл, уой хæццæ ба, фæлладуагъди рауæнтæмæ ка хауй, еци гъæдтæбæл дæр устур уæзæ æнцайуй. Ахургæндтæ куд рартастонцæ, уотемæй гъæдтæй хæдзардзинæй пайдагонд ке нæ цæуй, æнæгъæуаги хъæбæр сæ ке фæккалдтан, еу дзурдæй, экосистемити бундорон хæйттæмæ æверхъау цæстæнгасæй каст ке цудæй æма цæуй, уой азарæй экологон менеугутæ фæмминкъийдæр æнцæ 1,5-2 хатти. Е дæр ма уотæ фæууæд, фал гъæди фæзуæттæн сæ 90 процентемæй фулдæрæй нуртæккæ пайда кæнæн, гъæди кустити технологи ба еудадзуг ихæлд цæуй.

Экологон менеугутæ бæлвурд фæмминкъийдæр æнцæ фæлладуагъди æндæр тæлмити дæр, уæлдайдæр ба – зæнхити алли къæпхæнти фæзуæтти, дæнттæ æма думгити æндæвдадæй ке исмæгур æнцæ, уой туххæй. Еуæй-еу рауæнти сæ хъæбæр ниннайæ кодтонцæ кенæ ба син уарунтæ сæ мæрæ фæлластонцæ сауæнгæ хъæбæр фæлтæрти уæнгæ. Республики еуæй-еу æрдзон бунæтти уогæй, ахид фæууинæн ес гъигæдард, кенæ ка бахускъæ ‘й, уæхæн бæлæстæ, сæ буни ци талатæ фæззайуй, етæ ба фæуунцæ æдзæллаг уавæри.

Аци бунæтти республики æрдзон фæрæзнитæ æма экологий Министради, Дзæуæгигъæуи уæлдæр æма сæрмагонд астæуккаг ахургæнæндæнтти студенттæ æма скъоладзау фæсевæди хъæппæресæй рæстæгæй-рæстæгмæ искæдзос кæнунцæ бугътæй, еумæйаг хъауритæй æнхæстгонд æрцæунцæ фæлгонцадон куститæ дæр. Бæргæ хуарз уидæ æма уони еци арфиаг гъуддагæй ку бафæнзиуонцæ æрдзæй пайдагæнгутæ æма хецæн зæнхити хецæуттæ дæр. Уæд уомæй не ‘рдзæ дæр æма не ‘хсæнадæ дæр минкъий нæ рамолиуонцæ.

Зæгъун гъæуй уой дæр, æма Цæгат Иристон-Аланий æрдзон фæрæзнитæ æма экологий Министради æртасгутæ куд дзорунцæ, уотемæй, куд хецæн цæрæн бунæттæ, уотæ республикæ, еумæ ку райсæн, уæд нæмæ цъæх фæлусти процент ниллæг æй. Зæгъæн, Мæздæги хъæртуй 13,8 процентей уæнгæ, Дигорай – 18,6, Æрæдони ба ‘й 58,6 проценти. Мадта фæлладуагъди тæлмитæй фулдæр кæми ес, еци хуæнхон цæугæдæнтти бассейнити цъæх фæлусти процент ба ‘й 13, уотемæй ба аллихузон донæмбурдгæнæн фæзуæтти е фæууй 19-53 проценти.

Нимæдзитæ уобæл дзорæг æнцæ, æма фæлладуагъди тæлмити экосистемæн ихæлд цæуй сæ экологон бундор æма е ба ‘й гъæдæ. Æнæ уомæй ба æрдзæ гъæуай кæнуни æмуæзæнгæнæн нæййес. Зин балæдæрæн нæй, еци алæмæти къумти экологон менеугутæ ке фæмминкъийдæр унцæ, е лæгъузæрдæмæ ке зиннуй адæми æнæнездзийнадæбæл.

Фæлладуадзæн тæлмити æрдзон уавæр лæгъуздæр кæнуй адæми ниллæг культури азарæй. Æрдзи фæрæзнитæй мæ фулдæр фæууа, зæгъгæ, беретæ дæрæн кæнун райдæдтонцæ нæ еумæйаг гъæздугдзийнæдтæ. Мадта нæ алливарс химион, биологон æма генетикон æгъдауæй цъумур ке кæнæн, уой туххæй дæр фæлладуагъди берæ тæлмити экосистемитæ мæгурмæ æрцудæнцæ.

Нуртæккæ нæ зæнхити дууадæс æма инсæй проценти экологон æгъдауæй æнцæ тæссаг уавæри. Нæуæгæй сæмæ гъæуй базелун, мæрæ фæгъгъæздугдæр кæнуни туххæй мадзæлттæ исаразун. Уомæй уæлдай нæмæ ес, экологон бæлах кæми æрцудæй, уæхæн тæлмитæ æма ахæссунцæ нæ зæнхити фондз проценти. Нæуæгæй сæ цардæгас уавæрмæ раздахуни æма сæ пайда хæссунгъон искæнуни туххæй аци тъæпæнти гъæуй дзæвгарæ куститæ бакæнун. Ес нæмæ, экологон фидбилизтæ кæми æрцудæй, уæхæн рауæнтæ дæр æма æнцæ нæ зæнхити дууæ проценти. Еугур рауæнти дæр экосистемитæ фехалдæнцæ, нæуæгæй сæмæ базелун ба æнцон нæй, уæддæр е æй æнæмæнгæ исаразуйнаг ихæс.

Уавæр уотæ æй, æма аци бæлæхтæ еугурæйдæр æнцæ промышленнон, гъæууонхæдзарадон кустуæтти, уæлдайдæр автотранспорти хъуæци азарæй. Фулдæр хæттити си æрдзæ айдагъ хецæн рауæнти гъигæдард не ‘рцæуй, фал ма фæстæдæр дæр сæ зæранхæссæг фæстеугутæ рабæрæг унцæ, уавæр æркæнунцæ регионалон экологон фидбилизтæмæ дæр.

Зæгъæн, барæ лæвæрд кæмæн нæййес, уæхæн бугъæдæнттæ цардиуаги цъумурдзийнадæ, промышленнон уæлдæйттæ куд гъæуй, еци хузи æфснайд кенæ кустгонд ку нæ цæуонцæ, уæд лæгъузæрдæмæ фæззиннунцæ адæми æнæнездзийнадæбæл. Æма ‘й уæхуæдтæ уинетæ, еци гъуддаг нæмæ гъæугæ хузи арæзт æгириддæр ке нæ цæуй, уой, æма еци «уæлдæйттæ», куд æнгъезуй, уотæ æфснайд дæр не ‘рцæунцæ, кенæ сæбæл зинг ку бафтаунцæ, уæд равзурунцæ айдагъ метан, æвзалуитауæг газ æма æвзалуй тауæгадæ нæ, фал ма хлор, органикон еугæндтæ, диоксинтæ æма диоксинæнгæс бауæргъæдтæ. Етæ ба ‘нцæ тæссаг мæргтæ зæнхæбæл цæрæг еугур уодæгас организмтæн дæр.

Æма мæ идарддæр зæгъун фæндуй: барæ лæвæрд нæ фæууй, уотемæй уæхæн бугъдæнттæ рæстæгæй-рæстæгмæ минкъий нæ фæззиннуй, ци фæзуат æрахæссунцæ, е ба фæууй сæдæ гектаремæй фулдæр.

Фæстаг дæс анзи нæ республики æрдзон фæрæзнитæ æма экологий Министрадæ, æхсæнадон организацитæбæл, уæлдайдæр ба фæсевæдбæл æнцойнæ кæнгæй, берæ гъуддæгутæ аразуй региони экологон уавæр фæххуæздæр кæнуни туххæй. Зæгъæн, рæхги æртæ æнæзакъон бугъæдони еуварсгонд æрцæудзæнæнцæ Беслæни. Уæхæн куститæ ма кæнун багъæудзæнæй Цæгат Иристони иннæ сахартæ æма гъæути дæр.

Æрдзæ гъæуай кæнуни гъуддагбæл архайди къохи зæрдæзæгъгæ бæрæггæнæнтæ бафтуйуни туххæй æрдзæй пайдагæнгути размæ айдагъ карз домæнтæ æвæрун фагæ нæй. Абони экологон ахурадæ бæлвурд фæххуæздæр кæнун гъæуй адæми еугур фæлтæрти, уæлдайдæр ба кæстæрти ‘хсæн. Æрдзæй пайда кæнуни культури æмвæзадæ уæлдæр ку исесæн, гигиени æма экологон нормативтæ ку нæ ихалæн, æма куд гæнæн æма амал ес, уотæ хауæццæгтæ æма фæрæзнитæ гъæуай кæнуни технологитæмæ бустæги ку рахезæн, уæд нæхе, нæ сувæллæнтти æма нæ цæуæти цæуæти дæр исæдас кæндзинан берæ фидбилизтæй.

Нуртæккæ махæн ахсгиаг æй нæ цæрæн рауæнти фæлгонцадæ дæр. Нæ алливарс уавæртæ æнæнездæр цæмæй уонцæ, уой туххæй фулдæр гъæуама садзæн газ, ругæ æма хъуæцæн бухсондæр ци зайæгойти хузтæ ес, уони. Архайун гъæуй уони фæзуат урухæй-урухдæр кæнунбæл – айдагъ сахарти æма гъæути медæгæ нæ, фал ма сæ алливæрсти дæр. Гъæуама цъæх фæлуст дæр дзуапдæттæг уа санитарон нормитæн. Нæ алфамбулай æрдзæ ку гъæуай кæнæн, уæд нæ адæми æнæнездзийнадæ дæр федардæр уодзæнæй æма уой иронх кæнун нæ гъæуй.

РЕДАКЦИЙÆЙ: Нæ рагфидтæлтæй ма нин байзадæй ауæхæн зундгин загъд: «Ковæндонæ адæм кæдзос ку нæбал фæддарунцæ, æнæуагæ миутæ, хилтæ си ку фæццæуй, уæд, дан, æй æ изæди хай ниууадзуй, нæбал имæ фæттæхуй, æма си курдиади тухæ нæбал фæууй…»

Аци загъд уомæ гæсгæ æримистан, æма махæн æй нæ ковæндонæ, æма си нæхе хуæрзæгъдауæй дарунбæл гъæуама архайæн… Цæмæй нæхе æнæгъдаудзийнади фудæй æ берæ хуарздзийнæдтæй, е ‘гæрон фарнæй ма фенæхай уæн… Аци фарста нин абони хъæбæр ахсгиаг æма сагъæссаг æй, уомæ гæсгæ ба ибæл финсдзинан нæ газети иннæ номерти дæр.