Æртæ тугъдон бæгъатæри (галеуæрдигæй рахесæрдæмæ) Павел Куприянов, Георгий Михеев æма Федор Алтунин. Къарæ ист æрцудæй тугъди фæсте сæ фембæлдтитæй еуей рæстæг.

Мæскуй арæнгъæуайгæнæг æфсæдти Центрон музейи ес фæрстæбæл ке фæннихасунцæ, уæхæн æрдæгсугъд гæгъæди. Уобæл къариндасæй финст:

«Батальони 12-аг застави еумæйаг æмбурди протокол (1942 анзи 4 ноябри). Архайдтонцæ си Михеев æма Куприянов.

Бони фæткæ: игъустонцæ æмбал Алтунинмæ. Æ фæндонмæ гæсгæ ’й 26 арæнгъæуайгæнæг полкки тохи рæстæги гъæуама райстайуонцæ партий рæнгъитæмæ кандидатæй.

Фæндон рахастонцæ: Æмбал Ф.Алтунини партий рæнгъитæмæ кандидатæй райсун, Ленини партий тохи еузæрдиуондзийнадæ ке равдиста, уой туххæй.

Сæрдар – Михеев

Секретарь – Куприянов».

Еци æнахур партион æмбурд цудæй тохи цæхæри бахауæг доти, æртæ бæгъатæр арæнгъæуайгæнæги Дзæуæгигъæуи бунмæ знаги роти нихмæ  ку ’рлæудтæнцæ, уæд.

Кавказбæл тугъд цудæй финддæс мæйей бæрцæ. Донæй Кавкази хуæнхтæмæ, Сау денгизæй Каспийи денгизмæ.

1942 анзи ноябри тогкалæн тугъдтити архайдта Дзæуæгигъæуи НКВД-и дивизи. Аци дивизимæ хаудтæй 26-аг Сурхтурусахæссæг полк дæр. Е горæтмæ бацæуæни бауорæдта знаги. Е ба томар кодта Грозна æма Бакуй нефтмæ.

Берæ æнзти размæ еу журналистæй фегъустон, Гизæли надбæл ин еу фиййау ци таурæхъ ракодта, уой. Е адтæй цуппар бæгъатæрей туххæй. Етæ багъæуай кодтонцæ хор. Фудгол æй гъавта рахуссун кæнунмæ, фал хор ци æфцæгути фæсте фæрримæхсуй, уордæмæ бацæуæн надбæл сæхе æрфедар кодтонцæ цуппар бæгъатæри æма знаги бауорæдтонцæ.

– Цуппар бæгъатæри! Уонæн мæлæт нæййес, – фæцæй æ дзубанди фиййау.- Уони зæнхæ рауадзуй, æ цардæн тæссаг ку фæууй, уæд.

Аци таурæхъ мин мæ зæрдæбæл æрлæуун кæнуй 12-аг застави арæнгъæуайгæнгути. Етæ 1942 анзи 2 ноябрæй 7 ноябрмæ фæцæнцæ знаги æртухсти, фал уæлахезæй рацудæнцæ еци лæгæвзарæн тохæй. Алли анз дæр фембæлун тугъди размæ комбайнтæрæг Федор Алтунини хæццæ. Е адтæй æнæбасæтгæ доти командир. Æгасæй си уомæй уæлдай некебал байзадæй.

Федор Алтунин мин радзурдта: «Фашистон æфсæдтæ Дзæуæгигъæуи бацæуæнтæмæ ку бахъæрдтæнцæ, уæд нæ полкки застави тугъдонтæ ард бахуардтонцæ знаги æруорамуни туххæй.

Дзæуæгигъæуи НКВД-и дивизий немуц цæвун байдæдтонцæ æма 3 ноябри 26-аг арæнгъæуайгæнæг полкки рази байстонцæ æхсæн федæрттæ. Фал æфсæн бетон сæр кæмæн адтæй, еу уæхæн æхсæн бунат сæ бон байсун нæ адтæй. Уоми адтæнцæ цуппар бæгъатæр арæнгъæуайгæнæги, сержант Алтунин, сæ сæргъи, уотемæй.

Еци æфсæнсæр бунат иссæй æнæбасæтгæ дот. Фашисттæ сæ тухтæ уордæмæ исаразтонцæ, пулеметæй æхстонцæ амбразурæмæ. Дæсгай минитæ ибæл бауагътонцæ. Уотæ цалдæр сахатти цудæй тох. Куддæр гитлеронтæ размæ æмпурсун райдайиуонцæ, уотæ сæбæл ехуарæгау ралæууиуонцæ. Кæд Величко уæззау цæф фæцæй, уæддæр иннæ æртæ хъазауатонæй тох кодтонцæ.

Изæрдалингитæ ку æрцæй, уæд тох басабур æй, талинги сæ бон адтæй уордæгæй рагъузун æма сæ цæф æмбали рахæссун, фал етæ уотæ нæ бакодтонцæ. Дот ку ниууагътайуонцæ, уæд над немуцæн исуæгъдæ кодтайуонцæ. Зиндзийнади бахауæг минкъий гарнизон сæхе нисантæй сæхеуæнттæн фенхус кодтонцæ. Æма сæ мæнæ æнафони иссирдта санинструктор Мартыщенко. Сæ цийнæн ма кæрон кæми адтæй, уæдта ма син сæ тухтæбæл тухæ бафтудта. Тохæнæрмæг дæр сæбæл исæмбæлун кодта, уæдта цæф Величкой дæр уордигæй рахаста. Гарнизони æртемæй байзадæнцæ. Ралæудтæй тохи дуккаг бон. Знæгтæ се ’хсти гъомус фæттухгиндæр кодтонцæ. Нимпурст нимпурсти фæсте цудæй, фал син хъазауатонæй нихкъуæрд лæвардтонцæ. Мæнæ сæ æрæхгæндзæнæнцæ, зæгъгæ, уæд гранатти бæститæ æхсун байдæдтонцæ знагбæл. Е уобæл дзорæг адтæй, æма мæлæтдзаг усмæ æрхъæрдтæй. Æма уæд нæ артиллери дæр æ «дзурд» загъта: доти алливарс дзармадзанти нæмгути исрæмугъдтитæ исахид æнцæ. Знæгтæ фæстæмæ ралигъдæнцæ, сæ мæрдтæ ниууадзгæй.

Кæрæдзей раййевуни рæстæг æрцудæй, кезугай тамаку радумуни æма ра-уолæфуни рæстæг. Куприянов æрахæста парторг Михееви бунат. Михеев тамаку раздухта, Алтунинмæ бакастæй æма бафарста:

– Гъæйдæ, куд æнцæ фашисттæ, нæуæг нимпурстмæ нæ цæттæ кæнæн?

– Нур бонмæ сæ фий дæр нæбал равдесдзæнæнцæ, сæ цæфтæ стæрдзæнæнцæ.

Цалдæр усми рацудæй, æма сержант, е мбæлттæмæ е ’ргом раздахгæй, командири федар гъæлæсæй бафарста:

– Идарддæр нин ци кæнгæ ’й? Алтунин рагацау зудта парторг æма коммунисти дзуапп. Фал аци зин рæстæг æ ихæс адтæй бафæрсун.

– Тох кæнун, цалинмæ нæмæ нæмгутæ ес, æма къохтæ автоматтæбæл хуæцунгъон æнцæ, уæдмæ, – дзуапп равардта Михеев.

Уобæл ниллæудтæнцæ иннетæ дæр…

Цалдæр усми рацудæй, æма Михеев æхе фудгин бангъалдта æнæпартион командири рази, æма мæнæ цæй туххæй. Æ рази доти адтæй, æ гъудитæй æма æ гъуддæгутæй зæрдæй коммунист ка ’й, уæхæн адæймаг. Уавæр ке нæ амудта, уомæ гæсгæ застави коммунисттæн Алтунини курдиадæмæ æркæсуни фадуат нæ адтæй. Е æй балæвардта къуæрей размæ.

Алкедæр æхе медæгæ тухстæй æма архайдта е ’мбали гъудитæ рабæрæг кæнунбæл. Еци рæстæг парторг Михеев æхе сабуртæ кодта: «Аци зиндони цæхæрæй нæхе ку ратонæн, уæд партион æмбурд искæндзинан». Фал тугъд тугъд æй, алцидæр æрцæуй. Æма парторг федарæй искарста: «Павел, цæй æма нуртæккæ Алтунини курдиадæ равзарæн», – загъта е Куприяновæн.

– Æма курдиадæ дæхемæ ку нæ ’й,- фегъуста Михеев.

-Равзарæн æй уотемæй.

– Æма дууемæй æндæр ку нæ ан æма нин уæхæн барæ нæййес.

– Е раст æй,- нигъгъуди кæнгæй загъта Михеев.

Дууæ сутки мæлæтмæ комкоммæ кæсгæй, уонæй алкедæр гъуди кодта, уæхæн барæ син ес æви нæ, уобæл.

– Игъосай, Павел, парти нин устави уæхæн фехæлд ниххатир кæндзæнæй. Кæд æма æгасæй байзайæн, уæд, куд æнгъезуй, уотæ ’й исфедар кæндзинан.

Æнахур партион æмбурди райдайæни размæ парторг Михеев куд æмбæлуй, уотæ исистадæй, исхуфтæй, уæдта æмбурд игонбæл банимадта.

– Циуавæр фæндитæ ес президиуми туххæй?

Куприянов исистадæй æма загъта парторгæн:

– Ду сæрдар уо, æз ба – секретарь.

Уотæ знагмæ комкоммæ кæсгæй, Алтунини райстонцæ партий рæнгъитæмæ æма ин е æ тухтæбæл тухтæ бафтудта. Нæ фæккиудтæнцæ махонти нимпурстмæ, се ’хæс исæнхæст кодтонцæ. Æрмæст сæ хæццæ нæбал адтæй се ’мбал Величко – дуккаг бон рамардæй, кæд дохтиртæ хъæбæр архайдтонцæ æ фæййервæзун кæнунбæл, уæддæр.

Фæскавкази фронти Цæгатаг æфсæдти къуари командæкæнуйнадæ син сæ бæгъатæрдзийнадæ нæ феронх кодта.

Хуарзæнхи хæццæ ци гæгъæди фæууй, уоми æз бакастæн:

«Æхуæдæг ниццагъдта 22 гитлерони. Сержант Алтунини æнæфæккеугæ уодигъæдæ æма лæгдзийнадæ æнцæ парти æма социалистон Фидибæстæбæл еузæрдиуон уни тæккæ бæрзонддæр æвдесæн. Гермайнаг фашизми нихмæ бæгъатæрдзийнадæ ке равдиста, уой туххæй æй Советон Цæдеси Бæгъатæри номи аккаг.

Фæскавкази фронти Цæгатаг къуари командæгæнæг инæлар-лейтенант Масленников,

Æфсæддон Совети иуонг, корпуси комиссар Фоминых.

3.11.1942 анз.»

Алтунин, Михеев æма Куприянови реутæбæл исæрттивтонцæ Ленини ордентæ. Величкойæн ба ’й равардтонцæ æ рамæлæти фæсте. Куд бацæй аци цуппаремæн сæ бон уæхæн æнæрцæугæ бæгъатæрдзийнадæ равдесун? Еци фарста сæхемæ лæвардтонцæ беретæ, уони хæццæ Дзæуæгигъæуи иуазæгуати ка адтæй, еци америкаг инæлар Хэрли. Аци æртæ бæгъатæрей хæццæ фембæлгæй син е сæ цæститæмæ берæ фæккастæй, цума еу фарстайæн дзуапп агурдта, уой хузæн: «Уруси бон куд бацæй Кавказæй гитлеронти разуввут кæнун?»

Тугъди фæсте Куприянов Владимировщинæмæ æрæздахтæй æ уарзон колхозмæ косунмæ. Фонсдаруйнади кусти ин устур æнтæстдзийнæдтæ ке бантæстæй, уой туххæй ин лæвæрд æрцудæй Социалистон Фæллойни Бæгъатæри ном.

Владимир БУРАКОВСКИЙ

(Аци æрмæг исистан нæ редакцион архивæй – кæд инсæй анзей размæ æрцудæй финст, уæддæр абони дæр æ рамухур кæнуни аккаг æй…)