Нæ рагфидтæлтæй нин байзадæй мæнæ ауæхæн зундгин загъд: «Хуарз хæдзарæн – хуарз номхæссæн!..» Хæдзарæ хуарз уæд фæууй, æма си бийнонтæ æнгомæй, кæрæдзей лæдæргæй ку фæццæрунцæ. Нæ рагфидтæлтæ ма хумæтæги нæ зæгъиуонцæ: «Æ бийнонтæ хæларæй кæмæн цæрунцæ, уомæн æ хæдзари бæркад берæ ‘й!..» Бийнонти цардарæзт раги дзаманти хъæбæр бæрзонд цæстиварди адтæй нæ адæммæ, уотæ ‘й нимадтонцæ, æма еу бийнонтæ дæр æнæгъæнæ гъæубæстæн дæр æнцæ æ цæсгон, е ‘гъдаудзийнади æвдесæн.

Гъулæггагæн, фæстаг рæстæгути ивадæй-иваддæр кæнуй, бийнонтæ адæми ‘хсæн цæргæй, сæ хуæрзæгъдаудзийнадæбæл æновудæй ку архайдтонцæ, еци фæткæ. Уотæ дæр зæгъун æнгъезуй, æма бийнонтæ æма æхсæнадæ кæрæдземæн еуцæйбæрцæдæр исæцæгæлон æнцæ, алкедæр си хебарæй кæнуй æ хабæрттæ. Æма уæхæн уавæри фæстеугутæ ба зæранæй уæлдай неци хæссунцæ. Бийнонтæй алкедæр гъæуама лæдæра, дзилли ‘хсæн цæргæй ибæл цæйбæрцæбæл агъазиау бæрнондзийнадæ æвæрд ес, уой. Мадта дзиллæ дæр гъæуама ауодонцæ алли хецæн бийнонтæбæл дæр, уомæн æма си ка циуавæр зундирахастбæл хуæст уа, уомæй аразгæ ‘й еумæйаг цардиуагæ.

Зондзинайтæ ‘й, рагон дзаманти бийнонтæ цийфæнди берæ ку уиуонцæ, уæддæр еу хæдзари цæриуонцæ. Фурттæ бийнонти гъуддаг ку бакæниуонцæ, уæддæр сæ фидиуæзæгæй нæ рандæ уиуонцæ. Ци цæуæт син рантæсидæ, етæ дæр æнсувæрти цард кодтонцæ, айæ мæн фидæ ‘й, зæгъгæ. Фал уотæ дæр рауайидæ, æма сæ уавæртæ æгæр ку исунгæг уиуонцæ, уæд син кæрæдземæй æнæ райуарæн нæбал уидæ. Æма еу рæстæги гъуддаг исаразун ци æнсувæрти багъудæй, уонæй еу бустæги хуæрзтæй нæ адтæй. Æма иурсти хабæрттæ ку рахецæн æнцæ, уæд еци æнсувæри кæстæр биццеу, уой ку балæдæрдтæй æма ин уой хæццæ цæргæ уодзæнæй, уæд хæкъурццæй кæугæй уотæ загъта: «Лæгъуздæр махмæ ‘рхаудтæй!..» Мæгурæг, е уотæ æнгъалдта, æма æнæуой мулкитæ куд иурстонцæ, æнсувæрти дæр гъæуама уотæ райурстайуонцæ.

Нур, расагъæс кæнайтæ, æ кæстæртæ дæр уоййасæбæл кæмæй исгъигæ ‘нцæ, æ лæгъуздзийнади кой æргомæй ка зæгъуй, еци кæстæртæ уæхæн фидæй ци гъæуама райсонцæ? Æма еци «фиди» хузæнттæ нæмæ абони ба нæййес? Æгæрдæр ма?.. Мæстæйдзаг си исунцæ сæ кæстæртæ дæр, уæдта сæ уоститæ дæр.

Нæ фидтæлти цардарæзти хабæрттæмæ – сауæнгæ недзамайнаг догæй райдайæ æма абони уæнгæ ку ‘ркæсай, уæд ди баруагæс уодзæнæй: Фидибæстæ алкæддæр тухгин адтæй æма, æвæдзи, идарддæр дæр уодзæнæй бийнонти фарнæй. Уой фæдбæл нæмæ нæ адæмон исфæлдистади хæзнадони берæ цæмæдесаг хабæрттæ ес. Кæцидæрти си айразмæ дæр мухур кодтан нæ газети, абони ба уæ уонæй цалдæрей хæццæ зонгæ кæнæн.

УАСГЕРГИ ÆМА ИУАРÆГ ÆРТÆ ÆНСУВÆРИ

Æртæ æнсувæри иуарун фæндæ искодтонцæ сæ уостити цъухтæй. Нæбал федудтонцæ. Нæбал цудæй сæ цард сабурæй æма уарзонæй.

Иурстонцæ сæ фиди фæллойнæ: фонсæй, хæдзарæй, фæллойнæй – сæ еугуремæй дæр исхецæн æнцæ æнæ хъаугъайæй, æцæг ма син байзадæй æртæкъахуг, сугъзæрийнæ тæбæгъ – фингæ иуаруйнаг æма ибæл нæ федудтонцæ. Цагътонцæ кæрæдзей сæ хъæматæй. Уæд æй базудта цæхæрцæстæ Уасгерги, дæлæ, дан, мæ ковæг адæм кæрæдзей цæгъдунцæ мæ ковæн финги тæбæгъбæл. Æма Уасгерги рабæлццон æй уæларвæй зæнхæмæ. Фæццæуй гъæунгти тæхгæ саргъибæхбæл, æма гъæр цæуй хæдзарæй, хилæ кæнунцæ æнсувæртæ, лæборунцæ хъæматæй кæрæдзей марунмæ.

Уалинмæ сæ мадæ ракастæй гъæунгæмæ, кæунгъæлæсæй искатай æй, агоруй æ фурттæн ергъæвгæнæг æма фæууидта, дæлæ уорсбецъо зæронд лæг фæццæуй. Уосæ имæ дзоруй, исиста æ сæрбæттæн:

– Дæ хуарзæнхæй, дæлæ фæндаггон бæхгин, зæронд лæг, фездæхæ нæмæ. Мæ фурттæ кæрæдзей марунцæ хъæматæй æма сæ байергъæв кæнæ.

Уæд Уасгерги цæхгæр фездахтæй. Æргæпп кодта бæхæй. Бараст æй хæдзарæмæ – æртæ æнсувæремæн дæр сæ къохти хъæматæ æрттевунцæ. Цæхæр калунцæ тоги исæвдулун мондагæй.

– Охх, охх! – загъта Уасгерги. Фæгъгъæр сæбæл кодта.

– Е ци миуæ кæнетæ? Кæрæдзей цæбæл цæгъдетæ хъæматæй?

Æнсувæртæ ин загътонцæ.

– Мах нæбал федауæн цæрунмæ еумæ. Нæ уоститæ нæбал федаунцæ æма иуарæн. Байзадæй ма нин æнæиурст сугъзæрийнæ тæбæгъгин æртикъахуг фингæ. Гъема ‘й нæ алкедæр æхемæ есуй, «мæн гъæуй, мæн гъæуй»-æй. Гъе æй нæ хили сæр, нæ загъд.

Уæд бабæй син Уасгерги загъта:

– Æнсувæр, мадизæнæг хъазар æй, фал уосæ иссергæй æй. Æз уæ нуртæккæ рахецæн кæндзæнæн.

– Æхуæдæг ба сугъзæрийнæ фингæ райста æма ин е ‘ртæ къахи æртæ æнсувæремæн равардта. Сугъзæрийнæ финги тæбæгъ ба æхецæн ниууагъта, е ба, дан, мæн – иуарæггаг.

Æнсувæртæ дæр сæхецæн æнцад-æнцойнæй исбадтæнцæ, феронх си æй сæ хилæ, алке æ иурсти хай рахаста. Æрцардæнцæ хецæнтæй.

Æнсувæртæ ма загътонцæ: «Рохс Уасгергийæн сугъзæрийнæ тæбæгъæй фæккувдæуæд».

Абони дæр уотæ фæкковунцæ, дзурдæн байзадæй нæ адæми астæу еци фарни дзубанди.

Уасгерги дæр æ тæхгæ-бæхбæл исбадтæй æма рафардæг æй. Фæллойнæгæнæг мæгур адæм æнæфидбилизæй байзадæнцæ.

АРСÆМÆГ

Ходи фæсевæд – бæрзонд, иуонггин æма хуæрзконд, ездон, æгъдаугин æма кафунмæ рæвдзæ адтæнцæ. Фал Хъайтухъти Арсæмæг сæ еугуремæй сæрæндæр адтæй. Саугъæди сæ фонс дардтонцæ, Синдзигъæумæ дæр над уобæлти адтæй. Кæмидæр сæ бæхтæ исуагътонцæ рахезунмæ, æма сæбæл еу афони берæгъ æхе æрбауагъта. Лæхъуæнтæй еуемæ адтæй сæрæн саргъи бæх, æма ибæл е æхе рауагъта æма ‘й расурдта.

Берæгъ уæд еуæрдигæй, уæд иннердигæй бæхбæл æхе рауадзуй. Бæх дæр имæ рæвдзæй лæудтæй æма бабæй æй расурдта. Уæд Арсæмæг зæгъуй:

– Фехсæн æй!

Фал æй бæхи хецау нæ бауагъта – уадзетæ, дан, æй, берæгъæй куд гъазуй, уой нæ уинетæ.

Уæд бабæй имæ Арсæмæг дзоруй:

– Цалинмæ неци фидбилиз искодта, уæдмæ ‘й фехсæн.

Фал бабæй ин бæхи хецау барæ нæ равардта.

Берæгъ сикъит ку рахуæра, уæд нифсгун кæнуй, зæнхæй, дан, ард фæххуæруй. Берæгъ уæлбилæмæ иссудæй æма зæнхæмæ фæллæбурдта, цъухидзæгтæ си истудта, уæдта арвмæ æ сæр исхъел кодта æма цалдæр хатти нинниудтæй, уæдта бæхбæл æхе ниццавта æма ин æ тæн фегон кодта. Æма ‘й уæд Арсæмæг фехста. Лæг ма бæргæ нирдеуагæ кодта, фал ма нур ци…

Хестæртæ куд дзурдтонцæ, уотемæй Арсæмæг хъæбæр хъал лæхъуæн адтæй, æма, дан, кизгутти сарсийнæй тигъта – æхецæн си æ бон æхе аккаг равзарун нæ адтæй.

Хонхи Дигори ин адтæй æрдхуард, æма имæ ахид цудæй. Гъема уоми еу кизги бауарзта æма никки ахиддæр цæун райдæдта. Еухатт ибæл зумæги раталингæ ‘й. Хуарз саргъи бæх имæ адтæй æд циргъ цæфхæдтæ, уотемæй ибæл балберæгътæ исæмбалдæнцæ, æма бæх æхе размæ исхуайуй, фал æй Арсæмæг уорамуй.

Уæд бæх æ сæр размæ ратъæпп кодта æма имæ си æрлæвардта. Берæгътæ ‘й сорунцæ. Гъæуи кæрони – устур фахс, устур билæ æнæгъæнæй дæр ниййех æй, æма си бæх циргъ цæфхæдти басуффут кодта, фал берæгътæй ка батахтæй, е айнæг ехбæл фæггурдæй, билæй ратахтæй бунмæ æма ма æ хъес-хъес иссудæй. Уотæ берæгътæ билæй фæххаудтæнцæ. Арсæмæги бæх е ‘мбали хæдзарæмæ исахур æй, уордæмæ бацудæй æма тургъи ниууаста. Е ‘мбал рауадæй, æма ин æ къохтæ идонæй ратонун сæ бон нæ бацæй, æма ‘й бæхи сæрæй фефтудтонцæ. Æд идонæ ‘й хæдзарæмæ бакодта, æма уоми гъари æхемæ ку ‘рцудæй, уæд син æй радзурдта. Хестæртæ куд дзурдтонцæ, уотемæй е ‘мбали хæццæ гъуддæгутæ æхуæдæг фæккодта, бафедудтонцæ. Нæдæр æй æ къохбæлхуæцæгæн фæууинун кодта, неке æй фæууидта, æма имæ киндзхонтæ ку рандæнцæ, уæд къохбæлхуæцæг æма æмдзиуаргин бацудæнцæ, нæ киндзи исрæвдзæ кæнун кæнæн æма базонгæ уæн, зæгъгæ. Уатмæ ку бацудæнцæ, уæд, рæсугъд кизгæ ка адтæй, уомæ дин бацæунцæ, нæ киндзæ, дан, æй. Кизгæ ниххудтæй æма еуварс æрлæудтæй, æз уæ киндзæ нæ дæн, зæгъгæ.

Къуми рабадгæ фудуинд кизгæ æнцад лæудтæй, æма уомæ амонунцæ, уæртæ, дан, уæ киндзæ. Лæхъуæнтæ кæрæдземæ бакастæнцæ, киндзи дарæстæ ибæл искæнун кодтонцæ æма ‘й рахудтонцæ. Уотæ Хъевони æфцæгмæ ку исхъæрттæнцæ, уæд сæ Арсæмæг дæр исæййафта æма имæ лæхъуæнтæ дзорунцæ.

– Ку некæбæл æнвæрстæ, уæд ай ци ракурдтай?!

Арсæмæг имæ ку бакастæй, уæд марди хузæн фæцæй. Лæхъуæнтæ имæ дзорунцæ, фæстæмæ ‘й хонæн, зæгъгæ, фал æ сæрмæ не ‘рхаста боститæ кæнун. Хуæздæр амонди аккаг нæ адтæн, æвæдзи, зæгъгæ, æ цард уой хæццæ рарвиста. Хуарз цæуæт син исæнтæстæй, уæдта æ байзæдтæгтæ дæр дзæбæх адæм æнцæ.

КИЗГИ ФУН

Еу рæсугъд кизгæ цæстæй нæ уидта. Куй имæ адтæй, æма уой хæццæ рацæуидæ. Еубон надмæ ку рацудæнцæ, уæд сæ еу хуæдтолгæ минкъийтæбæл æма не ‘скъуæрдта. Куй фæттарстæй, æхе ратудта, кизгæ тарст лæуд кæнуй: ци кодтайдæ, уой нæбал лæдæрдтæй.

Лæхъуæн машинæй рагæпп кодта æма хилæ кæнунмæ гъавта. Ку æй балæдæрдтæй, кизгæ нæ уинуй, уæд имæ бацудæй, æрсабур æй кодта, кæми цæруй, уомæй æй бафарста æма ‘й сæхемæ баласта.

Æвæдзи, хъæбæр рæсугъд кизгæ адтæй, лæхъуæн æй бауарзта. Ахид сæмæ бауайидæ, фал ин нæ арази кодтонцæ, ду бонгини фурт дæр æма ни гириз кæнис, зæгъгæ. Лæхъуæн æй æ мадæн загъта, æма ин æ мадæ уотæ зæгъуй:

– Кой дæр æй мабал искæнæ! Дæ фидæ дин неци ратдзæнæй æма дæ хæдзарæй фæссордзæнæй.

Уæддæр лæхъуæн уобæл ниллæудтæй, мæн æндæр неке гъæуй, зæгъгæ. Еу бон кизгæ æ мадæн дзоруй, мæ фуни, дан, киндзи æрцудтæн, биццеу мин райгурдæй æма цæстæй уинун райдæдтон. Æма, æцæгæй, еци лæхъуæнмæ æрцудæй. Биццеу син райгурдæй, кизгæ цæстæй уинун райдæдта…

Алкедæр ни хуарз фунтæ уинæд!