Семен ИВАНОВ (1907-1993), ӕфсади инӕлар, Советон Цӕдеси Бӕгъатӕр

Нæудæс æма æртинсæй анзей размæ (1943 анзи августи-сентябри) размæ æнтæстгинæй æмпурсæг Советон Æфсади къохи бафтудæй, Дуккаг дуйнеуон тугъди анзфинсти уæлдай зингæ бæрæггонд ка æрцудæй, уæхæн еума устур уæлахездзийнадæ. Цалдæр фронтей æфсæдтæ, знаги тухгин нихмæлæуд басæтгæй, еци-еу размæцудæй бахизтæнцæ Днепри сæрти. Еци уæлахезæн æ дессаги агъазиаудзийнадæ уомæй æй, æма гитлерон æфсæддон разамонгутæ хъæбæр хенвæрсонæй дзурдтонцæ, Днепри сæрти, дан, советон æфсæдтæ некæддæр æрбахездзæнæнцæ – ами син сæ размæцуд ке бауорамдзæнæнцæ, уобæл сæ зæрдæ хъæбæр дардтонцæ, уомæн æма аци устур цæугæдони билгæрæнтти ци хузи нихмæлæууæн мадзæлттæ ба не ‘саразтонцæ, еумæйагæй сæ хонгæ дæр «Скæсæни федар», зæгъгæ, искодтонцæ. Фал советон æфсæддонти бауорамун некæци федæртти фæрци иссæй знаги бон, тарст сирди хузæн ледзæги фæцæй…

Днепрбæл тох райдæдта 1943 анзи августи. Е адтæй Устур Фидибæстон æма Дуккаг дуйнеуон тугъди агъазиаудæр тугъдтитæй еу. Архайдтонцæ си берæ советон æфсæдтæ: Центрон, Воронежаг, Степной, Хонсар-Нигулæн æма Хонсайраг фронттæ. Августи æмбесмæ уоми адтæй 2633 мин адæймаги, 51200 дзармадзани æма минометæй фулдæр, 2400 танки æма хуæддзæугæ дзармадзани.

Советон æфсæдти нихмæ лæудтæнцæ гитлеронти устур тухтæ – æфсæддон къуар «Центр»-и дуккаг æфсад, цуппæрæймаг æма фиццаг танкон æфсæдтæ, уæдта æфсæддон къуар «Хонсар»-и æстæймаг æма æхсæзæймаг æфсæдтæ – æдеугурæй 1240 мин адæймаги, 12600 дзармадзани æма миномети, 2100 танки æма хуæддзæугæ дзармадзаней бæрцæ.

Немуцаг-фашистон æрдонгти нихмæ тох ма Курски рæбунти ку цудæй, сауæнгæ гъе уæд советон æфсæдти размæ æвæрд æрцудæй ахсгиаг ихæс: советон-гермайнаг фронти хонсар кæрони немуцаг-фашистон æфсæдти сæйраг тухтæ ниддæрæн кæнун, Днепри галеуварс Украинæ знагæй исуæгъдæ кæнун, Днепри галеу билгæронмæ рацæун, æ сæрти бахезун æма æ рахес билæбæл æрфедар унæн бунат байахæссун. Мæ зæрдæбæл ма лæууй, августи мæ хæццæ дзубанди кæнгæй (уæд æз адтæн Воронежаг фронти штаби хецау) фронти командæгæнæг æфсади инæлар Николай Ватутин куд загъта, уотемæй Сæйраг Командæгæнæги хуæдæййевæг Советон Цæдеси Маршæл Георгий Жуков, нæуæг тухтæ нин дæтгæй, балæдæрун кодта, Киев ку байсæн, уæд уомæй лухгонд æрцæудзæнæй рахесварси Украини еугур немуцаг-фашистон æфсæдти идарддæри карнæ дæр.

Днепрбæл тох цудæй дууæ кезуйемæй. Фиццаги (1943 анзи август-сентябри) советон æфсæдтæ иссæребарæ кодтонцæ галеуварси Украинæ, бахизтæнцæ Днепрбæл æма æрфедар æнцæ æ рахесварсæй. Дуккаги (1943 анзи октябри-декабри) тох цудæй Киев æма рахесварси Украинæ иссæребарæ кæнунбæл.

1943 анзи сентябри дуккаг æмбеси советон æфсæдти æмпурст райдæдта еугур Украини галеуварс дæр. Гитлеронтæ фæстæмæ рахуæстæнцæ. Кæд æма не ’фсæддонтæ еудадзугон тугъдтитæ æма æнæрлæугæ размæцудæй зингæ бафæлладæнцæ, уæддæр сæ зæрдиуагæ нæ фегудзæгдæр æй. Сæ нифс син федар кодта Фидибæсти фæдздзурд: «Днепрбæл тохи фæууæлахез уæн, Волгæбæл тохи куд фæууæлахез ан, уотæ!..»

Гитлерон командæкæнуйнади зæрди адтæй мах æфсæдти размæцуд Днепрбæл бауорамун, еци-еу æмпурстæй сæ æ сæрти бахезун нæ бауадзун. Æ зæрдæ дардта урух æма арф Днепри аууони æхе баримæхсун, æ бæрзонд рахес били фадуæттæй ин испайда кæнун. Фал советон æфсæдтæ сæ нифсгун æма æнæрæнцайгæ æмпурстæй думгæмæ ниддардтонцæ гитлеронти фæндитæ.

Иннæ хæттити хузæн нур дæр бабæй раззаг рæнгъити цудæнцæ коммунисттæ. Еци бæнтти тугъдонтæй хъæбæр берети бафæндадтæй партий рæнгъитæмæ бацæун. Æвдесæнæн æрхæсдзæнæн еунæг дæнцæн. Сентябри айдагъ 40-аг æфсади партион организацитæ æркастæнцæ, нæуæг тугъдтити коммунисттæй архайуни фæндæ ка искодта, уæхæн æфсæддонти, сержантти æма афицерти дууæ мин курдиадемæй фулдæремæ.

Сæйраг Ставки минæвар Советон Цæдеси Маршæл Александр Василевский 18 сентябри телефонæй дзурдта Сталини хæццæ. Цæй фæдбæл адтæй сæ дзубанди, уой туххæй фегъосун кодта фронти Тугъдон Совети иуонгтæн:

– Сæйраг Командæгæнæг исæвардта ихæс: Центрон фронти хæццæ æмархайд кæнгæй мах фронт гъæуама æ агъазиаудæр тухтæ исараза Киевмæ.

Воронежаг фронти раззаг къуæрттæ 1943 анзи сентябри астæуи бахъæрттæнцæ Днепри билæмæ. Тугъдонти цийнæн ма кæрон кæми адтæй, тæнæг мегъæ ке сæрмæ æрбадтæй, еци цæугæдон æма ин æ цъæх æмцæхгæр бæрзонд билтæ ку рауидтонцæ, уæд!.. Сæ разæнгарддзийнадæ никки фæттухгиндæр æй, фронти Тугъдон Совети фæдздзурд сæбæл ку исæмбалдæй, уæд. Уоми загъд адтæй: «Намусгин тугъдонтæ, æфсæддонтæ æма афицертæ! Уæ размæ – нæ уарзон Днепр. Уæ цæстæ рахæссайтæ, уæ разæй ци билæ ес, уобæл. Уоми æй Киев, украинаг зæнхæ, уоми æнцæ нæ бийнонтæ, нæ фидтæлтæ, нæ мадтæлтæ, не ’нсувæртæ, нæ хуæртæ. Ралæудтæй тохи тæккæ агъазиаудæр сахат, аци бон мах гъæуама бахезæн Днепри сæрти. Нæ бæгъатæр æфсад, сæребарæгæнгути æфсад некæд бауорæдтонцæ цæлхдортæ сæ Райгурæн бæсти сæрбæлтау тохи!..»

Æма мæнæ еци сахат ралæудтæй. 22 сентябри боницъæхти 69-аг механизацигонд бригади фæдсгарæг дæлхæйттæ бахизтæнцæ Днепрбæл æма байахæстонцæ гъæу Зарубенцы. Тæккæ еци бон мин фегъосун кодтонцæ: дони сæрти бахезгæй, 51-аг гвардион танкон бригадæ 40-аг æфсади фестæг тугъдонти хæццæ байахæста гъæу Григоровкæ. Еци тугъдтити рæстæг нæ тугъдонтæй хъæбæр беретæ фескъуæлхтæнцæ, уæлдайдæр ба нæ цуппар фæскомцæдесони Николай Петухов, Иван Семенов, Василий Сысолятин æма Василий Иванов – етæ Днепри сæрти байервазтæнцæ тæккæ фиццæгти хæццæ, æрфедар си æнцæ æма исаразтонцæ фадуат, цæмæй сæ фæдбæл цæуæг æфсæддонтæн еугуремæн дæр бантæса цæугæдони еци билæбæл æрфедар ун. Нæ фронти тугъдонтæй фиццагидæр етæ иссæнцæ Советон Цæдеси Бæгъатæртæ.

Æнцон нæ адтæй Днепри сæрти бахезун. Мах æфсæдтæ кæми æмбурд кодтонцæ, знаг уонæбæл еугур фæрæзнитæй дæр ралæудтæй. Берæ бæлæгътæ ниссихирнатæ ’нцæ нæмгутæ æма дзармадзанти нæмгути æсхъезтæй, фал уæддæр тугъдонтæ банакæ кодтонцæ цæугæдони иннæ фарсмæ æма еци æвæстеуатæй бацудæнцæ тохи. Днепрбæл тугъдтити советон тугъдонтæ равдистонцæ æцæг дзиллон бæгъатæрдзийнадæ.

30 сентябрмæ Воронежи фронти (аци фронт 1943 анзи 20 октябрæй фæстæмæ иссæй 1-аг Украинаг фронт) æфсæдтæ 30 сентябрмæ байахæстонцæ фараст æнцайæн бунати Киевæн æ цæгат æма хонсар æрдигæй. Дууæ рауæни си адтæнцæ сæйрагдæртæ: Лютежаг – Киевæй цæгат æрдæмæ дæр, æма Букринаг – Украини сæйраг сахарæй хонсар æрдæмæ дæр.

Знаги нихмæ тохи бацудæнцæ Центрон, Степной æма Хонсар-Нигулæн фронтти æфсæдтæ дæр, берæ рауæнти бахизтæнцæ Днепрбæл. Советон тугъдонти æмбесонди бæгъатæрдзийнади, арæхстдзийнади æма хъæппæреси фæрци нимад бæнттæмæ Днепри рахес билæбæл Лоевæй Запорожьей уæнгæ фæззиндтæй æртæ æма инсæй æнцайæн бунати, не ’фсæдтæ сæ кодтонцæ урухæй-урухдæр. Уой размæ дуйней еу æфсад дæр еци-еу цæфæй æртæ урух фронтебæл уоййасæбæл арф æма урух цæугæдони сæрти некæд бахизтæй. Еци æскъуæлхтдзийнади туххæй советон тугъдонтæй 2500 бæрцæ иссæнцæ Советон Цæдеси Бæгъатæртæ, дæсгай мингæйттæ ба си хуарзæнхæгонд æрцудæнцæ ордентæ æма майдантæй.

Зæгъун гъæуй уой, æма советон æфсæдтæн урух æма арф Днепри сæрти бахезуни зингæ фæййагъаз кодтонцæ, аци цæугæдонмæ хæстæг цæрæг адæм æма партизантæ дæр..

Воронежаг фронти æфсæдтæ уæдмæ сæхе цæттæ кæнун байдæдтонцæ знаги Киевæй фæссорунмæ…

РЕДАКЦИЙÆЙ.

Днепрбæл тугъдтити архайдтонцæ дзæвгарæ цæгатиристойнаг тугъдонтæ дæр. Æма уони туххæй æрмæг ба ниммухур кæндзинан нæ газети хæстæгдæр номертæй еуеми.