Устур Фидибæстон тугъди хъазауатонæй архайæг, номдзуд поэт, публицист, литературон æртасæг æма тæлмацгæнæг, Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл Паддзахадон премий лауреат Цирихати Тасолтани фурт Михали райгурдбæл 23 феврали исæнхæст æй фондз æма фондзинсæй анзи (1919-1998). Е ’мдзæвгитæй еуеми уотæ финста:

 

Арвы цъæх хъуымац хæсгардæй

Чидæр ыскарста, ыстæй

Хæхтæн сæ уæхсчытыл дардæй

Урс хыз æрæппæрста мæй.

 

Хъазы йын дымгæ йæ хаутæй

Дымгæмæ буц митæ нæй.

Хæхтыл кæдмæ лæудзæн хаудæй.

Уыцы хыз? – Сисæм æй, цæй!..

 

Хуцау нæ адæмæн ци берæ хæзнатæ балæвар кодта, уонæй еу алæмæти аййевадон фæрæзнитæ. Æма уони еу хай – национ литературæ – уæлиау бæрзæндтæмæ исесунбæл уодуæлдайæй архайдта Цирихати Михал. Уомæ гæсгæ си нæ дзиллæ боз æма арфиаг æнцæ. Æма абони æ номерæнæн мухур кæнæн æрмæгутæ.

Цирихати Михали æз дæр хуарз зудтон. Мæ бон уотæ зæгъун дæр æй, æма кæд ми берæ хестæр адтæй, уæддæр  не ’хсæн рахастдзийнæдтæ адтæнцæ, раст цума æмгæрттæ адтан, уой хузæн хæлар æма зæрдтагон.

Æ хæццæ къуар анзи бакустон газет «Рæстдзинад»-и культури хайади. Еу хатт нин еумæ редакций ихæслæвæрдмæ гæсгæ командировки цæугæ дæр рауадæй Мæздæгмæ. Бæрæг кодтан аци райони культурон-рохсадон косæндæнтти куст.

Æз ма уæд адтæн райдайгæ журналист, æма, Мæздæгæй ку исæздахтан, уæд мæ уадзимис цæмæй райдæдтайнæ финсун, уобæл тухстæн. Михал мæмæ ’рбацудæй, æма мин фæлмæн гъæлæсиуагæй загъта:

– Нуртæккæ бал ин æз ниффинсдзæнæн æ раздзубанди, уой фæсте ба ибæл идарддæр еумæ ракосдзинан…

Еуцæйбæрцæдæр рæстæги фæсте мин мæ рази æрæвардта æ финст. Уадзимисæн равардта уæхæн сæргонд: «Зæрдæ айдагъ фæллойнæй нæ рохс кæнуй…» Уадзимис ба финсун райдæдта уæхæн зæрдæмæгъаргæ дзурдтæй: «Адæймаги къæбæр куд гъæуй, уотæ ’й гъæуй уодигъæди хуаллаг дæр. Фæндуй æй кафун æма зарун, цийнæбæл цийнæ кæнун, гъигæбæл гъигæ кæнун, зиндзийнæдтæн фæразон æма царди нæдтæн иуонгфедар ун. Цубурдзурдæй, æ реуи, æ бауæри тогдадзинттæ æма уæцъæфтæ гъæуама æмведауцæ уонцæ фæллойнæ кæнуни турнундзийнæдтæ æма менеугути хæццæ. Айдагъдæр уотемæй æй æ бон царди уæззау æма æмбохгæ гулфæнти накæ кæнун, рæстдзийнади сæрбæлтау тохгæнæг ун, уарзун, сагъæс æма мæтæ кæнун.

Аци гъуддаги агъазиау ахедундзийнадæ ес культурон-рохсадон косæндæнттæн…»

Еци рæнгъитæ бакæсуни фæсте æз дæр разæнгарддæрæй февналдтон нæ еумæйаг уадзимис финсунмæ… Мæ дзубанди аци дæнцæнæй уомæн райдæдтон, æма Михал адтæй хъæбæр цæстуарзон адæймаг, æ ирисхъи берæ æнзти фæлтæрддзийнадæй æма æрдзон устур искурдиадæй алкæддæр зæрдиагæй агъаз кодта, исфæлдистадон карнæ æхецæн ка равзурста, еци кæстæртæн.

---

ЗУНДГИН ЗАГЪД АЛЛИ РÆСТÆГУТИ ДÆР НИФСДÆТТÆГ ÆЙ!..

Цæгат Иристони финсгутæй Устур Фидибæстон тугъди ка архайдта, уони тугъдон уадзимисти æмбурдгонд «Тохи зар» уагъд æрцудæй 1990 анзи. Уомæн æ раздзурди Цирихати Михал финста: «Æма нæргæ-нæрун кодта тохи зар, денгизи уолæнти хузæн ка райрадæй æма ниууорамæн кæмæн нæбал адтæй, дзиллити еци фæрнæйдзаг маст æвдесæг зар. Еугур-адæмон тугъди цæхæрæй æма сау хъуæцæй ка исрæдувта, еци зар. Нæргæ-нæрун кодта Уæрæсей, Украинæ æма Белоруссий итигъд будурти, Балтики æма Сау денгизи билгæрæнтти æма фæйлауæнти, Цæгат Кавкази хуæнхти æма арф кæмтти…» Цирихати Михали аци загъд уомæ гæсгæ æримистан, æма нæ абони дæр бабæй багъудæй нæ Фидибæсти знæгти нихмæ æхсаргин тох æма уомæ разæнгардгæнæг зар…

---

Цирихати Тасолтани фурт Михал райгурдæй 1919 анзи 23 феврали, Хонхи Дæргъæвси. Зонундзийнæдтæй фæххайгин унмæ бæлгæй, æ ахуркæнуйнади над дæр райдæдта æ райгурæн гъæуæй. Уой фæсте æ идарддæри ахури хабæрттæ ба кодта Цæгат Иристони педагогон институти. Каст æй фæцæй æнтæстгинæй. Еуцæйбæрцæдæр рæстæг бакуста ахургæнæгæй. Фал æ зæрдæ алкæддæр исфæлдистадон кустмæ ке дзурдта, уомæ гæсгæ ахургæнæги куст ниууагъта æма косунмæ бацудæй райони газет «Стахановец»-и редакцимæ. Еци-еу рæстæг финста æмдзæвгитæ, радзурдтæ, очерктæ æма сæ мухур кодта республики газетти æма журналти.

Михал æ тæккæ лæхъуæни кари ку бацудæй, уæд Иристонмæ исигъустæй æверхъау хабар: нæ Райгурæн бæстæмæ гадзирахаттæй æрбалæбурдтонцæ немуцаг-фашистон æрдонгтæ… Райдæдта Устур Фидибæстон тугъд. Куд нæ бæсти еугур дзиллитæ, уотæ Цирихати цардбæллон лæхъуæн дæр фæннæхстæр æй цъамар знаги нихмæ лæгæй-лæгмæ тохмæ, æ финсæн сеси бæсти æ къохтæмæ райста тохæнгарз. Еу æма дууæ хатти нæ фескъуæлхтæй Цирихи-фурт тугъдон будурти.

Еци æгæрон уæззау хъазауати уавæрти дæр нæ устурзæрдæ кодта литературон архайдбæл дæр. Куддæр ин равгæ фæууидæ, уотæ æ зæрди арфи ци поэтикон рæнгъитæ равзуридæ, уони тагъд-тагъдæй къариндасæй финста æ блокноти… Æ тугъдон нæдтæ Михали бахъæртун кодтонцæ сауæнгæ Польший уæнгæ. Ами, фашистти нихмæ тугъдтити, 1944 анзи 31 декабри уæззау цæф фæцæй æма бахаудтæй госпитæлмæ.

…Райевгъудæй тогуарæн тугъди хъиамæтти рæстæг. Михал дæр уæззау цæфти хæццæ исæздахтæй æ райгурæн Иристонмæ. Æ цæфтæ кæронмæ нæма исдзæбæх æнцæ, уотемæй тугъди фæсте косун райдæдта газет «Рæстдзинад»-и. Нур ин фадуат фæцæй, тугъди будури тагъд-тагъдæй ци поэтикон уадзимистæ фæффинста, уонæбæл лæмбунæгæй æма æнхæстæй бакосунæн. Кæронмæ финст фæцæй, тугъди будури ке райдæдта финсун æма фæстæдæр нæ национ поэзий зингæ бунат ци поэмæ «Мастисæг» байахæста, уой дæр.

Цирихати Михал 1954-1957 æнзти ахур кодта Цæгат Иристони партион скъолай. 1958-1960 æнзти ба – Мæскуй Уæлдæр литературон къурсити, еци-еу рæстæг фæсаууонмæ каст фæцæй СЦКП-й Центрон Комитети Уæлдæр партион скъолай журналистики хайади къурситæ дæр.

Мæскуйæй исæздæхгæй, Михал 1960-1963 æнзти куста газет «Рæстдзинад»-и культури хайади сæргълæууæгæй. Уой фæсте ба ’й 1963 анзи иснисан кодтонцæ журнал «Мах дуг»-и сæйраг редакторæй. Еци бæрнон бунати фæккуста цуппæрдæс анзи. 1977-1987 æнзти ба разамунд лæвардта нæ республики финсгути Цæдеси правленийæн.

Цирихи-фурт исфæлдистадон кустæй уæлдай ма æновуæй архайдта æхсæнадон гъуддæгути дæр. Цалдæр хатти æвзурст æрцудæй нæ республики Сæйраг Советмæ депутатæй, æма алкæддæр æ ихæстæ æнхæст кодта зæрдиагæй.

Михалмæ ма адтæй еу уæхæн хуарздзийнадæ. Е зæрдиагæй ауодудта, литературæ æма поэзий фиццаг къахдзæфтæ ка кодта, еци æригон автортæбæл. Финсгути Цæдеси правлений сæрдарæй ку куста, уæд æ разамундæй ахид арæзт цудæнцæ райдайгæ финсгути съездтæ æма æмбурдтæ. Сæ искурдиадæгиндæр биццеутæ æма кизгуттæн рæстæгæй-рæстæгмæ рауадзиуонцæ еумæйаг æмбурдгæндтитæ æма хецæн киунугутæ. Ахид сæ уадзимистæ мухургонд цудæнцæ республикон газетти æма журналти.

Поэти исфæлдистадæбæл адæймаг æ цæстæ лæмбунæг ку рафæлгæса, уæд ин адæймаг æ лирикон хъайтармæ æнæмæнгæ бахицæ кæндзæнæй: æй æргомзæрдæ æма рæстдзийнадæбæл тохгæнæг, æнæуинон ин æнцæ магосатæ æма козбаугæнагæ адæймæгутæ.

Æнцой, æнцой, дæ тарф хуыссæг мыл ма кал,

Фæсæхсæвæр мын макуы кæн мæ уат!

Фæлтау æрцæуæд разбырсты мæ адзал –

Кæм судзы арт, кæм къуыс-къуыс кæны уад…

Михали лирикон хъайтарæн æ сæйрагдæр сагъæс æй уобæл, цæмæй адæм æнæкæрон уарзтæй уарзонцæ нæ Райгурæн бæстæ, кæддæриддæр цæттæ уонцæ æ багъæуай кæнунмæ.

Фæтызмæг арв…

Цыма æваст

Хох арвы срæхуыста йæ сытæй,

Æмæ дзы исы ныр йæ маст

Зынгджын зылын-мылын ехсытæй…

 

Фæлæ нæ сæтты хох уæддæр, –

Æрвæрттывд фескъуыны йæ тигътыл,

Æмæ зынг ехсыты цæхæр

Арт бандзары мылазон мигътыл.

 

Уадз, арв

Нæрæд æмæ нæрæд

Нæ балцы даргъ фæндагыл махæн,

Æрттивæд арв æмæ нын кæд

Æхсæв дæр бабæззид цырагъæн!

Цирихати Михал абони, гъулæггагæн, не ’хсæн нæбал æй, фал цийфæнди берæ рæстæг ку рацæуа, уæддæр æ рохс ном цæрдзæнæй нæ дзилли алли фæлтæрти зæрдити æма цардиуаги – æ берæвæрсугон исфæлдистади, æ агъазиау арфиаг гъуддæгути фæрци.

ЧЕРЧЕСТИ Хъасболат, финсæг, публицист

---

 

ЦЫРЫХАТЫ Михал

ÆРХÆНДÆГ ÆМÆ ЦИН

 

БАЛЛАДÆ

Мигъ арвы цæхæрты сыгъди.

Лæбурдта йæм дымгæ… Лыгъди…

Фæрухс-иу, ныррызтис-иу уат,

Хуыссыд уым йæ фыртимæ мад.

Йæ цæссыг ызгъæлдта, куыдта, –

Уый фыны йæ лæджы уыдта:

Йæ сахъ цæргæс арф миты мард, –

Йæ зæрдæ йын айгæрста кард.

Уæззау цæфæй зæхмæ туг калд, –

Фæзгъæргай йæ дарæстыл салд…

Уыд бæласмæ идонæй баст

Хæстон бæх, – йæ хицаумæ каст.

Уыдта уый, хъæбатыр куыд мард…

Æнкъард уыд, æнкъард уыд, æнкъард.

Хъуыст уады æгæнон æхситт.

Æнæсцухæй уарыди мит…

Ыстæй дын уæд хохы сæрæй,

Æндæрбæстаг хохы сæрæй

Гуылф-гуылфгæнгæ фезмæлыд зæй,

Нынныгæдта комы – бынæй

Хæстоны йæ бæхимæ арф…

Ферттывта, ныннæрыд та арв.

Мад фестъæлфыд уаты æваст,

Фæлурсхуызæй, сонтæй ыскаст.

Хæстон лæг йæ уæлхъус лæууыд.

Сывæллон – йæ риумæ æлхъывд…

Хæрзиуджытæй дзаг уыд йæ риу.

«Æнафон кæцæй фæци… Чи у?» –

Æрыгон мад афтæ дзырдта, –

Æрцæуæгæй «ацу» куырдта…

«Ныббар мын… Цы тæрсыс мæнæй?..

Мæйдар у… Нæ рухс кæны мæй…

Æнæсцухæй уарын цæуы, –

Æрдз калы йæ цæссыг, кæуы…

Дæ æфсармæй тынг бузныг дæн…

Фæлæ мын уæ тыргъты æркæн

Хуыссæн æмæ сайæгой фын

Рæвдауа мæн райсоммæ уым…

Мæ фырты мын мемæ цæвæр…

Хæрзæхсæв… Зæрдæрухсæй цæр…»

Æрцæуæг фæсабыр, фæхъус…

Йæ хуыссæнæй фестади ус, –

Йæ лæгмæ æдзынæг ныккаст,

Ыстæй йыл ныттыхсти æваст…

 

ÆРБАХÆСТÆГ ЗЫМÆГ

Æрбахæстæг зымæг… Йæ фæсарц хæссы

Хъызт тымыгъы сусæг дзыназын,

Æз та йын йæ уазал цæстытæм кæсын,

Фæлæ йын нæ комын фæтасын…

 

Цъæх уалдзæджы алкæм æмбæлттимæ æз

Фæндагыл бæлæстæ фæсагътон,

Кæд мыл-иу æрæнцад æгас зæххы уæз,

Уæддæр-иу «фæллад дæн» нæ загътон…

 

Кæд абон зымæгау фæхалас мæ сæр,

Уæддæр æз зæронд тулдз нæма дæн:

Кæддæрау цъæх дарын кæрдæгау ныр дæр

Мæ райгуырæн бæстæн – мæ мадæн…

 

Æз ме ’рыгон бонтыл нæ систон мæ къух

Æмæ сыл нæ авæрын фау дæр, –

Кæд уалдзæг фæуагъта мæн истæмæй цух,

Уæд разынд мæ фæззæг рæдаудæр…

 

Ныр зымæг æрбаввахс… Йæ фæсарц хæссы

Хъызт тымыгъы сусæг дзыназын,

Æз та йын йæ уазал цæстытæм кæсын

Æмæ йæ мæ артмæ нæ уадзын…

 

УАЛДЗÆГ

Зымæг ма кæмдæрты тарстæй хиты,

Ам та зымтæ къуылдымтæй ныууасынц.

Хуры тынтæ скæуын кодтой миты –

Фæхстыл ын йæ уазал цæссыг нуазынц.

 

Зæхх ыстъæлфы гутæтты æфсæнтæй,

Зæхх бæрæчет – тауинагæй бафсæст.

Сыфтæр бахудт къалиуты æхсæнтæй,

Таугæрдæгæй хъæдгæрон фæасæст.

 

Уæлдæф – ронгау, туг дзы уæнгты зары

Æмæ фесты цæстытæ уынагдæр…

Уæлдæф абон дурты дæр ма хъары –

Ма йыл зыд кæн… Ис ма дзы дæ фаг дæр!

 

* * *

Цæр, ме ’рхæндæг,

Мæ уаты мемæ цæр,

Мæ фарсмæ хуысс,

Мæ уæлхъус бад

Дæсны рынчынфæрсæгау ды.

Мæн хатгай бахъæуы дæ сæр,

Куы вæййын тыхст кæнæ фæллад,

Уæд мæ дæумæ хъусын фæнды.

Æз сæхгæнын мæ рудзынг уæд

Æмæ мæ зæрдæбын ныхас,

Мæ сусæг уарзт æмæ мæ мæт

Сæхи дæ хъæбысмæ фæтонынц,

Мæ зын, мæ сагъæстæ мын уæд

Дыууæ æмдзæрины фæзонынц –

Æрмæстдæр ды æмæ мæ баз.

 

Фæлæ куы сисы арв нæрын,

Куы скафы хуры тынтыл хъæз,

Рухс арф комы йæхи куы ’руадзы

Æмæ куы райдайын цæрын

Æнæнцой боны цардæй æз,

О, ме ’рхæндæг, уæд дæ ныууадзын.

 

Ныууадзын дæ

Æмæ кæсын,

Куыд фæтæхы мæ сæрты маргъ –

Нæ хъæды бæлæсты æлдар, –

Мæн уый хуызæн тæхын фæнды…

Æвзыгъд мæлдзыг куыд хæссы уаргъ,

Æз уымæ диссагау кæсын, –

Фæнды мæ уый хуызæн хæссын

Фæллойы монц æмæ æхсар.

Фæхатын алцы дæр бæлвырд,

Уынын – мæ фæндаг зилы дардыл.

Мæ уæнгты сæхсиды мæ туг

Мæ хъуыдыты фæйлаугæ артыл

Æмæ мæ риуы зæрдæ – куырд

Æрдомы ’хсырф æмæ дзæбуг!

 

Уый – боныгон,

Фæлæ изæр

Æз ногæй райдайын ныхас

Дæуимæ, ме ’рхæндæг.

Цæмæн?

Цæй тыххæй бахъæуы дæ сæр

Мæ нæргæ цины фæстæ мæн?

Уый ахсæв чи зæгъдзæн мæнæн? –

 

Æрмæстдæр ды, кæнæ мæ баз.

 

БÆЛЛИЦ

Уый раджы уыд…

Æрмæст дæ былты змæлдæй,

Цы зæгъдзынæ, уый рагацау зыдтон.

Дæ мидкатай, дæ мид-зарæджы зæлты

Æгас зæхх æмæ арвы цъæх уыдтон.

 

Уыдтон.

Фæлæ уæд де ’назым фæлгонцæй

Тæппуд тæрхъусау тар хъæдмæ лыгътæн.

Ды та, мæ хур, дæ сусæг уарзты монцæй

Зындоны арты судзæгау сыгъдтæ.

 

Æз та, æз та?..

Æз ме ’дзæлгъæд фæндагыл

Цыдтæн æмæ ныдздзæгъæл дæн кæмдæр.

Æрмæст-иу хатгай дымгæйы æвзагыл

Мæ хъус æрцахста: «Демæ айс мæн дæр».

 

Нæ дæм байхъуыстон…

Мæнæ ныр зæрондæй

Мæ афтид къуымты агурын цыдæр, –

Æрхуыссыд та дзы ахсæв иу мæ бонтæй,

Æрхуыссыд, æмæ нал зыныс ды дæр.

 

Æвналы талынг сусæгæй мæ базмæ. –

Кæсы æнхъæлмæ де схудтмæ мæ къæс.

Цы ран дæ, цымæ?..

Гъей-джиди, дæ размæ

Дæ фæллад уд, дæ иунæг сæр фæхæсс!

 

МÆ ЦÆССЫГТÆ

Кæд искæйы æфхæрд зæрдæ

Ысрухс кæнат сæрддон бонау,

Мæ цæссыгтæ, мæ цæссыгтæ,

Уæд абузут хæххон донау!

 

Кæд икæмæн уæззау заман

Цæхх байзæрат йæ мæстытыл,

Мæ цæссыгтæ, мæ цæссыгтæ,

Уæд байсысут мæ цæстыты!

 

Кæд искæмæн йæ цины бон

Æрызгъæлат йæ къæсæрыл,

Мæ цæссыгтæ, мæ цæссыгтæ,

Фæуарут уæд мæ урс сæрыл!

 

Кæд искæмæн йæ дард балцы

Йæ фæндагыл ысмалтæ уат,

Мæ цæссыгтæ, мæ цæссыгтæ,

Ныддымæд уæ уæд залты уад!

1964

НÆ ЙÆ ИСЫН

Ныллæг цыртыл ызгъæлдысты

Бæрз бæласы цъæх сыфтæртæ,

Ныллæг цыртыл ысхылдысты

Кæм таугæрдæг, кæм къутæртæ…

 

Кæддæр, зæгъынц, ам аскъуыди

Кæйдæр фæндаг нæ тохы бон.

Кæй чызг уыди?

Кæй фырт уыди?

Куыд æм дзурон?

Куыд æй хонон?..

 

Бæрз бæласыл сæууон æртæх

Цæстысыгау æрцауындзæг.

Æмбæхсы мæ цыдæр бæллæх…

Мæ зæрдæ йæм æрбауынгæг…

 

Куы йæ райсин…

Нæ йæ исын, –

Мæ къухты ’хсæн куы айсыса,

Мыййаг мæм дзы уæззау хъæрзын,

Æнкъард ныхас куы райхъуыса.

1961

 

* * *

Æргуыбыр кодтон комы донмæ, –

Йæ сусæг зæлтæ йын куы ссарин,

Уæд уын, æмгæрттæ, ахсæв-бонмæ

Æз хæхты уадындзæй фæзарин…

 

Фæлæ дон уадзы комы дугътæ, –

Йæ фæндыр искæмæн кæм дæтты!

Уæддæр дзы ауагътон мæ къухтæ,

Æмæ мын ме ’нгуылдзтæ фæсæтты…

 

Дон уайы… Абухы… Ысмæсты

Æмæ мæм дзуры:

«Кæд къæрных дæ?..

Мæ зæлтæ дæу, мыййаг, куы нæ сты,

Уæд сæ цы ныссагътай дæ ныхтæ?..»

1966