Фидибæсти Устур тугъд ку фæцæй, уæдæй нурмæ рацудæй æноси æмбесæй фулдæр. Финст ибæл æрцудæй берæ романтæ, повесттæ, поэмитæ, æмдзæвгитæ, очерктæ, æма æндæр уацтæ.

Фал уæддæр анзæй-анзмæ раргом унцæ æма райгъусунцæ еци рæстæги берæ нæуæг хабæрттæ æма цаутæ. Еци хабæрттæй æма цаутæй æз дæр минкъий нæ фæууидтон мæхе цæститæй, фегъустон сæ, тугъдæй уæлахези хæццæ ка исæздахтæй, еци бæгъатæртæй дæр.

1942 анзи августи райдайæни немуцаг фашисттæ сæ них Сталинградмæ ку исаразтонцæ, уæд си нæ феронх æй Кавказ дæр. Еци-еу рæстæги бурстонцæ уордæмæ дæр, устур тухтæ æмбурд кæнгæй, æма байстонцæ Майкоп, Краснодар, Пятигорск, Прохладный æма æндæр кавказаг горæттæ.

Иристони зæнхæмæ фашисттæ æрбахъæрттæнцæ еци анз октябри фæстаг бæнтти. Немуцаг æфсæдтæ æрбахизтæнцæ цæугæдон Ирæфи сæрти æма байахæстонцæ Чикола æма Ирæфи райони æндæр гъæутæ.

Не ’фсæдтæй еу хай байзадæй Лескени гъæуи хонсар-скæсæн хаййи гъæдрæбунти. Уæд сæмæ Цæллати Фæрдуг – райони гъæууон хæдзаради разамонгутæй еу – æма Лескени хестæртæ фæххабар кодтонцæ, къæппæги ке бахаудтæнцæ, уой. Нæдтæ Дигоргоммæ æхгæд æрцудæнцæ, хуæнхти сæрти, æфцæгутæбæл ба машинттæ æма тугъдон техникæ нæ ракæндзинайтæ, зæгъгæ.

– Мадта ци бакиндæуа?– бафарстонцæ æфсæддон хаййи командиртæ.

– Хуæнхрæбунти гъæди хурфи лæгæрдгæ, æндæр хуасæ нæййес, – равардтонцæ син дзуапп, æма син сæхуæдтæ иссæнцæ надамонæг.

Берæ гъезæмæртти фæсте, бунæттон адæми фæрци сурхæфсæддонтæ коммæ байервазтæнцæ.

Фал немуц базудтонцæ, Æхсинтти хеди сæрти ке фæххезунцæ, уой æма Секери сæри бæрзондæй дзармадзантæй æхсун байдæдтонцæ хед. Арф коми сæрти ауиндзгæ хедæн æ дууæ кæронеми дæр лæудтæй дууæ устур тæрсæ бæласи æма сæбæл дзармадзанти нæмгутæ исæмбалдæнцæ, сæ тæккæ астæути сæ рахаун кодтонцæ. Фал хед æхуæдæг æнæгъæнæй байзадæй.

Иннæ хабар. 37-аг æфсади тугъдонтæ бахаудтæнцæ хъæбæр зин уавæри. Къуæрттæй цудæнцæ гъæдтæ æма къотæрти астæути, Ирæфи дони сæрти бахезиуонцæ æма кæрæдзей агурдтонцæ. Æфсади штаб æрбунат кодта хуæнхрæбун минкъий гъæу Кæлухи, 242-аг топпæйæхсæг дивизий штаб ба (æ хецау болкъон Свиридов) – Æхсæрисæри гъæууон клуби бæстихаййи.

Свиридов нин куд радзурдта, уотемæй немуц нæ зудтонцæ, æ дивизи кæми æрбунат кодта, уой, æма ’й агурдтонцæ.

Еу бон дивизимæ фæззиндтæй æригон кæстæр лейтенант, загъта, ме ’мбæлттæй фæххецæн дæн æма сæ нæбал ерун, уæдта, дан, хъæбæр исæстонг дæн.

Хецау фæдздзурдта хуæруйнаггæнæгмæ, ести ин бахуæрун кæнæ, зæгъгæ.

Е ин хуæруйнаг æрæвардта. «Иуазæг» еу къелабæл æрбадтæй, æ фарсмæ иннебæл æрæвардта æ автомат. Автоматæн æ ронæ адтæй нæуæг æма рæсугъд гæрзæй. Хуæруйнаггæнæги зæрдæ имæ фæдздзурдта, фæссек ибæл æй: махæн гъæдтæ æма хъамилти цæугæй нæ уæледарæс æма автоматти рæнттæ ку бафехсудæнцæ, уæд айæ ба?.. Æ гъуди загъта штаби хецауæн æма «иуазæги» æрахæстонцæ. Е разиндтæй немуцаг шпион, революций рæстæги Германимæ ка фæллигъдæй, уæхæн уорсгвардиони фурт. Шпиони байагурдтонцæ Мæскуйæй, зудтонцæ ’й хабарæй æма сæ æхсицгæ гъудæй. Хуæруйнаггæнæгæн ба исаккаг кодтонцæ Сурх Стъалуй орден.

Аци дивизий адтæнцæ Советон Цæдеси Бæгъатæр чиколайаг Махъоти Алихан, алагираг Басити Семени фурт Ислам, Джиоти Никъала æма ма берæ æндæр иристойнæгтæ.

Махъой-фурт ами ци къотæр æма къахнад нæ зудта, уæхæн нæ адтæй. Æхсæрисæр Чиколайæй еугурæй дæс километри идарддæр адтæй. Æмæхгæд адтæй гъæдæй. Æ сабийбонти си ци къум нæ басгарста æхсæрдзауæн æма нинæгъдзауæни, уæхæн нæ адтæй. Уомæ гæсгæ Алихан дивизий штабæн адтæй хуæдравзургæ сугъзæринау. Æ уæле искæнидæ хумæтæг зæнхкосæги дарæс, æ бецъотæ рауагъта, æ сæрбæл фусдзармæй ходæ арф æркæнидæ, уотемæй Чиколай балæууидæ. Ами Германимæ фæлледзæг Хъубадти рагон гъæздугутæй еу лæг ахид фæззиннидæ, адæми æрæмбурд кæнидæ æма син дзурдта, цæмæй немуцæн агъаз кæнонцæ, амононцæ партизантæ æма партион активистти хæдзæрттæ содзунмæ, сæ бийнонти ба ахæссунмæ, фал си, раст зæгъгæй, берæ пайдатæ не ’ссирдта.

Алихан дæр бацæуидæ еци æмбурдтæмæ. Лæмбунæг имæ фегъосидæ, уæдта си хатдзæгтæ искæнидæ. Базудта, немуцаг комендатурæ астæуккаг скъолай азгъунсти ке æрбунат кодта, уой… Адтæй си берæ æфсæддонтæ, æ тургъи ба – тугъдон техникæ, сауæнгæ ма бæхтæ дæр.

Фæстæмæ раздæхгæй, штаби ракæнидæ æ хабæрттæ. Еу бон цалдæр æмбалей хæццæ рараст æй Чиколамæ «æвзаг» агорæг. Сæхебæл æризæр кодтонцæ гъæумæ хæстæг Елхъабанти гъæди хæдзаради. Ку фæтталингæ ’й, уæд рандæ ’нцæ сæ нисан æнхæст кæнунмæ. Скъола адтæй гъæугæрон, нигулæнæрдигæй. Гъæунгти цæун сæ нæ гъудæй, куйти рæйунæй дæр тæссаг нæ адтæй. Сæхе баримахстонцæ дзæхæрай. Фæсæмбесæхсæвæ еу немуцаг рацудæй æхе гъудий æма ’й уайтæккæ райахæстонцæ. Сæумæраги æй балæуун кодтонцæ Æхсæрисæри дивизий штаби.

Фал еу хатт сæ гъуддаг нæ фæррæстмæ ’й. Уацайраг бæргæ æрахæстонцæ, фал син надбæл рамардæй. Æ гъæлæси ин тагъд-тагъдæй æгæр устур хæцъелæ бацавтонцæ æма фенод æй. Аци хабар мин Алихан æхуæдæг ракодта.

Тугъди фæсте Уæлахези 25-аг анзей бæрæгбонмæ Ирæфи районмæ идард Узбекистанæй иссудæй отставки дæлболкъон, æ ном ми феронх æй, фал æ муггаг ба цума Рахимов адтæй. Е дæр тухтæй Иристони зæнхæбæл фашистон æрдонгти нихмæ. Иуазæгæн ци æмбæлуй, уæхæн æгъдæуттæ ин искодтан. Фæндадтæй æй Лескени, Хæзнидони, хъæбæрдæр ба Секери гъæути цæргути хæццæ фембæлун, фæууинун, 1942 анзи кæми тухтæй, еци гъæути циуавæр æййивддзийнæдтæ æрцудæй, уони. Еу хатт, загъта е, командир кæмæн адтæн, еци тугъдон дæлкъуари хæццæ баунаффæ кодтан, Секери гъæуи ка æрбунат кодта, еци немуцæгти «рабæрæг» кæнун. Етæ ами дæр берæ фудмиутæ бакодтонцæ адæмæн. Фехалдтонцæ син сæ еумæйаг хæдзарадæ, давтонцæ фонс, хæдзæртти маргъ нæбал ниууагътонцæ.

Аци хабар æрцудæй Сурх-Дигори. 11-аг корпуси командир инæлар И.Л. Хижняк куд байамудта, уотемæй Сурх-Дигори ци тугъдтитæ цудæй немуцæгти нихмæ, етæ адтæнцæ Иристони зæнхæбæл тæккæ карздæртæй. Гъæу аст хатти цудæй еуети къохæй иннетæмæ. Еууæхæни немуцæгтæ æвеппайди бампурстонцæ гъæумæ. Байеудагъ æй тугъд. Кæд сурхæфсæддонтæ тухгин нихкъуæрд лæвардтонцæ, уæддæр сæ багъудæй гъæу ниууадзун. Сурхæфсæддонтæй еу фæстегæй райзадæй æма ибæл фашисттæ аллирдигæй æртухстæнцæ, фезмæлæн ин нæбал адтæй, минуттæ нæ, секундтæ æй хецæн кодтонцæ мæлæтæй. Фал е разиндтæй хъæбæр æвзугъд биццеу. Гъæунги æ размæ фæцæй, раздæр бомбæ кæми æрхаудтæй, уæхæн арф къахт. Е фæстæмæ нæбал фæккастæй, цума ибæл знаги нæмуг исæмбалдæй, уотæ æхе марди æфсон дæлгоммæ ниггæлста уордæмæ, знæгтæ дæр æй мардбæл банимадтонцæ, фал сæбæл е ба хийнæй рацудæй. Исбурдæй билæмæ æма сæ æхсун байдæдта. Цалдæрей си фæццæф æма фæммард кодта, иннетæ сæхе раримахстонцæ. Е ба е ’мбæлтти фæдбæл ралигъдæй. Ка адтæй, кæцæй адтæй, уой абони дæр неке зонуй. Фал бæлвурд æй, е устур хуæрзеуæги аккæг ке адтæй, е.

Сурх-Дигорæ 1942 анзи декабри фæстаг бæнтти исуæгъдæ кæнунбæл архайдта капитан И. Диордицайи батальон. Диордица адтæй бæгъатæр командир, е ’фсæддонтæ ’й хонгæ дæр Чапай кодтонцæ. Æхуæдæг разæй, уотемæй батальон скæсæнæрдигæй бампурста гъæумæ. Фал знаги тухтæ берæ фулдæр адтæнцæ. Багъудæй сæ фæстæмæ раздæхун. Еци тугъди Диордица дууæ автоматæй æхсæгей хæццæ фæххецæн æнцæ, батальони фæдбæл рандæуни фадуат син нæбал фæцæй. Æма сæ уæд Сурх-Дигори скъолай ахургæнæг Дзабайти Лизæ æ хæдзари баримахста. Æртиккаг бон батальон нæуæг тухти хæццæ æрбампурста, немуц сæ нихмæ æрлæудтæнцæ. Уæд сæбæл Диордица æма е ’мбæлттæ фæстегæй автоматтæй ралæудтæнцæ. Сух-Дигорæ исуæгъдæ ’й фашисттæй. Уæлахези 25-аг бæрæгбонмæ Диордица Кишиневæй иссудæй Дзабайтæмæ. Етæ син синхбæсти хæццæ кувд искодтонцæ. Лизæн хъæбæр фæййарфитæ кодтонцæ æ бæгъатæрдзийнади туххæй.

37-аг æфсади хæйттæй кæд еуетæ тохгæ кодтонцæ, иннетæ ба хуæнхтæмæ байервазтæнцæ, уæддæр сæ уавæр адтæй хъæбæр лæгъуз. Нæбал сæмæ хъæрттæй тохæндзаумау æма хуæлцæ. Е ба уомæн уотæ адтæй, æма нæдтæ цæгат æма нигулæнæрдигæй адтæнцæ ахæст, æфцæгутæбæл ба зуймон æнцон цæуæн нæ адтæй. Уомæ гæсгæ æфсæддонтæ мингæйттæй æрвист æрцудæнцæ, автомобилтæ кæбæлти цудайуонцæ, уæхæн нæдтæ аразунмæ. Æма уæхæн над къæртгонд æрцудæй Уæллагкомæй Садонмæ дууæ къуæрей бонмæ. Æфсадæн устур агъаз бакодтонцæ бунæттон цæргутæ æма уобæлти Фæскавказæй цæун байдæдтонцæ хуæруйнаг æма тугъдон техникæ.

Æхе цæститæй ка нæ фæууидта, уонæй, æвæдзи, беретæй æруагæс дæр нæ бауодзæнæй, зуймон уазалти, хуæнхаг фудвадуæтти, Гъевони æфцæгбæл етæ ци гъезæмæрттæ бавзурстонцæ, е.

2001 анз.

МÆРЗОЙТИ Сергей (1927-2009)