ГАЛАТИ Барис

Номдзуд композитор, нæ национ профессионалон музыки бундорæвæрæг, дирижер, педагог, Гурдзий ССР-и аййевæдти æскъуæлхт архайæг, Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл Паддзахадон премий лауреат Галати Александри фурт Бариси туххæй сæрмагондæй æрмæг абони мухур кæнæн, уомæ гæсгæ дæр æма 10 мартъий æ райгурдбæл исæнхæст æй финддæс æма æхсæзинсæй анзи. Нæ адæмæн, нæ национ аййевадæн е берæ алæмæти хуæрзти бацудæй. Аргъ искæнæн дæр кæмæн нæййес, уæхæн бундайрадæ нин ниууагъта: дæс æма æртинсæй адæмон зари æма цагъдемæй фулдæр, спектакльтæ æма кинонивтæмæ музыкæ, симфонион балладитæ æма поэмитæ, романстæ æма адæмон зартæ.

Галати Барис райгурдæй 1889 анзи 10 мартъий Мæздæги райони Черноярски станици ахургæнæги хæдзари. Галати муггаг адтæй нимаддæртæй еу терскаг-хъазахъаг ирæнтти ’хсæн сæ ездондзийнадæй, паддзахи службæбæл еузæрдиуондзийнадæй æма фæллойнæуарзондзийнадæй. Æ фидæ Аслæнгерий берæ уарзта ирон музыкæ, хуарз арæхстæй адæмон цæгъдтитæ цæгъдунмæ, уæдта сæ зонгæ дæр хуарз кодта. Æ еци уарзондзийнадæй хайгин кодта æ дууæ фурти Костя æма Бариси дæр. Хуæрзæрдæмæ фæззиндтæй æригон биццеубæл æ фиди мадæ Гуæсæнагъуæ дæр. Е дæр хуарз зудта адæмон зартæ æма таурæхътæ. Барисбæл æхсæз анзи ку исæнхæст æй, уæд æ фидæ рамардæй æма ’й æхемæ гъомбæл кæнунмæ райста æ фиди æнсувæр Бекир, кæци службæ кодта, паддзахи ци хъазахъаг æфсад гъæуай кодта, уоми афицерæй Петербурги.

Петербурги Барис каст фæцæй реалон училище æма райста райдайæн музыкалон ахурадæ. Реалон училищей син музыкæбæл ахургæнæг адтæй искурдиадæгин музыкант Ю.А. Брандт, Римский – Корсакови æрдхуард. Фиццагидæр е бафеппайдта, æригон биццеумæ музыкалон искурдиадæ ке ес, уой æма ’й бакодта училищей духовон æма симфонион оркестрмæ, архайун æй кодта музыкалон спектакльти. Еу хатт Ю. Брандт Бариси базонгæ кодта цитгин уруссаг композитор Римский-Корсакови хæццæ æма ин æ цагъдмæ ку байгъуста, уæд си хъæбæр аразийæй байзадæй, уæдта ма æ дзурдтæбæл бафтудта, аци биццеуæн бæллеццаг федæн ес, зæгъгæ.

1909 анзи Барис æнтæстгинæй каст фæцæй реалон училище æма  æ зæрди адтæй æ ахур идарддæр рахъæртун кæнун консерваторий, фал æ фиди æнсувæр Бекир, куд кадрон афицер, уотæ федарæй исфæндæ кодта, гъома, музыкæ ’й хеерхæфсæн фæрæзнæ, зæгъгæ, æцæг ирон-хъазахъаг лæгæн ба федауй афицери цин хæссун æма ’й рарвиста Тифлиси Михайловски æфсæддон училищемæ. Училищей Барис ахур кодта хъæбæр хуарз, фал ами дæр æ музыкалон архайд нæ уагъта, архайдта училищей оркестри кусти, аразта музыкалон изæртæ, активонæй архайдта музыкалон къуари. 1913 анзи каст фæцæй училище I разряди хæццæ, райста хорунжийи цин æма æрвист æрцудæй кæстæр афицерæй Терскаг–хъазахъаг æфсади 1-аг Хуæнхаг-Мæздæггаг полкмæ.

1914 анзи райдæдта Фиццаг дуйнеуон тугъд, хорунжий Галай-фурт активонæй архайдта Турккаг фронти. Тугъди рæстæги æхе равдиста æхсаргин æма бæгъатæрæй, рабæрæг кодта е ’фсæддон искурдиадæ.

Берæ хæттити архайдта знаги фæскъилдунмæ тугъдон операцити. 1914 анзи 25 октябри сгарæн куст кæнгæй фæцæй уæззау цæф, бæхæй æрхаудтæй, æрцавта æ уæрагисæр æма æ реу, фал уæддæр æнхæст кодта æ тугъдон ихæс.

Тугъди рæстæги ма никкидæр цалдæр хатти фæццæф æй, уæдта æрцудæй контузигонд дæр. 1916 анзи ин лæвæрд æрцудæй сотникки цин æма нисангонд æрцудæй сотня ке хониуонцæ, уæхæн æфсæддон хаййи командирæй. 1914-1917 æнзти Галай-фуртæн лæвæрд æрцудæй бæрзонд паддзахадон хуæрзеугутæ: Сугъдæг Анни IV къæпхæни орден, кæцибæл финст адтæй «Бæгъатæрдзийнади туххæй», Сугъдæг Анни III къæпхæни орден æхсаргард æма бантти хæццæ, Сугъдæг Станислави III къæпхæни орден æхсаргард æма бантти хæццæ, Сугъдæг Станислави II къæпхæни орден æхсаргард æма бантти хæццæ.

Цæфтæ, уæдта е ’нæнездзийнадæ лæмæгъ ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ Граждайнаг тугъди нæ архайдта, цардæй æ зонгитæмæ Владикавкази. 1921 анзи имæ фæдздзурдтонцæ Сурх Æфсадмæ æма дууæ анзи службæ кодта Цæгат Кавкази æфсæддон округи. 1924 анзи исæнхæст æй æ царди устурдæр бæллец – бацудæй ахур кæнунмæ Бакуй консерваторимæ æма си исахур кодта дууæ анзи, уæдта бацудæй Ленингради центрон музыкалон техникуммæ. Исахур си кодта цуппар анзи æма еци рæстæг нимадта æ царди тæккæ амондгундæр догæбæл. Æ ахургæнгутæ адтæнцæ П.Б. Рязанова, Х.С. Кушнарев, Б.А. Арапов. Уони унаффæмæ гæсгæ, уæдта Ленингради аййевæдти историй институти фæндæмæ гæсгæ Галай-фурт æрвист æрцудæй 1928-1929 æнзти Цæгат Иристонмæ адæмон зартæ æрæмбурд кæнунмæ. Æма зæрдæргъæвд лæхъуæн æ уæззау аппаратури хæццæ кæми бæхбæл, кæми ба фестæгæй зилдæй гъæутæбæл æма æмбурд кодта исфæлдистадæ, нарти кадæнгитæ, адæмон зартæ æма цæгъдтитæ. Е адтæй устур зин, фал æнæмæнгæ гъæугæ куст. Еци куст нæ ниууагъта уой фæсте дæр. Æмбурд кодта Цæгат æма Хонсар Иристони гъæути, Мæздæги райони дигорон гъæути адæмон фольклор – 1931 анзи техникум каст фæууогæй, æрæздахтæй сахар Сталинирмæ. Ами æцæг æнхæстæй раргом æй Галай-фурти музыкалон искурдиадæ, æ бæрзонд организаторон менеугутæ æма æ уодуæлдай фæллойнæуарзондзийнадæ. Исаразта æма разамунд дæттун райдæдта педагогон техникуми цори духовон оркестрæн, байгон кодта музыкалон скъола æма си куста директорæй, æхуæдæг финсун райдæдта музыкæ оркестрæн, идарддæр æмбурд кодта адæмон зартæ æма фольклор. Галай-фурт финста музыкæ Къостай номбæл театри спектакльтæн, финста симфонитæ, романстæ Къостай дзурдтæбæл, ахур кодта музыкæбæл скъоладзаути æма техникуми ахурдзаути.

Галай-фурт 1938 анзи исаразта Хонсар-Иристони паддзахадон ансамбль «Симд». Еци коллективи кой райгъустæй еугур Цæгат Кавказбæл нæ, фал еугур Советон Цæдесбæл дæр. Еци коллективæн Барис разамунд фæллæвардта 14 анзи æма си рауайун кодта æцæг аййевади университет. 1940 анзи ин лæвæрд æрцудæй Гурдзистони аййевæдти æскъуæлхт архайæги ном.

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Галай-фурт еци-еу рæстæг разамунд лæвардта ансамблæн, æма ма куста Хонсар-Иристони облæнхæсткоми аййевæдти хайади сæргълæууæгæй дæр. Еци зин рæстæгути дæр æ хъауритæбæл нæ ауæрдгæй архайдта национ аййевадæ бæрзонддæр кæнунбæл.

Галати Барис 1951 анзи косун райдæдта Цхинвали наукон-æртасæн институти хестæр наукон косæгæй, адтæй аййевæдти хайади сæргълæууæг. Ами дæр идарддæр кодта æ музыкалон, рохситауæн куст. Ниффинста музыкæ аййевадон кинонивæ «Фатимæ»-мæ, 1964 анзи бацæттæ кодта «Ирон адæмон зарти» æмбурдгонд, кæцимæн устур аргъ искодтонцæ советон æма европаг ахургæндтæ, уæдта АЕШ-и специалисттæ. Гъулæггагæн, æ еугур финститæ хаст не ’рцудæнцæ еци æмбурдгондмæ, берæ æрмæг ма абони дæр лæууй архивти.

Галати Барис адтæй фæлтæрдгун ахургæнæг. Бацæттæ кодта Мæскуй, Ленингради, Тбилисий консерваторимæ искурдиадæгин фæсевæд, кæцитæ уой фæсте идарддæр рахастонцæ сæ ахургæнæги традицитæ. Уони ’хсæн æнцæ зундгонд композитортæ Плити Х., Гæбæрати И., Хаханти Д., Хæбæлати З., Гаглойти З. (фæммард æй тугъди) æма æндæртæ.

Райгурæн бæстæ аккаг аргъ искодта Галай-фуртæн æма ин исаккаг кодта орден «Кади нисан», хуарзæнхæгонд æрцудæй фондз майданемæй, Кади гæгъæдитæй.

Æртинæймаг æнзти, куд иннетæ, уотæ Галай-фурт дæр баййафта æфхуæрдтитæ НКВД-и ’рдигæй. Сауæнгæ ма ин æ райгурæн гъæу Черноярскиймæ иссæуни барæ дæр нæ адтæй, уæдта Цæгат Иристонмæ дæр æстæн хатт цудæй. Еци рæстæг уæлдай хъæбæрдæр балимæн æй Туйгъанти Махарбег æма хореограф Берæгъти Заурбеги хæццæ. Се ’ртæ дæр цудæнцæ æфхуæрд æма еумæ гъæддухæй гъæуай кодтонцæ сæ бартæ. Галай-фуртæн æ цæстæмæ дардтонцæ, æ хестæр æнсувæр Костя эмигрант ке адтæй, уой. Костя цардæй Парижи æма адтæй дæсни музыкантбæл нимад.

Кæд 60-70 æнзти кардзуд адтæй, уæддæр архайдта ирон национ музыкæ размæ кæнунбæл. Хуæрззæрдæ, хуæдæфсармæ, æхемæ дæр æма æ кæстæртæмæ дæр æмхузон домæнтæ æвардта. Барис рамардæй 1967 анзи, æвæрд æрцудæй Цхинвали.

«Ирон музыкæ хъазар кæмæн æй, етæ Галати Бариси ном гъæуама финсонцæ сугъзæрийнæ дамугъатæй», – финста Уæрæсей æма Цæгат Иристони адæмон артист П.А. Ядых.

Махмæ гæсгæ, еци дзурдтæбæл æнгъезуй исарази ун.

ДЗОПОЙТИ Юрий