Зундгонд болгайраг поэт Георгий Авгарский кæддæр, советон доги ниффинста, «Уруссаг бæгъатæртæ», зæгъгæ, æмдзæвгæ. Уоми загъд ес:

 

Нæ рагон зæнхæ нин

Æзнаг ку æнсанста,

Хъæбæр ку ниббоз æй

Æ кустæй сæркъуæр.

 

Нæ зин нин нæ тухсти

Æхемæ ка райста, –

Æрмæстдæр урусмæ

Фегъустæй нæ гъæр.

 

Тохгæй æхсгæ фатау

Уруси цæргæстæ.

Дунайбæл бахезгæй

Æд урдуг, æд хæрд.

 

Гъæуай нин кодтайтæ

Нæ хæццæ нæ бæстæ

Ци Шипкæ, ци Плевен, –

Уруси æфсад.

 

Уæззау хъадаматæ

Æма фудмæлæтæй

Уæ фæрци абони

Мах дæр ервæзт ан.

 

Æнзтæ евгъуйдзæнцæ, –

Ервæзт нæ къæлæтæй,

Уæ цитгин нæмттæ уин

Алкæд имисдзиан.

 

Цæй фæдбæл æй финст, уой хестæр фæлтæрти минæвæрттæ зондзæнæнцæ, фал нури æригæнттæн ба, æнгъæл ан, æнхæст лæдæрд нæ уодзæнæй. Уæлдайдæр ба болгайраг фæсевæдæн – аци бæсти адæми хæццæ нæ адæмæн берæ рæстæгути дæргъи федар æнсувæрон рахастдзийнæдтæ бæргæ адтæй, фал æ нури сæргъæн разамонгути фудзунди адзалæй ба никкуддæртæ ’нцæ, архайунцæ, Уæрæсе син сæ фидибæстæ Осмайнаг империй æфсойнæй ке исуæгъдæ кодта æма сæ бундзагъдæй ке фæййервæзун кодта, е сæ дзиллæй бустæгидæр цæмæй феронх уа, уобæл.

Фал адæмти анзфинстити æбæрæгæй неци исæфуй – уа нæ уа, уæддæр историон æцæгдзийнадæ раргом уй. Æма Уæрæсе Болгарийæн ци берæ хуæрзтæ фæцæй, уой æцæгдзийнадæ ба ауæхæн æй.

Балхъайнаг адæмтæ фондзсæдæ анзей дæргъи гъезæмарæ кодтонцæ турккаг цагъар уавæрæй. Уомæй фæййервæзун бæргæ равзариуонцæ, фал син уоййасæбæл неци æнтæстæй берæ рæстæгути. Уæдмæ ба, бæлвурддæрæй ба 1875 анзи балхъайнаг адæмти национ-иссæребарæгæнæн æзмæлд уæлдай иситинг æй. Уоми син тæккæ агъазиаудæр агъазгæнæг иссæй Уæрæсе. Паддзах Александр II 1877 анзи 12 апърели сахар Кишиневи уруссаг командæкæнуйнади Ставки уогæй бафинста манифест Осмайнаг империй нихмæ тугъд райдайуни туххæй.

Еци гъуддаги еуварс нæ байзадæй Иристон дæр. Еуемæй, балхъайнаг адæмтæн сæ арфæгонд тохи фæййагъаз кæнунæн нæ дзиллæ æмбурд кодтонцæ нивæндæгтæ. Не ’мзæнхонтæй беретæ ба сæ тохæнгæрзтæ райсгæй, барвæндонæй цудæнцæ балхъайнаг адæмти æмварс тох кæнунмæ.

Болгарий адæми сæребарæдзийнади сæрбæлтау тугъдтити иристойнæгтæй ка фескъуæлхтæй, уонæй еу адтæй Цæликкати Гурджибеги фурт Данилбег (Джена). Æ рохс ном ин абони ба уомæ гæсгæ имисæн, æма æрæги, 11-аг майи Цæликкати Данилбеги райгурдбæл исæнхæст æй фондз æма фарастинсæй анзи (1838-1901).

Цæликки-фуртæн æ карнæ куд рауадæй, уой туххæй абони ци æрмæг мухур кæнæн, уой бацæттæ кодтан, æ рæстæги ибæл ци уацтæ финст æрцудæй, уонæй испайда кæнгæй.

Уруссаг болкъон æма болгайраг кизги дессаги уарзондзийнадæ

Цудæй 1878 анз. Уруссаг-турккаг тугъд. Тогкалæн тох Шипки. Инæлар Скобелеви бæхгин æфсад, арф мет æма бурдæн нецæмæ даргæй, дæрæн кодта Вессел-пашай æфсади.

Бæхгин æфсади рæнгъити адтæй Цæликкати Данилбеги полк.

Уруссаг æфсади инæлартæ Столетов, Радецкий æма Скобелев устур кадæ кодтонцæ бæгъатæр болкъон æма æ сахъигурд бæхгинтæн. Етæ байхæс кæниуонцæ Цæликкати Данилбегæн тæккæ зиндæр операцитæ æма цийнæ кодтонцæ æ тугъдон æнтæстдзийнæдтæбæл.

Рæстæгæй-рæстæгмæ тугъдвæллад æфсæддон хæйттæй еуети ракæниуонцæ еуварс рауæнтæмæ сæ фæллад исуадзунмæ, дуккаг эшелонмæ. Цæликкати Данилбеги полк дæр уотемæй бафтудæй сахар Казанлыкмæ. Æма ами хуæнхагбæл æрцудæй дессаги цау. Уосгор, амондагор, кæци Петербурги салонти рæсугъдтæмæ дæр некæд рахицæ кодта, ами бафтудæй катаййи. Еухатт, сахари гъæунги цæугæй, фæууидта рæсугъд болгайраг кизгæ. Е дæр уой фæсте куд рабæрæг æй, уотемæй æ цæстингас æрæвардта, кавказаг уæледарæс кæбæл адтæй, еци нæлгоймагбæл.

Болкъон фæннифсгун æй, æма, болгайраг рæсугъди цæмæйдæр ку рафарста, уæд ин е дæр дзуапп равардта фарстæй:

– Уотæ æригон дæ, уотемæй ба болкъон? Сумах, уруссæгтæ, хъæбæр бæгъатæр æфсæддонтæ айтæ!

– Уацари мæ райстай, Марицæ! – исдзурдта болкъон кизгæмæ, болгайрæгтæн тæккæ хъазардæр ка ’й, еци номæй.

– Ду ба кæцæй зонис, хæдзари мæ еци имонау номæй ке хонунцæ, уой? – ниддестæ ’й «хори тунæ».

– Мадта, кæд æй базудтон, уæд æз хъæбæр амондгун дæн! – десгæнгæ исдзурдта болкъон.

– Цитæ дзорис! – ниддес æй болгайраг кизгæ. – Дæуæн, æвæдзи, ес бийнойнаг æма сувæллæнттæ Уæрæсей?

– Нæййес, – зæрдиагæй загъта Цæликкати лæхъуæн. – Æз абони уæнгæ нæ зудтон, ци æй уарзондзийнадæ! Нур ба мæ бæгъатæрдзийнадæй нецибал райзадæй, Марицæ!

Уæдæй фæстæмæ ирон лæхъуæн лæмбунæг цæстингас дардта болгайраг кизгæмæ. Æ гъудитæ, фæндитæ адтæнцæ уотæ кæдзосзæрдæй, æма кизги ниййергутæ сæхуæдтæ цийнæ кодтонцæ уарзæнтти рахастдзийнæдтæмæ гæсгæ.

– Уæу-уæу, ци нæ фæууй, нæ кизги нин Уæрæсемæ ку фæлласа! – катай кодта мадæ.

– Æма уæд ци? – дзурдта фидæ. – Болгари æма Уæрæсе – хуæртæ ’нцæ… Уинис, куд кæлуй уруссаг тог болгайраг зæнхæбæл! Дæс кизги мин ку уидæ, уæд æз сæ еугурейдæр равардтайнæ бæгъатæр уруссæгтæн! Нуртæкки е  æнхæст кæнуй æ ихæс. Ку ’рбаздæха уодæгасæй – нæ кизги амонд!

Уæд еухатт сæумæраги Марици хæдзарæмæ æрбахъæрттæй болкъон Цæликки-фурт. Марицæ æ размæ рауадæй æма ’й  сонт фарст ракодта:

– Фронтмæ?

– Гъо. Цæун, мæ хъазар! – дзуапп равардта Данилбег, фæххецæн уни фæдбæл мæтъæл уогæй. – Æрбауадтæн хуæрзбон зæгъунмæ.

Данилбег зæрдиагæй  нихъхъури кодта æ уарзони. Марицæ ба æ фуркатайæй ма ци ракодтайдæ, уой нæбал зудта,  фал уæддæр уомæ ба ма исарахстæй, æма уайтæккæ райгъал кодта æ ниййергути дæр æма  сахари иннæ цæргути дæр. Æма етæ еумæйагæй рафæндараст кодтонцæ, Шипки бæрзæндти сæ сæрбæлтау турккæгти нихмæ тохмæ ка цудæй, еци уруссаг æфсæддонти.

Полк рандæй Казанлыкæй, цæргутæ ба еудадзуг имистонцæ сæ уруссаг сæрбæлдзоргути, дзурдтонцæ уруссаг болкъон æма болгайраг кизги уарзондзийнади туххæй дæр.

«Бавдесæ турккæгтæн дæ домбай хъаурæ!..»

Цæликкати Данилбег ку бахъæрттæй æ тугъдон æмбæлттæ кæми адтæнцæ, уордæмæ, уæд ибæл еугурæйдæр хъæбæр зæрдæхцæуæнæй исæмбалдæнцæ. Уæлдайдæр ба бацийнæ кодта инæлар Скобелеви адъютант, болкъон Хоранти Созурухъо:

– О, мæ хъазар æмзæнхон!.. Мах дæбæл хъæбæр æрхун кæнæн. Мадта командæгæнæг куд дзурдта, уотемæй турккæгтæ дæр æрхун кæнунцæ дæубæл…

Дууæ æрдхуард æмзæнхони кæрæдзей нихъхъури кодтонцæ æма къæл-къæлæй ниххудтæнцæ.

– Уотæ дзорунцæ, цума Сулейман-паша мах нихмæ рарвиста устур бæхгин æфсад? – бафарста Данилбег. – Уотæ ’й?

– Раст æй, – дзуапп равардта Созурухъо. – Нуртæкки æрбацæудзæнæй командæгæнæг æма алцидæр радзордзæнæй… Ду мин зæгъай, раздæри хузæн æнæбасæтгæ ма дæ силгоймæгти цæстингаси нихмæ? Некема дин райста уацари дæ зæрдæ?..

– Ци дæбæл æй римæхсон: уарзондзийнади уолæнти ранихъулдтæн  мæ гъости уæнгæ, мæ лимæн! – басастæй Данилбег. – Нæбал ерун мæхецæн бунат.

– Цитæ дзорис?! – ниццийнæ кодта Созурухъо. – Е дин дессаги дессаг!..

Фæззиндтæй инæлар Скобелев. Дууæ бæгъатæри рацудæнцæ æ размæ.

– Дзæбæх уо, дæ бæрзонддзийнадæ! – загъта Данилбег.

– О, мæнæ мин куд æхцæуæн æй дæ уиндæ, сугъзæрийнæ, – инæлар æ хъури ракодта Данилбеги. – Ду афонæбæл æрхъæрттæ. Дæу полк кумæ æрветæн, фронти еци рауæн тæккæ уæззаудæр уавæри æй Шипки. Бавдесæ турккæгтæн дæ домбай хъаурæ… Етæ уотæ æнгъæлунцæ, Цæликки-фурт фæммард æй, зæгъгæ.

Инæлар æ къохæй æрæсгарста, хуæнхаги реубæл ци хуæрзеугутæ адтæй, уонæбæл æма сæ дзæгъал-мугъулмæ сæ дууæ дæр бахудтæнцæ.

– Хуцау дæ агъазгæнæг! – нæуæгæй нихъхъури кодта инæлар болкъони. – Хезун ди хуарз хабæрттæ…

Уазал зумæг адтæй 1878 анзи. Сауæнгæ сибийрæгтæ дæр ма фурехæнæй судæнцæ. Фал уæддæр тогкалæн карз тох цудæй. Цæликки-фурти полк бонмæ дууæ-æртæ æмпурсти кодта размæ, цудæй атаки.

Еу искъобали рæстæги турккаг гранати исрæмугъдæй Данилбегæн æ бæх никъкъабазгай æй, æхецæн ба æ цæститæ фæццæф æнцæ.

Хæлхъойи хæлæмулти турккæгтæ гъавтонцæ бæгъатæр болкъони уацари райсунмæ, фал уруссаг æфсæддонтæ «Ура!..» гъæргæнгæй знаги фæлледзæги кодтонцæ æма аууонмæ рахастонцæ сæ бæгъатæр командири. Болкъон Цæликки-фурти сахар Казанлыки лазаретмæ ку ластонцæ, уæд еци бон æ полкки æфсæддонтæ æгъатирæй дæрæн кодтонцæ знаги, истонцæ си сæ командири маст.

Иристони  сæ  зæрдæмæ  хæстæг райстонцæ  сæ  болгайраг  киндзи

Марицæ аллибон дæр цæфти астæу агурдта æ уарзони. Æ кæдзос уарзондзийнадæ ирæзтæй сахаттæй-сахатмæ æма рафæндæ кæнидæ фронтмæ рандæ ун, цæмæй уа æ уарзони фарсмæ æма æ хæццæ дех кæна æ гъезæмæрттæ.

– Цæй куд? Нæй нур дæр цæфти хæццæ дæ уарзон… – рафæрсиуонцæ Марици æ ниййергутæ.

– Уогæ дæр нæ уодзæнæй!.. Уæхæн кенæ фæммард уодзæнæй, кенæ ба æнæфидбилизæй æрбаздæхдзæнæй.

Еу хатт Марицæ изæрæй не ’рбаздахтæй сæхемæ. Фидæ æма мадæ цидæр банкъардтонцæ, фæннæхстæр æнцæ сæ кизги агорæг. Бахъæрттæнцæ лазаретмæ æма уоми баййафтонцæ Марици æ уарзони хуссæни фарсмæ бадгæй. Гъе уотемæй базудтонцæ бæгъатæр болкъони фæццæфи хабар.

Сахъигурд болкъон нæ уодæнстæй, ци уавæрмæ ’рхаудтæй, уой. Фал Марицæ æ фарсмæ адтæй æма ’й гъæуай кодта алцæмæй дæр.

– Æз хъæрæу кæнун… Цæмæн дæ гъæуй аййепгун… Ма гъезæмарæ кæнæ мæ хæццæ! – дзурдта Данилбег.

Фал болгайраг кизгæ федар лæудтæй æ фарсмæ. Болкъон Цæликкати Данилбеги лазаретæй ку рафинстонцæ, уæд æй баластонцæ Марици хæдзарæмæ. Æ дзæбæх кæнуни гъуддаг ниддæргъвæтийнæ ’й æма Марици бийнонтæ лæмбунæг зилдæнцæ хуæнхаг болкъонмæ, Шипки номдзуд бæгъатæрмæ.

Уруссаг бæхгин æфсади командæгæнæг инæлар Скобелев æрбаласта паддзахи Указ, кæцимæ гæсгæ Цæликки-фуртæн лæвæрд цудæй инæлар-майори цин æма Житомири губерний паддзахи зæнхитæй хай.

Марицæ искодта Данилбеги уæле инæлари нæуæг мундир, болгайрæгтæ исаразтонцæ гъæздуг фингæ.

– Данилбег, æз дæуæй дæн сæрбæрзонд! – загъта Скобелев, кавказаги реубæл еума хуæрзеуæг, Геуæргий дзиуарæ федар кæнгæй.

Кæд болгайраг сахари цæргутæ зæрдиагæй боц кодтонцæ Шипки тохи бæгъатæри, уæддæр кадæртæ дзурдтонцæ сосæггай Марицæн:

– Цæмæн дæ гъæуй хъæрæу инæлар… Уæхæн рæсугъд уогæй, бадæг кизгæй нæ байзайдзæнæ.

Цæликкати Данилбеги Уæрæсемæ ку фæндараст кодтонцæ, уæд Марицæ Казанлыки нæ адтæй. Уой цидæр рæуæнттæй фæлластонцæ сахар Софиямæ.

Зæрдристæй нæхстæр кодта Цæликкати инæлар. Гъенцъун кодта æ уарзони хæццæ фæххецæнбæл Марицæ дæр. Æма ибæл Данилбеги цæуни хабар ку исæмбалдæй, уæд æ фæсте фæннæхстæр æй. Кавказмæ нæма бахъæрттæй æнхæст æ уарзон, уотемæй æй баййафта, æма куд хуæнхаги æцæг бийнойнаг, уотæ æ хæццæ бацудæй æ райгурæн Нæуæггъæумæ. Гъæумæ ку бацудæнцæ, уæд Данилбег æма æ болгайраг цардæмбалбæл хъæбæр бацийнæ ’нцæ е ’мзæнхонтæ, хæстæгутæ. Болгайраг адæми дессаг кизги лæгдзийнади хабæрттæ адæми астæу никки арфдæр фæккодтонцæ уарзон рахастдзийнадæ Марицæмæ. Етæ хæстæг райстонцæ сæ зæрдитæмæ Марици. Е уомæн хъæбæр æхцæуæн адтæй æма уотæ карз не ’рхун кодта æ райгурæн бæстæбæл. Æ цийнæ никки фулдæр иссæй сæ кизги райгурди фæсте. Хеуæнттæ дæр æма гъæубæстæ дæр мадæн æхецæн равардтонцæ барæ кизгæбæл ном исæвæрунæн.

– Мæн фæндуй уой исхонун Айсет, – загъта Марицæ. – Куд гъуди кæнис ду ба, Даниял?

– Айсет… Иронау ба Асиат! – бацийнæ кодтонцæ хуæнхæгтæ, – зæруæмæ дзæбæхæй фæццæрæд!..

Журналист Р.Расулов Данилбег æма Марици туххæй кæддæр ци æрмæг ниффинста, уой раздзурди уотæ бакой кодта: «Мæ исфæлдистадон фæндитæ мин зонгæй, дагестайнаг финсæг Аткай бафæдзахста Нальчикмæ фæццæун, æ фиди хуæрæ Цæликкати Фатъимæтмæ, кæцибæл цудæй дæс æма цуппаринсæй анзи.

– Мæ фиди хуæрæ берæ рагон цаутæ гъуди кæнуй. Ци нæ фæууй, ести десссаг хабар дин радзордзæнæй, дæ зæрдæ цæмæ дзоруй, еци гъуддæгутæй, – бафеппайдта е.

Фæццудтæн. Фатъимæт æцæгæйдæр разиндтæй хуарз дзорæг æма мин ци хабæрттæ ракодта, уонæмæ гæснæ ниффинстон Данилбег æма Марици туххæй мæ уац…»

«Мæ фæсмæрдæ мæ номбæл ци æхца байзайа, уонæй фæдзæхсун…»

Еци æрмæги куд загъд ес, уотемæй Марицæ лимæнæй цардæй Данилбеги хуæрифурттæ Фатимæ, Мерет æма Цæликкати Анни хæццæ. Цæликкати Анни хæццæ хæстæг бастдзийнадæ Марици цæститæ байгон кодта зундгонд кавказаг поэт Хетæгкати Къостай исфæлдистадæмæ, æма болгайраг адæми кизгæ иссæй Данилбеги агъазгæнæг Къостай æмдзæвгитæ, хузæгæндтитæ багъæуай кæнуни гъуддаги. Уой æма Цæликкати Данилбеги фæрци Иристони номдзуд фурти поэтикон мулк гъæуайгонд æрцудæй æма уой фæсте ба мухури рацудæнцæ.

Цæликкати Данилбеги туххæй дзоргæй æнæмæнгæ зæгъун гъæуй уой дæр, æма цæйбæрцæбæл зæрдхæлар æма рæдау адтæй æ уодигъæдæ, цæйбæрцæбæл æновудæй архайдта æ адæмæн ести хуарздзийнæдтæ фæуунбæл. Уомæн ирд æвдесæн æй æ уосиати гæгъæди, кæцими финст ес: «…Мæ фæсмæрдæ мæ номбæл ци æхцай фæрæзнитæ байзайа, уонæй фæдзæхсун… Владикавкази зилди 1-аг участокки Нæуæггъæуи пайдайæн дехгонд æрцæуа 500 соми, уæхæн хузи гъæууон æхсæнади къохи уогæй лæууа æнæвнæлдæй, ци проценттæ ибæл æфтуйа, уонæй ба гъæуи пусулмон уæлмæрдтæбæл конд æрцæуа горен, уой фæсте ба иннæ проценттæй пайдагонд цæуа гъæуи мæзгити цигъæуæгтæ æлхæнунæн, уæдта уæлмæрдти горен цалцæг кæнунæн æма ин æхе æфснайдæй дарунæн.

Скъолайæн агъазæн дæр си лæвæрд æрцæуæд 500 соми, фал етæ дæр лæууæнтæ æнæхарзгондæй. Дзуапп сæбæл дæтдзæнæнцæ гъæуи æхсæнадæ æма скъолай разамунд. Ци проценттæ сæбæл æфтуйа, етæ ба харзгонд цæуæнтæ скъолай цигъæуæгтæ æхгæнунбæл æ разамунди унаффæмæ гæсгæ.

Нæуæггъæу æма Дæллаггъæуи æхсæнæдтæн дæр си лæвæрд æрцæуæд фæйнæ 500 соми. Æрмæст уонæн дæр пайдагонд цæуæд сæ проценттæй, æ хъалон бафедун ке бон нæ уа, еци мæгур адæмæн агъазæн. Фæрæзнитæ дехгонд цæуæнтæ æхсæнади рахаст унаффитæмæ гæсгæ…»

Уæлдæр ма куд иской кодтан, уотемæй Уæрæсей паддзах Цæликки-фуртæн æ тугъдон æскъуæлхтдзийнæдтæн ин арфиагæй аргъ кæнгæй, Житомири губерний радех кодта зæнхи агъазиау хай. Гъулæггагæн, Данилбегæн æхецæн нæ бантæстæй уордæмæ фæццæун æма си еуцæйбæрцæдæр рацæрун. Фал балæвар кодта æ гъæубæстæн. Æма си ци пайда истонцæ, уой фæрци дæсгай хуæнхаг биццеутæ æма кизгуттæ исахур кодтонцæ. Уонæй сæ еу адтæй финсæг Аткайи мадæ Мерет дæр, кæци ахурдзийнадæ райста сахар Казани.

Данилбег æ уæлзæнхон цардæй ку рахецæн æй, уæд Марицæ еунæгæй нæ хъонц кодта. Æ фарсмæ адтæнцæ хеуæнттæ, гъæубæстæ… Æ уарзон цардæмбали циртдзæвæнбæл ниввардта федауцæ циртдзæвæн, æ рæбунти ин ниййаразта Уæрæсейæй, Болгарийæй, Иристони алли рауæнтæй ласт бæлæстæ, кæцитæ бæрзонд исирæзтæнцæ æма иссæнцæ уосонги хузæн.

Хуссуй лимæндзийнади бæласи хораууони Иристони фурт, уруссаг инæлар æма болгайраг зæнхæбæл тохи бæгъатæр.

Æ цирти рæбунти æносон фунæй кæнунцæ æфсæддон разамонгутæ, уруссаг-япойнаг тугъди бæгъатæртæ – Цæликкати инæлар Иналухъ æма болкъон Угалухъ. Устур Фидибæстон тугъди фæммард æй зундгонд советон инæлар Цæликкати Хъантемур. Æносон фунæй бакодта Иристони зæронддæр советон косгутæй сæ еу – Цæликкати Хаджимæт. Бæгъатæрæй фæммард æй æригон тæхæг Цæликкати Хаджи-Мурат. Æхебæл нæ ауæрдгæй тох кодта батальони командир Цæликкати Хаджи-Омар. Фæстæдæр куста сахар Бакуй нефть æма химий институти политикон экономики кафедри хестæр ахургæнæгæй.

«Цума ци бацæнцæ Марицæ æма Асиат?..»

Æ уаци кæрони Р.Расулов уотæ ниффинста: «Цума ци бацæнцæ Марицæ æма Асиат?..» Æма зæрдæ байвардта: «Идарддæри агоруни æма роман ниффинсуни гъуддаг гъæуама дзуапп раттонцæ аци æма ма æндæр цæмæдесаг хабари хæццæ баст фарстатæбæл…» Раст зæгъгæй, нуртæккæ бæлвурдæй нæ зонæн, Р.Расуловæн бантæстæй еци фарстатæбæл дзуæппитæ иссерун æви нæ. Уой базонун мах дæр бавзардзинан, æма ести ку исбæлвурд уа, уæд уин игъосун кæндзинан…