Алли анз дæр нæмæ ноябри фæстаг хуцаубони (аци анз – 27 ноябри) Мади Бон бæрæггонд ке фæццæуй, е хуарз зундгонд æй. Фал ниййергути кадæн ма еума бæрæгбон ке ес, уой ба беретæ, æвæдзи, зонгæ дæр нæ кæнунцæ. Хуннуй – Фиди бон. Махмæ Уæрæсей аци бæрæгбон æригонбæл нимад æй – Указ æ бæрæг кæнуни туххæй нæ  бæсти Президент бафинста 2021 анзи, бæрæггонд ба цæудзæнæй октябри æртиккаг хуцаубони.

Дуйней ба аци бæрæгбон нимад цæуй рагонбæл, берæ бæстити ‘й исбæрæг кæнунцæ сæрди мæйти. Æ райдайæн ба хауй 1909 анзмæ – уæд америкаг сахар Спокани (штат Вашингтон)  цæрæг силгоймаг Сонора Луиза Смарт Додд сæ аргъауæни Мади Бони фæдбæл аргъуди рæстæг расагъæс кодта: уæхæн бæрæгбон ба цæмæннæ ес фидтæлти кадæн, зæгъгæ. Хумæтæги имæ не ‘рцудæй еци гъуди: Сонорий мадæ рамардæй æхсæзæймаг сабий ин ку райгурдæй, уæд, æма сувæллæнтти исгъомбæл кодта сæ фидæ, Уильям Джексон Смарт, адтæй син хъæбæр хуæрзауодæг фидæ. Бунæттон хецауадæ исарази ‘нцæ силгоймаги фæндæбæл, тагъд рæстæги ба еци хъæппæреси фарс фæцæнцæ æндæр сахарти дзиллитæ дæр, сауæнгæ Америки Еугонд Штатти уæди президент дæр. Кудфæстæдæр бæрæгбон иссæй еугурдуйнеуон. Нур ба ‘й бæрæг кæндзæнæнцæ Уæрæсей дæр.

Мах адæммæ дæр недзамантæй нури уæнгæ фидæн уæлдай кадæгонд цæуй. Уомæн æвдесæн – берæ адæмон таурæхътæ, аййевадон уадзимистæ, документалон уацтæ… Алке медес си еухузон нæ фæууй – æма царди æцæгдзийнадæ дæр уæхæн фæйнæхузонæй нæ рабæрæг кæнуй фидтæлтæ æма цæуæти ‘хсæн рахастдзийнæдтæ: кæмидæр фæуунцæ хуæрзæгъдау, кæмидæр ба аллайаг…

Абони ци æрмæгутæ мухур кæнæн, уонæмæ, æвæдзи, гъудæй нæхе циуавæрдæр фæсдзурдтæ ма бафтаун, фал расагъæс кодтан, ка сæ бакæса, е сæ куд балæдæра, уомæ гæсгæ син æхе фæсдзурд исаразæд. Адæймаг цæбæл расагъæс кæна, уæхæнæй ба си, махмæ гæсгæ, берæ цидæртæ ес…

НÆ ИН НИХХАТИР КОДТОНЦÆ, Æ ФИДИ ЗÆРДИХУДТИ КЕ БАЦУДÆЙ, УОЙ …

Мæнæ дæлдæр ци цауи туххæй бакæсдзинайтæ, уой рамухур кодтан Цæгат Иристони адæмон финсæг Даурати Дамири киунугутæй еуемæй. Куд финсуй, уотемæй æй игъосгæ ба фæккодта æ сабийдоги æмбалæй. Заманхъули мæрдæгъдауи фембалдæнцæ æма кæрæдзебæл бацийнæ кодтонцæ, уæдта ин æ еци  æрдхуард æнæнгъæлæги уотæ ку зæгъидæ:

– Кæд дæ фæндуй, уæд дин еу æцæг хабар радзорон? Мæнæ еуварсмæ рацо…

Зæгъун, табуафси, игъосун дæмæ. Æма мин радзурдта:

– Еу дзæбæх синхаг зæронд лæг мин адтæй, Дадо. Е ‘фсийнæ раги рахецæн æй æ цардæй, æма сæ еунæг биццеу фиди евгед байзадæй, фал ин нæ фæррæстмæ ‘й. Сахармæ рафтудæй æма уоми æхе хузæнттæ иссирдта, гъæуи ин фидæ ес, нæййес, е си феронх æй. Ку æруайидæ, уæдта масти хуасæй уæлдай неци уидæ. Мæнæ рагуалдзæг Дадо, сæ дзæхæрай кæрони, раст æхе карæн ка адтæй, уæхæн акъаци бæласæ ракъуæрунбæл исхуæстæй. Бæласæ бæргæ ракъуæрдта, фал мæгур æ бон, æ буни фæцæй. Еци рæстæг биццеуи уордæмæ ци Хуцау æрбахаста, сайтан æ зонæг, фал ин агъаз кæнунмæ фæллæбурдта. Дадо æй ку фæууидта, уæд имæ фæрæт фæхъхъел кодта:

– Рандæ уо, кенæдта дин дæ къохи æнгулдзитæ ратæхун кæндзæнæн. Мæн дæу агъаз нæ гъæуй…

Биццеу æ фиди тингун цæстингасæй балæдæрдтæй, æцæгæй дæр имæ æвзедгæ кæнуй, уой. Раст зæгъгæй мæ æ тæрегъæд нæ гъæуй, фендæй уордигæй, кæд гъæунги еске райахæссинæ, зæгъгæ, фал цалинмæ синхæгти дуæрттæ хуайгæ цудæй, цалинмæ имæ еске ракастæй… Æгасæй æй нæбал æрбаййафтонцæ, æ фæрæт ма ин туххæй искъахтонцæ æ къохтæй…

Кири уæлгъос гъæубæсти номæй Боркæ дзурдта, зондзæнæ ‘й, мæнæ мах карæн. Æма е биццеуæн уоми уотæ бауайдзæф кодта:

– Дæ Хуцауи хатирæй мин зæгъай:  уой размæ ин æ еунæг дзурдæн дæр аргъ ку некæд искодтай, уæд имæ нур цæмæ байгъустай? Ци хузи фехалдтай дæ фиди рази дæ ахур?..

Еуетæ загътонцæ, раст бакодта Боркæ, иннетæ загътонцæ – нæ бакодта. Куд дæмæ кæсуй?.. Дæхуæдæг ибæл, ка ‘й зонуй къохтæ æма къæхтæ дæр ма бафтаудзæнæ…

ЗÆРОНД БАБА ÆМА Æ ФУРТИ ФУРТ

Баба хъæбæр æрзæронд æй. Æ къæхтæ æ буни нæбал цудæнцæ, æ цæстæй нæбал уидта, гъосæй нæбал игъуста, æ дæндæгутæ æгъзалдæнцæ. Æма хуæргæ – хуæргæй æ  комидзаг æ гъæлæсæй æрхауидæ. Æ фурт æма ‘й æ киндзæ финги уæлгъос бадун нæбал уагътонцæ, пеци фæстемæ ин сехуар бахæссиуонцæ. Еууæхæни ба ин къоси хуæруйнаг æрæвардтонцæ. Е имæ куддæр æнарæхст æвнæлд фæккодта, къос æ къохæй æрхаудтæй æма расастæй. Киндзæ зæронди гъæри буни фæккодта, нæ къостæ, нæ тæбæгътæ, дан, нин кезугай фæссастай. Нурæй фæстæмæ, дан, дин сехуар тæгæнай кæндзæнæн. Зæронд лæг арф ниууолæфтæй, фал дзоргæ неци искодта.

Еууæхæни лæг æма уосæ уати бадтæнцæ æма рауидтонцæ: сæ фурт зæнхæбæл цидæр фæйнæгути хæццæ архайуй. Уæд æй фидæ фæрсуй: «Мишæ, цитæ косис?» Фурт ин уотæ: «Тæгæна кæнун, тæгæна. Ду æма мæ мадæ ку базæронд уайтæ, уæд уин хуæруйнаг еци тæгæнай никкæндзæнæн».

Лæг æма уосæ кæрæдземæ бакастæнцæ æма никкудтæнцæ. Ходуйнаг сæмæ æркастæй, зæронд лæги ке ‘фхуардтонцæ, е. Уæдæй фæстæмæ ‘й финги уæлгъос æрбадун кæниуонцæ, уæдта имæ зилдæнцæ, куд гъæуй, уотæ.

КА ÆЙ АККАГДÆР?

Цардæй æма адтæй еу ездон, зундгин æма гъæздуг паддзах. Æ уоси берæ уарзта, фал силгоймаг налат кæми нæ фæууй, æма ибæл æртæ хатти гадзирахаттæй рацудæй: æндæр нæлгоймæгтæй ин æртæ фурти райгурдæй. Фурттæ паддзахмæ лæгъуз цæстæй кастæнцæ, уæдта  ездондзийнадæй æгириддæр нæ фæххайгин æнцæ.   Фæстæдæр ма уосæн еу биццеу райгурдæй – аци хатт паддзахæн æхецæй.

Паддзах уæдмæ базæронд æй æма рамардæй. Æ мард ин байвардтонцæ зæппадзи. Биццеутæ буцæу кæнун райдæдтонцæ, паддзахи бунат гъæуама ка байахæсса, уой фæдбæл. Æма еу зæронд тугъдонмæ бацудæнцæ фæрсунмæ. Е син загъта:

– Паддзахи бауæри арфдæр ке фат ниххæсса, е гъæуама байахæсса бæрзонд бунат.

Хестæр биццеуи фат исæмбалдæй марди къохбæл. Дуккаг биццеуи фат ин ниппурхæ кодта æ усхъи стæг. Æртиккаги фат паддзахи зæрди иннердæмæ рахизтæй, æма биццеу æхенимæр зæгъта, паддзахадæ мæн бацæй, зæгъгæ. Цуппæрæймаг биццеу æ фиди марди рази æрлæудтæй, арф ниууолæфтæй æма мæтъæлæй загъта:

– Уæууæй, мæ фидæ, мæ бон ку нæ ‘й дæумæ тохæнгарз исесун.

Биццеу уотæ ку загъта, уæд æй адæм сæ гъæбеси исистонцæ æма ‘й æ фиди бæрзонд бадæни исæвардтонцæ – аци бунати дæуæй аккагдæр неке æй, зæгъгæ.

ДÆ НИЙЙЕРГУТÆН ХУÆРЗАГАДÆ РАКÆНУНМÆ МА БАЙРÆГИ КÆНÆ…

Аци таурæхътæ кæд зæрдрохс нæ ‘нцæ, уæддæр сæ мухур кæнæн, цæмæй еума хатт баханхæ кæнæн æнæсеккаг æцæгдзийнадæ: фидæн аккаг аргъ ка нæ кæнуй, хуæрзрæвдудæй ин æ зæрдæ ка нæ барохс кæнуй, е ескæд æнæмæнгæ æрфæсмон кæндзæнæй, фал цийфæнди ку фæффæсмон кæна, уæддæр æ тæрегъæдтæй некæдбал исцох уодзæнæй. Уомæн дæр æрхæсдзинан æвдесæн.

… Рагон Рими еу нимади лæг Кимонæн цидæр фудракæнди туххæй истæрхон кодтонцæ, цæмæй тæрхони судæй рамардайдæ. Æ кизгæ Перой имæ бæргæ бауадзиуонцæ, фал æй æ фидæн ести хуæруйнаг бахæссуни барæ нæ адтæй… Æма кизгæ, æ фидæ фурæстонгæй, бонæй-бонмæ куд фудхуздæр кæнуй, уой уингæй, æ фуртухстæй нæбал ниббухстæй æма райдæдта… æ реуи æхсирæй хæссун – уой размæ ин сувæллон райгурдæй. Уæди рæстæги е – асадæймаги дзедзей æхсирæй хæссун æверхъаудзийнадæбæл нимад адæй. Æма уой исаразæг силгоймаги рамариуонцæ. Уæхæн тæрхон ке рахастайуонцæ Перойæн, уой е куд нæ зудта, фал уæддæр æ цардæй сæйрагдæр ин æ фиди фæййервæзун кæнун адтæй…

Гъе уотемæй мæгуйраг лæг æхебæл фæххуæстæй. Æма ахæстдони цæстдаругтæ ба дестæ кодтонцæ: уæдмæ ка рамардайдæ, еци лæг ма цардæгас кутемæй æй… Цидæр адтæй, уæддæр син бантæстæй сосæгдзийнадæ раргом кæнун. Æма… силгоймаги алæмæти æновуддзийнадæ басаста тæрхонгæнгути зæрдитæ æма рахастонцæ фиди дæр æма æ кизги дæр нæ бафхæруни унаффæ.

Аци цауи фæдбæл берæ номдзуд хузæгæнгутæ искодтонцæ зундгонд хузтæ. Уæлдай æргом имæ æздахта номдзуд нидерландаг хузæгæнæг Питер Пауль Рубенс (1577-1640) – дууæ хатти (1612 анзи, уæдта 1630 анзи) исфæлдиста аци цаубæл хузтæ. Дууæ хатти ба цæмæн, зæгъгæ, аци фарстайæн абони дæр ма бæлвурд дзуапп нæма ес. Фал, куд дзорунцæ, уотемæй Рубенс кæд берæ адæймæгути хузтæ искодта, уæддæр æ хеуæнттæй, æ ниййергутæй некæд неке хузæ искодта, зæрдихудт, дан, сæбæл адтæй, æ ниййергути ‘рдигæй неци уоййасæбæл рæвдуд бавзурста æма си уотемæй æ маст иста… Ка ‘й зонуй, уобæл фæстæдæр æрфæсмон кодта, æма цæмæй æ тæрегъæдтæй æ уод уæддæр еуцæйбæрцæдæр фæууæгъдæдæр кодтайдæ, уомæ гæсгæ цитгин кодта, æ фиди æ реуи æхсирæй ка фæййервæзун кодта, еци силгоймаги… Фал æ æрæгиауи фæсмонæй ма ци рауадайдæ. Алцидæр æ афони кæнгæ ‘й.

Æма, цæмæй уой сæ зæрдæбæл даронцæ нæ дзиллæ еугурæйдæр, еци фæндæмæ уин ракодтан абони хабæрттæ. Мæнæ нур хуцаубони бæрæггонд цæудзæнæй Фиди Бон, æма уи ке фидтæлтæ ма æнцæ сæрæгас, уони барæвдауетæ уæ арфитæй. Сæрæгас ке фидтæлтæ нæбал æнцæ, етæ  уони номерæнæн еске барæвдауæнтæ арфитæ æма лæвæрттæй. Е дæр уодæнцойнæ æрхæсдзæнæй уæхецæн дæр æма ке барæвдауайтæ, уонæн дæр…

Æрмæгутæ мухурмæ бацæттæ кодта

БИЧИЛТИ Алетæ