Цæмæй нæ бæсти экономикон размæцуд идарддæр æнтæстгиндæрæй ирæза, уой туххæй аразт æрцудæй сæрмагонд национ проекттæ, кæцитæ æнхæстгонд цæудзæнæнцæ сауæнгæ 2024 анзи уæнгæ. Уой фæдбæл нисангонд  еумæйаг бюджет хъæртуй 25,7 триллион сомемæ, сæ фулдæр æмбес æнцæ федералон фæрæзнитæ. Еумæйаг гъуддагмæ сæ байвæрд хæссунцæ регионтæ дæр. Цæгат Иристон архайуй еуæндæс национ проектеми. Бæлвурдæй циуавæр æнцæ, сæ фæстеугутæ цæмæ хъæртунцæ, аци анз нæмæ ци нисантæ ес? Аци æма уæхæн фарстати фæдбæл дзиллон хабархæссæг фæрæзнити ахид цæуй дзубанди.

Абони ба уæ зонгæ кæнæн кæцидæр хатдзæгти хæццæ, кæцити туххæй æ гъудитæ зæгъуй Цæгат Иристони национ проекттæ æнхæстгæнæг Управлений сæргълæууæг Томайти Фатимæ.

– Циуавæр национ проектти архайдта нæ республикæ евгъуд  анзи? Цæйбæрцæ фæрæзнитæ син дехгонд æрцудæй?

– Фарæ республики социалон-экономикон райрæзти нисанеуæгæй архайдтан 11 проектеми, сæ еумæйаг фæрæзнитæ иссæнцæ 12,2 миллиард соми. Уонæй 9,8 миллиард соми дехгонд æрцудæй федералон бюджетæй, 2,2 миллиард соми – республики, уæдта ма муниципалон арæзтæдти бюджетти ба – 0,2 миллиард соми.

– Национ проекти ес сæрмагонд хайгонд «Демографи». Ести агъаз æй е, цæмæй нæмæ нæуæгигурд сувæллæнтти нимæдзæ фулдæр кæна, уæдта хестæр кари адæмæн сæ царди уавæртæ фæххуæздæр кæнуни гъуддаги?

– Гъулæггагæн, абони уæнгæ дæр нæ республики демографион уавæр нимад цæуй вазуггин æма сагъæссагбæл. Анзæй-анзмæ нæуæгигурд сувæллæнтти нимæдзæ минкъийдæр кæнуй 500 уæнгæ. Зæгъæн, фæстаг фондз анзей дæргъи нæуæгигурд сабийти нимæдзæ фæмминкъийдæр æй 20 процентей бæрцæ. Уой хæццæ ба уавæр уæхæн æй, æма нæмæ алли анз дæр сæхе ка бахатуй регионалон проектмæ гæсгæ социалон агъази фæдбæл, уонæн ба еци агъаз лæвæрд цæуй. Зæгъæн, фарæ уæхæн агъаз кæнуни пълан æнхæстгонд æрцудæй уæлдайгунтæй. Фиццаг сувæллон кæмæн исæнтæстæй, уони бæрцæ рауадæй 481 бийнонти фулдæр. Æма гъæугæ агъази хай син лæвæрд æрцудæй – феддонтæ райстонцæ 7531 бийнонти.

Æртигай сувæллæнттæ кæмæн исæнтæстæй, уони нимæдзæ ба исхъæрттæй нисангонд бæрцæ 86 бийнонти фулдæрмæ. Æдеугурæй ба сæ бæрцæ иссæй 8665 бийнонти. Æрдзон æгъдауæй зæнæг кæмæн не ’нтæсуй, уæхæн бийнонтæн дæр агъазгонд цæуй, цæмæй ЭКО-й хæрзтæ нихгæнонцæ, уомæн. Еци мадзали фæрци нæ республикæбæл бафтудæй 136 нæуæгигурди.

Хестæр кари цæргутæн сæрмагондæй арæзт æрцудæй регионалон проект «Хестæр фæлтæр». Уомæ гæсгæ фæззиндтæй сæрмагонд центр, 2 хайади æма 8 медицинон къæбинети аллихузон медицинон уагæдæнтти. Уой фæрци се ’нæнездзийнадæ геронтологон рауæнти фæффедардæр кодтонцæ 378 адæймаги.

Кустгъони карæй ка рахизтæй, уæхæн – 58872 адæймагемæн лæвæрд æрцудæй аллихузон агъаздзийнадæ. Ести нез кенæ се ’нæнездзийнади уавæри æййивддзийнæдтæ кæмæн иссерунцæ, уонæмæ дæр цæуй цæстдард. Уæхæн адæймæгутæ нæмæ нерæнги ес 85587 бæрцæ.

Районти гъæути ка цæруй æма медицинон косæндæнттæмæ æхе къахæй иссæун ке бон нæ фæууй, етæ ба уордæмæ ласт цæунцæ сæрмагонд хуæдтолгити, цæмæй сæмæ медицинон æгъдауæй каст цæуа сахари, уой туххæй.

– Æнахсгиагдæр нæй цæрæн фатерти фарста дæр. Еци къабази ба уæмæ циуавæр æнтæстдзийнæдтæ ес?

– Еци къабази фарстатæ лух кæнуни гъуддаги нæмæ республики арæзт æрцудæй цалдæр националон проекти. Уонæмæ гæсгæ алли анз дæр гъæуама арæзт цæуа тæккæ минкъийдæр 120 миллион квадратон метри бæрцæ цæрæнуатон хæдзæрттæ.

Ахсгиагдæр æй сахарти цæрæн хæдзæртти алфамбулайтæ исаййев кæнуни фарста дæр. Зæгъæн, айдагъ сахар Дзæуæгигъæуи æма иннæ районти аййевгонд æрцудæй 42 æхсæнадон æма 74 бунæттон фæзуати. «Минкъий сахарти территоритæ исаййев кæнуни» еугуруæрæсеуон конкурси архайгæй, нæ проекттæ нимад æрцудæнцæ 2021 анзи раззагдæртæбæл, бæлвурдæй ба Алагири аргъауæндони æма Æрæдони цæугæдон Тæргайдони алфамбулайтæ исаййев кæнуни проекттæ.

Проект «Кæдзос дон»-бæл дæр куст 2022 анзи цæун райдæдта. Нæуæгæй æййивд æрцæудзæнæнцæ 2024 анзи кæронмæ Алагири донуадзæн хæтæлтæ. Абони уæнгæ бал æййивд æрцудæй 10,3 километри.

Цæрунæн тæссаг уавæр ци хæдзæртти исæвзурдæй, уæхæн 30 хæдзаремæй гъæуама зæрдæмæдзæугæ цæрæнбунæттæмæ ракæнæн 682 адæймаги, кенæ 241 бийнонти. Уомæн ба гъæуй нæуæг фатертæ – 11177,2 квадратон метри.

– Æнæнездзийнадæ æма ахуради къабæзтæ алкæддæр адтæнцæ æма нерæнгæ дæр ма æнцæ нæ республики цæргути тæккæ ахсгиагдæр фарстатæн сæ сæйрагдæртæ. Еци гъуддаги ба нæмæ ци арæзт цæуй?

– Проект «Æнæнездзийнадæ гъæуайкæнуйнади» дæр 2022 анзи фæсте нæ байзадан. Ирæфи, Дигори æма Горæтгæрон районти сæйраг сæйгæдæнтти рази арæзт æрцудæй фиццаградон медико-санитарон агъази центртæ. Республики клиникон сæйгæдони æвæрд æрцудæй томограф. Лæвар хуастæй ефтонггонд æрцудæй 3011 адæймаги, ци 23840 рецепти си финст æрцудæй дохтиртæй, уонæбæл 2022 анзи аллихузон хуастæй æнхæст кæнуни нимæдзæ исхизтæй 99,84 процентмæ, пълан 95 проценти уогæй.

Республики онкологон поликлиники æвæрд æрцудæй 20 хузи медицинон ефтонггарзи. Уой уæлæнхасæн ба ма нæ республики медицинон уагæдæнтти æвæрд æрцудæй аллихузон ефтонггæрзтæ – 56 бæрцæ. Медицинон тагъд агъази автопаркбæл ма никкидæр бафтудæй фараст нæуæг хуæдтолги.

Арæзт нæмæ цæунцæ нæуæг фельдшерон-акушерон пункттæ, ци гъæути нæ адтæнцæ, уонæми, уæхæн медицинон косæндæнттæ кæми ес, уонæми бундоронæй цæунцæ цалцæггонд, уотæ ефтонггонд цæунцæ дохтирти лабораторитæ дæр.

Националон проект «Ахуради» дæр ес, боз цæмæй уæн уæхæн æнтæститæ. Зæгъæн, Горæтгæрон райони Черменигъæуи æма Мæздæги райони Дзæрæстей гъæуи арæзт æрцудæнцæ æма косун райдæдтонцæ 560 бунати кæми ес, уæхæн нæуæг скъолатæ.

Сахар Дзæуæгигъæуи ма арæзт цæуй дууæ еумæйаг ахурадон скъолай азгъунститæ. Алкæмидæр си уодзæнæй 550 бунати, Беслæни дæр 2023 анзи кæронмæ фæззиндзæнæй нæуæг скъола. Устур цаубæл банимайæн ес, уæлдай искурдиадæгин сувæллæнттæн ци сæрмагонд центр арæзт æрцудæй «Вершина», зæгъгæ, уой, уæдта Дзæуæгигъæуи 4-аг скъолай бундорбæл арæзт сувæллæнтти технологон парк «Кванториум».

Авд еумæйагахурадон скъолайеми бундоронæй цалцæггонд æрцудæнцæ спортивон залтæ, æвæрд си ес нæуæг ефтонггæрзтæ, фондз профессионалон-ахурадон уагæдонеми нæуæггонд æрцудæй материалон-техникон базæ, арæзт си æрцудæй 12 æрмадзи.

– Нæ еугурейдæр фæндуй кæдзос уæлдæфæй уолæфун. Национ проект «Экологи» æнхæст кæнуни ба нæмæ нуртæккæ ци æнтæститæ ес?

– Национ проект «Экологи»-мæ гæсгæ нисангонд мадзæлттæ æнхæст кæнуни гъуддаги дæр æнæнтæстгин нæ ан. Бундоронæй кæдзосгонд æрцудæй Бехъани цадæ. 2023 анзи ба кæдзосгонд æрцæудзæнæй Мæздæги цадæ. Бугъгалæндæнттæ кæдзосгонд æрцæудзæнæнцæ Æрæдони, Алагири, Дигорай, Беслæни. Æрбаластан контейнертæ бугътæн цалдæр хузти, цæмæй фæйнæхузон æрмæгутæ калд цæуонцæ хецæн рауæнтæмæ, уой туххæй. Нæуæг талатæ сагъд æрцæудзæнæй 146 гектареми.

– Устур æма рæстæмбес кустуæттæ кæмæ ес, еци амалгъон адæмæн ци хузи агъаз лæвæрд цæуй?

– Еци адæми, дзубанди дæр ибæл нæййес, уæлдай ахсгиагдæр гъæуй паддзахадон агъаз. Нæ республики экономикон райрæзти Министради ’рдигæй арæзт цæунцæ аллихузон конкурстæ гранттæ рамолуни туххæй. Зæгъæн, 2022 анзи уæхæн хузи агъаз лæвæрд æрцудæй 69 фермерон хæдзарадемæн. Арæзт син цæуй семинартæ, цæмæй сæ зонундзийнæдтæ фулдæр кæнонцæ, уой туххæй.

– Национ проект «Культурæ»-мæ гæсгæ архайди ба ци бафтудæй нæ къохи?

– Æргом ку зæгъæн, уæд еци къабазæн алкæддæр, гъулæггагæн, дехгонд æрцæуй тæккæ минкъийдæр фæрæзнитæ. Фал уæддæр республики гъæути арæзт æма цалцæггонд цæунцæ аллихузон культурон-дзиллон уагæдæнттæ. Капиталон æгъдауæй цалцæггонд æрцудæй æригон театрдзаути театри азгъунст, æвæрд си ес тæккæ нæуæгдæр ефтонггæрзтæ. Аллихузон музыкалон гæрзтæй æнхæстдæргонд цæунцæ культури уагæдæнттæ, аййевадон скъолатæ æма училищетæ.

Алагири райони музейон-равдистон комплексæн дехгонд æрцудæй æнæмæнгæгъæугæ техникон æма æвдесæн ефтонггæрзтæ.

– Туризми къабази ба нæмæ ци ес нæуæгæй?

– Дигоргоми Чиколайæй ба Мæцутæ-Коми-Арти уæнгæ арæзт æрцудæй над. Æ еумæйаг дæргъæ – 21,33 километри. Уордигæй ба ма исæздæхæн ес лигъз надбæл Гæлиатмæ.

– Æнæ хуæрзæнхæст нæдтæй туризм нæ, фал æнæуой ракъахдзæфгæнæн дæр некумæ ес. Гъæуй нæ, æдасæй цæуæн кæбæл уа, уæхæн нæдтæ.

– Фарæ нæмæ идарддæр конд цудæнцæ нæдтæ – аразæн куститæ. Дзæуæгигъæуи бундоронæй цалцæггонд æрцудæнцæ сæйраг гъæунгти еу хай (Марковай, Ватутини, Ленини, Бутырини, Тамай-фурти, Весенняя, Московская, Калинини номбæл гъæунгтæ). Етæ рагæй дæр некæдбал адтæнцæ цалцæггонд æма бустæги æдзæллаг уавæрмæ æрхаудтæнцæ. Цалцæггонд æрцудæй Дзæуæгигъæу, Æрæдон, Чикола æма Лескенмæ над, æ дæргъæ 27 километри (гæппæлтæгай нимайгæй).

Хуæнхаг районтæмæ ка цæуй, еци нæдтæбæл хедтæ дæр бацалцæг кодтан. Бацалцæг кодтонцæ Мæздæги райони Дæллаг Курп æма Хоригъæуи ’хсæн нади дууæ хаййи. Æрæдони райони Мичурини гъæубæл еуварсгæнæн над дæр арæзт цæуй æма гъæуама фæууа 2023 анзи кæронмæ. Нæуæг анзи нæмæ ци æнхæсткæнуйнаг куститæ æнгъæлмæ кæсуй, уонæн бал абони уæнгæ дехгонд æрцудæй 8,3 миллиард соми, уонæй 6,7 миллиард федералон бюджетæй. Еузагъдæй, разæй нæ кустæгтæ минкъийдæр нæ ’нцæ. Æма нин аци анз хуарзæй цидæриддæр бантæстæй, уонæй гъæуама уотид боз ма уæн, фал нин етæ гъæуама исуонцæ нифсдæттæг æма разæнгардгæнæг, цæмæй нин идарддæр никки фулдæр бантæса, агъазиаудæр уонцæ нæ архайди хатдзæгтæ.

Æрмаг мухурмæ бацæттæ кодта КОЛИТИ Витали