ГИЗÆЛИ цæрæг Дойати Тебо æма æ цардæмбал Худæлти Адзиттойæн исæнтæстæй фондз биццеуи – Митя, Аврам, Давид, Эльбрус æма Харитон, уæдта дууæ кизги –  Варя æма Веринкæ. Сувæллæнттæ багъомбæл æнцæ, гъæуккаг скъола каст фæцæнцæ æма адтæнцæ аллихузон кустити лæуд. Давид бацудæй колхозмæ æма си куста бæхтæрæгæй – дууæ бæхи ефтигъд кæбæл адтæй, уæхæн бричкæй ласта аллихузон уæзæгтæ. Хъæбæр зæрдæргъæвд æма косагæ лæхъуæн адтæй. Куд фæззæгъунцæ, куст æ къохти арти хузæн сугъдæй. Мадта хъаурæй ба уæлдай тухгин адтæй. Æ хуæрифурт Даурати Тамарæ æма синхæнттæ куд дзурдтонцæ, уотемæй цийфæнди устур галæн дæр æ бæрзæй исæздохидæ, æрхъан æй кæнидæ æма ‘й еунæгæй равгæрдидæ

 КАРЗ ÆФХУÆРД ИН РАСАЙДТА Æ ХАРАКЕТ ЗÆРДИХАТТ…

Мадта уодихаттæй дæр дессаги зæрдхæлар адтæй, ездон æма æгъдаугин, цæстуарзон. Архайдта алкæмæн дæр ести хуарз ракæнунбæл. Æма ‘й уомæ гæсгæ гъæубæсти медæгæ дæр берæ уарзтонцæ.

Уогæ уой фудæй устур бæлахи дæр бахаудтæй. Цæветтонгæ, паддзахадон ихæстæ федунмæ колхози будуртæй нартихуар ласта Дзæуæгигъæуи цæттæгæнæн рауæнмæ, æма си æ звеной кизгуттæ курдтонцæ, цæмæй син ести адгийнæгтæ æрластайдæ. Хестæртæ куд дзурдтонцæ, уотемæй кизгуттæй еу адтæй æ уарзон. Давид байевдалдæй æма  нартихуари еуцалдæр кочани баййивта адгийнæгтæбæл æма сæ æрласта будурмæ кизгуттæн.

Фидбилиз ин расайдта еци гъуддаг. Кадæр хабар бахъæртун кодта слестгæнгутæмæ. Давиди ниййахæстонцæ, истæрхон ин кодтонцæ æма дæс анзей æмгъудæй Сибирмæ тайгай гъæди куститæмæ æрвист æрцудæй.

Сибири тайгай гъæдæ калуни кустити дæр æнæхийнæй ке архайдта (æртæ нормемæй фулдæр  æнхæст кодта алли бон дæр), уой ин, æвæдзи, банимадтонцæ, æма æртæ анземæ исуæгъдæ ‘й.

Давид дзæбæхæй исæмбалдæй æ хæдзарæбæл æма идарддæр колхози æ зæрдиаг кусти кой кодта.

Нæ Райгурæн бæстæмæ 1941 анзи немуцаг-фашистон æрдонгтæ ку æрбалæбурдтонцæ, уæд Давид нæфæразгæ кодта – уой размæ ин дохтиртæ уæззау операци искодтонцæ æма æ къæхтæбæл куд гъудæй, уотæ нæма ислæудтæй. Фал уотемæй дæр цалдæр мæйей дæргъи еци цæуæги цудæй æфсæддон комиссарадæмæ, цæмæй æй фронтмæ рарвистайуонцæ. Æма æрæгиаути ин æ курдиадæбæл исарази ‘нцæ.

Æ рандæуни размæ æ звеной силгоймæгтæн балхæдта лæвæрттæ. Тугъдмæ ци бон цудæй, еци бон ба сæ сæхемæ æрбахудта. Сæ зæрдитæ син фæннифсгундæр кодта циуавæрдæр рохсдзийнадæй æма си устур арфиаг фæцæнцæ. Æ тугъдон нæдтæн баковуни туххæй ин бийнонтæ косарт ракодтонцæ æма сæмæ æрбамбурд æнцæ синхæгтæ, е ‘мгæрттæ. Рафæндараст æй кодтонцæ Давиди тугъди будурмæ.

Тугъди будурти дæр Дойи-фурт архайдта арæхстгинæй æма нифсхастæй. Цубур рæстæгмæ иссæй рæстдзæвийнæ (снайпер) тугъдон, деси æфтудта е ‘мбæлтти, æ ном райгъустæй идæрдтæбæл.

Дивизион газети ахид фæззинниуонцæ аллихузон æрмæгутæ уæхæн сæргæндти хæццæ: «Снайпер Доев – гроза гитлеровцев», «Слава снайперу Доеву», «Наша гордость», «Истреблять фашистов как снайпер Доев» æма уотæ идарддæр.

Æ тугъдон æмбæлттæй еу ба газети уотæ финста: «Фронти æма æфсади сгаргутæн «æвзаг» исамал кæнун сæ къохи ку не ‘фтудæй, зæгъгæ, уæд Дойати Давид æнтæстгинæй исæнхæст кæнидæ еци ихæс.

«ТУГЪДОНТÆМÆ ЕС УÆХÆН ÆГЪДАУ: МИНКЪИЙДÆР ДЗОРÆ, ФУЛДÆР КÆНÆ!..»

Дойати Давиди туххæй финст æрмæгути койгонд цæуй мæнæ ауæхæн цауи туххæй дæр. Уой 1943 анзи июни тугъдонти къуари хæццæ æрбахудтонцæ Краснодари адæмон депутатти Совети XX сессимæ. Уоми ин дзурди барæ  ку равардтонцæ, уæд ибæл, зали ка адтæй, етæ исæмбалдæнцæ тухгин къохæмдзæгъдæй. Адæм ку æрсабур æнцæ, уæд Дойи-фурт дзорун райдæдта:

– Тугъдонтæмæ ес уæхæн æгъдау: минкъийдæр дзорæ, фулдæр кæнæ. Æмбæлттæ! Æз мæнæ мæ рæстдзæвийнæй ниццагътон 167 немуцаги. Уæхæн гитлеронти къуар рафæлдахта мæ тугъдон æрдхуард Петр Слипко дæр. Е дæр ами, æмбурди æй. Сурх Æфсади еугур снайпертæ ке рамардтонцæ, уони банимайæ, уæд рагъуди кæнайтæ, цал «кæдзостог» ариаги  искунæг æй нæ зæнхæбæл… Нæ мастесæн ихæс мах кæронмæ исæнхæст кæндзинан уæд, æма нæ Фидибæсти зæнхæбæл еунæг фашист дæр ку нæбал уа…

Дойати Давиди аци радзубанди адæми зæрдитæмæ уæлдай хъæбæрдæр багъардта æма сæ знаги ниддæрæн кæнунбæл уодуæлдайæй разæнгард кодта, уомæн æма цидæриддæр загъта, æ еци гъудити æцæгдзийнадæ бæлвурдæй æвдиста æ намусгин тохæй. Æ реубæл исæрттивтонцæ бæрзонд паддзахадон хуæрзеугутæ – Сурх Стъалуй орден, Фидибæсти тугъди дуккаг къæпхæни орден, майдан «За отвагу» æма Сурх Турусай орден.

ÆХСАРГИНИ АГЪАЗИАУ ÆСКЪУÆЛХТДЗИЙНÆДТÆН ГЪÆУАМА АККАГ КАДÆГОНД ЦÆУА…

Дойати Давидæн æ бæгъатæрдзийнади туххæй ци тугъдон хуæрзеугутæ исаккаг кодтонцæ, уонæбæл дзоргæй, æвæдзи, гъæуй фæббæлвурддæр кæнун цалдæр хабари. Фиццагидæр, исбæлвурд кæнуйнаг æй, уæддæр цал фашисти рамардта нæ растдзæвийнæ æмзæнхон. Уой туххæй ци æрмæгутæ финст æрцудæй, уонæми амунд цæунцæ фæйнæхузон нимæдзтæ. Зæгъæн, Давид 1943 анзи 21 июни Краснодари крайи фæллойнæгæнгути депутатти Совети сессий æ радзубандий куд фегъосун кодта, уотемæй уæдмæ рамардта 167 фашисти. Полкки комиссар Я.Г. Бобрушкин ба куд дзурдта æма финста фæстæдæр, уотемæй Давид фондз мæйемæ ниццагъта 180 немуцаги.

Давиди туххæй финст æрмæгутæй беретæми райгъусуй уæхæн уайдзæф, гъома, не ‘мзæнхон бæгъатæр тугъдонæн æфсæддон командæкæнуйнадæ æма политикон разамунд цæмæдæр гæсгæ аккаг аргъ нæ кодтонцæ. Уæхæн секк фæззиннуй еума гъуддагмæ гæсгæ дæр. Цæветтонгæ, тугъди рæстæг уæхæн фæткæ адтæй, æма не ‘фсæддонтæй 100 кенæ фулдæр немуцаги ка рамардтайдæ, уомæн лæвæрд цудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. Дойати Давид ба фондз мæйемæ ниццагъта 180 немуцагей бæрцæ (е дæр  минкъийдæр нимæдзæ ‘й) æма ин уæддæр æ уодæгасæй еци кадгин ном лæвæрд не ‘рцудæй.

Гъо, абони ‘й зонæн, æма тугъди рæстæг дæр æрцæуидæ æнæраст миутæ – гъуддæгутæ аразгæ кæмæй уиуонцæ, уони фудзунд æма фудзæрдæдзийнади фудæй. Фал цийфæнди ку уа, уæддæр рæстдзийнадæ фæууæлахез уй. Æма 1943 анзи Дойати Давиди бавдистонцæ, цæмæй ин лæвæрд æрцудайдæ Советон Цæдеси Бæгъатæри ном. Æма ин лæвæрд дæр æрцудæй… Фал еци æхцæуæн хабарбæл æхуæдæг нæбал бацийнæ кодта… Бæгъатæрæй фæммард æй 1943 анзи ноябри.

Не ‘мзæнхонти къуар 1966 анзи Керчи уогæй, фембалдæнцæ Давиди тугъдон æмбал М.Лагодай хæццæ, æма е куд радзурдта, уотемæй 1943 анзи ноябри 1134-аг полккæн бардзурд лæвæрд æрцудæй Керчи Войкови номбæл металлургон завод немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй исуæгъдæ кæнун. Фал махонтæн æ исæнхæст кæнун не ‘нтæстæй – Керчи алфамбулай бæрзæндтæй еуебæл ци авд къубургонди адтæй, уони аууонæй знаги пулеметчиктæ еци æхсæги æхстонцæ размæмпурсæг советон тугъдонти, сæ сæр исдарун дæр сæ нæ уагътонцæ. Æма уæд Давид æ къамандири аразийæй æхемæ райста ихæс знаги пулеметчикти ниддæрæн кæнун. Æма ‘й æнтæстгинæй исæнхæст кодта…

СÆ ÆРИГОН УОДТÆ БАСТЪАЛДÆНЦÆ СЕ ´МБÆЛТТИ УÆЛАХЕЗИ СÆРБÆЛТАУ ТОХИ…

Дойати Давид, æ тугъдон æмбæлттæ куд дзурдтонцæ, уотемæй рамардта, еци икъубурти аууони знаги æфсæддонтæй ка æрбунат кодта, уони сæ еугурей дæр… Фал æхсæви тари знаги маргæйдзаг сонт нæмуг исæмбалдæй Давидæн æхебæл дæр.

Уæззау цæф фæцæй, æма ин фæййагъаз кæнунмæ фæннæхстæр æй роти санинструктор Верæ Хохлова, фал уомæн дæр знаги нæмуг ниппурхæ  кодта æ къох.

Нифсхаст силгоймаг уæддæр бабурдæй цæф тугъдонмæ æма базилдæй Давиди цæфтæмæ. Нур рараст уонцæ фæстæмæ, зæгъгæ, уотæ сæбæл знаги уæззау нæмуг исæмбалдæй æма раскъудта дууæ æригон уодей  – бæгъатæр рæстдзæвийнæ Дойи-фурт æма санинструктор Хохловай цард.

Полкки командир 1943 анзи 12 ноябри дивизий командирмæ æ сæрмагонд рапорти финста: «Рæстдзæвийнæ Дойи-фурт Керчи донбакалæнбæл бахизтæй фиццаг æма десанти хæццæ æрбунат кодта Керчи æрдæгсакъадахбæл. Знаги фестæг æфсади æма танкти тухгин æмпурстæн, рæстдзæвийнæ æхст кæнгæй, лæвардта нихкъуæрд. Ниддæрæн æма ниххуссун кодта 12 пулеметон æхсæн бунати, ниццагъта 25 немуцаг фашисти, уони хæццæ фондз афицери æма æртæ рæстдзæвийни. 1943 анзи ноябри бæгъатæр тугъдон Дойати Тебой фурт Давиди æфсæддон кади æма намуси хæццæ байвардтонцæ Митридати бæрзæнди…»

Æ фæммарди бонæй рацудæй æхсæз мæйи, æма 1944 анзи 16 майи ССР Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Указмæ гæсгæ Дойати Тебой фурт Давидæн лæвæрд æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри ном.

АБОНИ ДÆР НÆЙ ИРОНХ Æ РОХС НОМ НÆ БÆГЪАТÆР ÆМЗÆНХОНÆН…

Цæунцæ æнзтæ, фæлтæртæ фæлтæрти æййевунцæ, уæддæр нæ бæгъатæр æмзæнхони ном абони дæр иронх нæй. Советон доги æнсувæронбæл ке нимадтан, еци Украини уæдиккон разамунди аразийæй ин уоми дæр устур цитгингонд цудæй. Уой туххæй уæд уотæ финстонцæ: «Æвæрд ин æрцудæй циртдзæвæн. Æ ном ин равардтонцæ Керчи 8-аг астæуккаг скъола æма гъæунгтæй еуемæн. Керчи фарсмæ Митридати хонхи сæрмæ Кади Фæйнæгбæл зингзæрдæ бæгъатæр тугъдонти хæццæ финст æрцудæй не ‘мзæнхони ном дæр.

Войкови номбæл металлургон заводи тургъи ес мемориалон комплекс тугъдонтæн. Уоми финст ес Дойати Давиди кадгин ном дæр. Заводи цехтæй еу хæссуй Давиди ном. Кустуати тугъдон кади музейи бæрæг рауæни æвæрд æрцудæнцæ Дойи-фурти бæгъатæрдзийнæдти туххæй æвдесæндартæ… Уотæ адтæй, ку зæгъæн, советон доги…

Не *мзæнхон бæгъатæри номерæнæн ма арæзт æрцудæй еума арфиаг гъуддаг. Даурати Ило – Давиди хуæрифурт, куста Гизæли Коцойти Арсени номбæл фиццаг астæуккаг скъолай, æма директори хуæдæййевæг Плити Солтан æновудæй байархайдтонцæ, цæмæй Гизæли гъæуи æма Керчи æхсæн, уæдта аци сахари 8-аг æма Гизæли фиццаг астæуккаг скъолати ахурдзаутæ æма ахургæнгути ‘хсæн исфедар уонцæ хуарз рахастдзийнæдтæ. Уой туххæй гизæйлæгтæ цалдæр хатти адтæнцæ Керчи, керчæгтæ ба – Гизæли.

Дойати Давиди ном агъазиауæй цитгингонд цæуй Иристони дæр: æ ном хæссунцæ гъæунгтæ Дзæуæгигъæуи æма æ райгурæн гъæу Гизæли дæр. Ами ма ин цалдæр анзей размæ æвæрд æрцудæй агъазиау циртдзæвæн дæр, æ номерæнæн арæзт цæуидæ спортивон еристæ дæр. Ахид райгъусуй æ номерæнæн арæзт адæмон зар дæр.

Аци æрмæг цæттæ кæнгæй пайдагонд æрцудæй, Дойати Давиди туххæй е ‘мгъæуккаг Пагæти Хъазбег 2001 анзи ци очерк «Æнгъизтæй ин дууæ хатти Бæгъатæри ном» ниффинста, уомæй.