Зундгонд куд æй, уотемæй алли анзæн дæр фæууй æхе ном. Аци анз къæлиндармæ гæсгæ уруссагау хуннуй «Год Дракона». Нæ маддæлон æвзагмæ ’й ку ратæлмац кæнæн, уæд еци таурæхъон сирди ном хуннуй кæфхъундар, дигоронау ба ин ес цалдæр номи – кæфхъундар, руймон, залиаг. Еци нæмттæй алке фæдбæл дæр ес балæдæрунгæнæн æрмæгутæ. Нæ равгитæ куд амононцæ, уомæ гæсгæ си кæцидæрти мухур кæндзинан. Абони ба уæ зонгæ кæнæн, нæ зундгонд ахургонд æма финсæг Джусойти Нафи дзурд «кæфхъундар»-и туххæй кæддæр ци уац ниффинста, уой хæццæ.

ЦИ АМОНУЙ ДЗУРД «КÆФХЪУНДАР»

Скъоламæ цæунгъон сабий ма ку адтæн, уæд æй базудтон: кæфхъундар æй африкаг устур цæугæдæнтти цæрæгой, мæнæ уруссагау крокодил ке хонунцæ, е. Æ уиндæй æнкъуæлхи хузæн, фал æверхъау устур, тухгин, тогцъух. Ес ин даргъ æма ставд дæндæгутæ, æ цъух Къасарай коми хузæн. Æ цæф домбайбæл ку исæмбæла, уæддæр æй фæммард кæндзæнæй. Скъоламæ цæунгъон ку нæма адтæн, уæдта зудтон аргъæуттæй: кæфхъундар æй лæгхуар цæрæгой, дони æрбадуй æма донæй ниуазун (хæссун) некæмæн уадзуй, æнæцуд кизгæ кенæ ин уосгор биццеу ку нæ раттонцæ адæм, гъæубæстæ, уæд. Æ амæттаги фидæй ку бафсæдуй, уæд раттуй дон адæмæн, цалинмæ бабæй нæуæгæй не ’сæстонг уй, уæдмæ…

Нур асæ лæгæй кæсун нæ дзурдуæттæмæ æма дес кæнун: ирон-уруссаг дзурдуати дзурд «кæфхъундар» æгириддæр нæййес. Уруссаг-ирон дзурдуати «крокодил» иронау дæр хуннуй… крокодил. Цæрæгой дракони ирон ном ба ’й кæфхъундар. Миллери дзурдуати 2 томи 686 фарсбæл ба ес дууæ дзурди: кæфхъун æмæ кæфхъундар. Кæфхъун, дан, æй «запруда в реке», кæфхъундар ба «державший запруду, владеющий запрудой, (в сказках: про дракона, задерживающего воду»). Аци дууæ дзурдемæй фиццаг, мæ нимадæй, дзурдуат ка аразта, етæ æримистонцæ. Уомæн æма запруда хуннуй ауæзт, донауæзт, ауазæн, донмарæн. Дзурд кæфхъун æмбæлуй айдагъдæр Миллери дзурдуати. Абайти Васой уруссаг-ирон дзурдуати кæфхъуындар æй дракон. Æ этимологион дзурдуати æй дех кæнуй уæхæн хузи: «кæф+хъуын+дар», гъома, «рыба+шерстью+покрытая» = «дракон».

Уæхæн нимад Васомæ рагæй ес, æ киунугæ «Осетинский язык и фольклор»-и дæр раст уотæ финст æй. Æцæг уоми дзурд дех æй дууæ хаййебæл: кæф+хъуындар. Гъома, кæф æй номдар, хъундар ба – æ эпитет. Бæрæггæнæн дзурд номдари фæсте – е скифти æвзаги нормативон фæткæ адтæй. Аци дех мæнмæ растдæр кæсуй. Фал еумæйагæй ранимад факттæ адæймаги æфтаунцæ дузæрдугбæл…

Фиццаг е, æма хъундар дзорæн нæййес. Еуемæй кæфбæл гъун нæ зайуй (æ бауæрбæл ес хæрвæ, гъун ибæл нæййес), фал ибæл ку зайидæ, уæддæр æй хъундар нæ, фал гъунгун хонианæ. Дарæн цæмæн ес, уомæн гъæуама рагæлдзæн дæр уа. Кæфæн æ гъун рагæлдзун æ бон нæй æма мæлæти бонмæ уайдæ гъунгун. Лæгæй ес зæгъæн хелдар+æг (саударæг нæлгоймаг), уомæн æма е æ рехæ ниддасуй, рагæлдзуй.

Дуккаг е, æма кæд кæф дони бадуй, уæд гъæуама хъундар нæ, фал дондар уа. Мæнæ скифти знæмтæй еу куд хуннуй, уотæ: дандарии-дондартæ. Æма уæд Миллери дзурдуати гъуди раст æй: кæфхъундар – кæф (рыба) «держащий запруду, владеющий запрудой». Уæхæн нимадæн æ аййеп айдагъ е æй, æма дзурд раст дех нæ цæуй: кæфхъун+дар. Дзурд раст дех кæнуй Васо: кæф+хъуындар. Гъома, хъундар æй кæфи эпитет æма амонуй дондар. Гъома, дон ке къохи æй, адæмæн си хæссун ка нæ уадзуй æнæ лæгнивонд, еци тогцъух цæрæгой.

Кæд уотæ ’й, уæд дзурд гъун гъæуама нисан кæна дон (донмарæн), шерсть, волос нæ, фал. Уотемæй ба гъун некæд æма неци хузи нисан кæнуй дон. Ами нæ гъуди цума унгæги бахаудтæй, уотæ зиннуй. Фал ма си, мæ нимадæй, еу фадуат ес нæ этимологий рæстдзийнадæ бафедар кæнунæн… Кæд, æмгъæлæсон н æ халдех м-й бунат байахæста? Гъома, раздæр адтæй хъундар, уæдта адæмон «этимологий» бундорбæл раййивта (дзурд хъум æстæн адæм зонунцæ, гъун ба – алкедæр) зин лæдæрæунæй æнцондæр лæдæрунмæ?.. Ами нимайуйнаг æй е дæр, æма ирон м – дигорон лексики ахид æййивд  цæуй н-мæ, ахæм-уæхæн, адæм-адæн, Силæм-Силæн æма æнд).

Кæд хабар æцæгæйдæр уотæ адтæй, уæд кæф+хъундар нисан кæнуй – «кæф»+владелец смута, держатель речной заводи». Уæхæн хузи аргъæутти цæрæгойтæбæл, дони бадæг тухгæнæгбæл, лæгхуарбæл хуарз федауй æ ном – кæф+хъум+дар…

Фал кæд æмгъæлæсонтæ -н æма -м нæ феййевдзи ’нцæ, уæдта ци кæнæн? Уæд æндæр этимологийæн неци хузи ес иссерæн?..

Мæ нимадæй ма ес, еу æндæр этимологион вариант.

Уотæ мæмæ кæсуй, цума термин кæф+хъундар æй дууæ номдаремæй конд композит. Гъома, мæнæ уруссагау рыба+кит куд æй, уотæ. Гъома, фиццаг дзурд кæф æй нæхе æвзаги лексики еуæг, дуккаг ба – æндæр æвзагæй æрбайсгæ. Зæгъæн, мæнæ силгоймаги ном куд арæзт æй, уотæ – Хура+мзе. Фиццаг дзурд – ирон хур, дуккаг дзурд ба гурдзиагау хори ном «мзе». Кенæ камари-рон (фиццаг дзурд гурдзиаг, дуккаг ирон, фал сæ нисан еу æй – «пояс»), кенæ ба гурдзиаг дзурд си+рча (уотæ хуннуй гурдзиаг ниуазæн) – фиццаг дзурд си æй ирон сыкъа (абар+си+он=сыкъаджын), дуккаг ба гурдзиаг сикъа+рка=рча.

Фæууæд уотæ, фал дуккаг компонент хъундар=кундар=кондар ци амонуй æма ци æвзагæй ист æй? Мæнмæ гæсгæ, е æй бердзейнаг дракони инверсион хузæ: кон+дра=кон+дар=кун+дар=гъун+дар. Ка ’й зонуй, кæфхъундар ци хузæн æй, уой ке нæ зонæн, айдагъдæр нæбæл аргъæутти ке ’мбæлуй, е дæр баст æй æфстау дзурд ке ’й, уобæл. Бердзени скифтæ денгизи билтæбæл цæрæгæй зудтонцæ. Ка ’й зонуй, дони дæр уомæн бадуй аргъæутти медæгæ?

* * *

Уруссаг дзурд «дракон» дигорон æвзаги амунд цæуй æртæ номемæй: «кæфхъундар», «руймон» æма «залиаг». Уой фæдбæл мухур кæнæн дууæ таурæхъи.

РУЙМОН

Рæуес ку низзайуй, уæд æваст идардмæ рауайуй æма идардæй æ бæдолæмæ æркæсуй: æхе хузæн ку уа, гъома, сабур ку уа, уæд саг æй, æма си тас нæййес, фæстæмæ имæ æрæздæхуй дзедзе дарунмæ. Фал рæуес аллисауæнгæ уæхæн нæ зайуй. Еуæй-еу хатт низзайуй хелаги хузæн. Руймон, зæгъгæ, хуннуй махмæ. Е ма фиццаг минкъий ку фæууй, уæд æ цæститæй дæр нæ фæккæсуй. Нанæуадæр – сабур нæ ’й, зæгъгæ, уæд бæлæстæ æд къадотæ рæдовуй, зæнхæ æ дæндæгутæй хуæруй. Руймонæй æ мадæ идард ледзуй.

Уорс Йелиа (арв гъæр кæнуни æма арвæрттивди бардауæг, Уацелла) ба адæми сагъæс кæд кодта? Руймон адæми знаг ке ’й, уой зонуй æма имæ æ цæстæ даруй. Куддæр райгура, уотæ цалинмæ æ цæститæй ракæса, уалинмæ имæ уæларвæй Йелиа æфсæн рæхис мегъи хæццæ рауадзуй, æ хъурбæл ин æй рафтауй æма ’й уæлæмæ ласун байдайуй. Æ цæстити ракастмæ ба ин уомæн хæлæф кæнуй, æма, æ цæститæй ракæсгæй, цидæр бæстæ рауина, уоййасæ раирæзуй. Уæларвмæ ’й ку фæлласуй, уæддæр айдагъ æ гъæрæй, ка ’й фегъоса, уонæбæл нез растун кæнуй. Уæларвмæ ’й мæрдти уодтæн иуарунцæ. Етæ ба ’й фицунцæ, æма ин æ басæй ка бацумуй, е ба куд рамардæй, уотæ бабæй фестуй.

Адæймагæн æ адзал ку ’рхæстæг уа, уæд уосæн исбадунцæ тæрхони цуппар уоси, лæг ку уа, уæд лæгæн ба – æхсæз лæги æма ин уотемæй тæрхон искæнунцæ. Еци тæрхони фæсте лæг æ тухи нæбал фæууй, фал уод уодхарæ кæнуй. Е ’мгъуд ку ’рхъæртуй, уæдта ин уодесæг æ уод исесуй. И уод ка ’й, е цалинмæ ’й байвæронцæ, уалинмæ марди сæрти тæхуй. Мард ку рахæссунцæ, уæд æ уод дæр æ сæрти тæхуй; цирти æй ку ниввæрунцæ, уæдта и уод дæр ниххезуй циртмæ æма и марди бабæй бацæуй. Мард æхе æртæ хатти рахъел кæнуй. Уой фæсте уод фæстæмæ раздæхуй æма исдзоруй: «Ци ’й а? Нурмæ дæр куд хастон аци толдзæ къудурон?» Уотемæй ратæхуй æма уæларвмæ фæттæхуй. Уоми ба ’й рæхиси авд цъасеми раласунцæ æма, ци хузæн адтæй, еци хузи бабæй бацæуй.

* * *

ГÆЛИАТИ ХЕЛАГÆ

Гæлиати гъæугæрон ес уæхæн бунат, æма си кæддæр гъæубæстæ уоми æфснайдтонцæ сæ хуар, сæ есбон. Еу фæззæг ку ралæудтæй, уæд кæцæйдæр æрбахилдæй залиаг хелагæ. Еци бунатбæл æхе æртухта тæлий хузæн, æ къæдзелæ æ цъухи бакодта. Адæмæй имæ хæстæг бацæун неке æндиудта. Устур сагъæси бацудæнцæ, зудтонцæ, æстонгæй се ’сфæт ке ’рцæудзæнæй, уой. Уæд разиндтæй еу бæгъатæр лæхъуæн, Хъантемурти муггагæй, – исфæндæ кодта адæми фидбилизæй фæййервæзун кæнун. Лæхъуæн гал  равгарста, æ цъарæ ба ин æ уæле искодта, уотемæй æй хормæ ниссор кодта. Цъарæ биццеуи æмбауæр ку ниссор æй, уæд е бæхбæл исбадтæй æма гæрзефтонгæй хелагæмæ бампурста. Берæ фæттухтонцæ, еу афони ба биццеу  фæррæстмæ ’й æма кардæй ракъуæрдта хелаги сæр. Сæ тох цудæй донмæ хæстæг. Хелагæй уойбæрцæ тог фæццудæй донмæ, æма си æнæгъæнæ анз баниуазæн нæбал адтæй.