ЦÆРИКЪАТИ Осмæн æма æ цардæмбал Лагкæ сæ кæстæрти хæццæ.

Кæддæр Цæрикъати Дæхцихъо Цæголти Болай хæдзарæмæ минæвæрттæ ку барвиста, уæ кизгæ мæ фуртæн бийнойнагæн исаккаг кæнетæ, зæгъгæ, уæд си еу хабар æрцудæй æма ’й абони дæр чиколайæгтæ æримисунцæ. Æримисунцæ ’й кæстæртæн зæрдæбæл дарунæн, цæмæй ма иронх кæна, уомæн. Цæмæй не ’хсæн цæра, уомæн. Цæмæй адæймаги сагъæстæбæл бафтауа, уомæн.

Цæветтонгæ, Дæхцихъой фурт Осмæни зæрдæмæ рагæй цудæй Болай кизгæ Лагкæ. Æ мадæ Мисинкъа уой ку фегъуста, уæд бакатай кодта:

– Мæ хæдзарæбæл, æма е ба нур куд уодзæнæй: Дзагебæл еу къах нæййес, Лагки сæр ба æдзохдæр ресгæ кæнуй æма дууæ сæйги кудтитæ цæрдзæнæнцæ?

– Кæрæдзей ка лæдæра, уомæй нез дæр ледзгæ кæнуй, амонд ба имæ хæстæг цæуй, – загъта Бола æма аразий дзуапп равардта Цæрикъатæн.

Осмæн (гъæубæсти æй Дзаге худтонцæ) æригонæй дæр алцæмæдæр хуарз арæхстæй, фал, е ’намондæн, æ рахес къахбæл цидæр æрцудæй, гъæуи дæснитæ ин аллихузон хуастæ фæккодтонцæ, фал ин сæ бон неци иссæй æма къуæргæ рауадæй. Уотемæй æ цард байеу кодта Лагки хæццæ. Дзубанди идæрдтæбæл цæуй, цубурæй ба уотæ зæгъæн: Чиколай абони дæр Осмæни æма Лагки рæсугъдæй æримисунцæ. Етæ кæрæдзей куд уарзтонцæ, æнæ кæрæдземæй цæрун куд нæ фæразтонцæ, сæхе фæндæуагæ фурт æма дууæ кизги куд исхастонцæ, царди тонхи сæ еци рæсугъдæй куд рауагътонцæ, етæ дæнцæгæн бæззунцæ абони дæр.

Абони дæр фæнзуйнаг æнцæ синхбæстæн, гъæуи цæргутæн, сæ дзилагæн, сæ ахилæн.

Цæрикъати Осмæн Цæгат Иристони нимади  лæг адтæй. Активон æхсæнадон косæг, патриот, адæмуарзон æма курухон хестæр. Адтæй кадгин æма дзурддзæугæ адæймаг. Устур аргъ ин кодтонцæ куд хецауадон косгутæ, уотæ фæллойнæгæнæг дзиллитæ дæр нæ республики. Æ фæсмæрдæ дæр уотæ – не ’ронх кæнуй æ кади ном. Фиди фарнæ ба мæрдтæмæ нæ цæуй, зæгъгæ, байзадæй нæ рагфидтæлтæй æмбесонд. Æма е æцæгæй уотæ ’й. Осмæни фурт Цæрикъати Маирбег æ фиди ном æма кадæ рæсугъдæй хæссуй. Абони Маирбег дæр бацудæй æ кари, æй курухон адæймаг, зингæ æхсæнадон æма исфæлдистадон косæг. Искурдиадæгин скульптор, хузæгæнæг, интернационалист. Объективон æгъдауæй æма рæсугъдæй æвдесуй е ’сфæлдистади нæ адæми рохс зæрдæ, хæлардзийнадæ æма цард.

Дæхцихъой фурт æхецæн кадæ æма нифси цæгиндзæ исамадта æ хъаури, æ зунди, æ фæразондзийнади фæрци. Æ размæ ци нисан æрæвæридæ, уомæ цудæй æндиудæй, æнæ фæстæмæ фæккæсгæй, фæразонæй. Куст царди фæрæзнæ ке æй, уой ин æ фидæ е ’взонг зæрдæмæ раги бауагъта æма ’й еу усмæ дæр нæ иронх кодта. Æ царди къæпхæнтæбæл фæлгæсгæ ку рацæуай, уæд базондзæнæ: æвддæсанздзудæй æхе байефтигъта æма косун райдæдта Дигори кооперативон цæдеси тукани хецауæй, уой фæсте бацудæй гъæууонхæдзарадон кредитон æмбаладæмæ нимайæгæй. Дигори æнхæстгæнæн округи финансон хайади хецауæй, ССР Цæдеси Дигори райони Паддзахадон банки консультант-пъланæвæрæгæй, уой фæсте ба аци банки разамонæгæй, уæдта ’й раййивтонцæ ССР Цæдеси Цæгат Иристони Паддзахадон банки хецауи хуæдæййевæгæй.

Еузагъдæй, банки цидæриддæр листæг куститæ ес, уони еугурæйдæр бакодта, æ фондз æнгулдзей хузæн сæ базудта, дес ин кодтонцæ æ арæхстдзийнадæ æма зонундзийнæдтæбæл.  Уæхуæдтæ рагъуди кæнайтæ, Осмæнбæл дууæ æма инсæй анзи ку цудæй, уæд æй иснисан кодтонцæ ССР Цæдеси Цæгат Иристони Паддзахадон банки республикон къантори хецауæй. Æригон финансти косæгбæл сæ цæстæ æрæвардтонцæ Мæскуй æма Иристони хецауадæ. Дес ин кодтонцæ æ разамонæги арæхстдзийнадæбæл, алли аразуйнаг гъуддаг дæр тагъд, афойнадæбæл æма æнæкъулумпийæй ке рахецæн кæнидæ, уобæл. Кусти медæгæ цæфсгæ æхседарфау адтæй, айдагъ æхе нæ, фал æ дæлбарæ косгути дæр аразта еци надбæл, æ зонундзийнæдтæбæл нæ аурста. Æ зæрди гъарæй тавта хеуæнтти дæр æма æндагонти дæр.

Æ берæ хъиамæттæбæл берæ дзорæн, берæ финсæн ес. Осмæн ци æртиндæс æма æртинсæй анзи рацардæй, уоми ниууагъта арф фæд, рæсугъд фæд æма еци фæд абони дæр рохс кæнуй, æ фæсте ци бийнонтæ ниууагъта, уони фæрнæйдзаг нæдтæ. Æхуæдæг æ байзæдтæгтæбæл куд тухстæй, уомæн æрхæсдзинан айдагъдæр еу æвдесæн.

Нæ бæстæбæл тогуарæн ку ’ркодта, немуцæгтæ мæнгардæй нæ бæстæмæ ку лæбурдтонцæ, уæд адæми хуæздæртæ тугъди будурмæ рандæнцæ. Знаг нæ къæсæрмæ куд хæстæгдæр кодта, уотæ Цæрикъати Осмæнæн ихæсгонд æрцудæй, цæмæй, республики банки цидæриддæр мулк æма хæзна ес, етæ еуварси æфснайд куд æрцæуонцæ, фудголи къох сæмæ ма бахъæрта.

Еци ихæс Осмæн рæсугъдæй, æнаййеппæй, кади хæццæ исæнхæст кодта. Банк ласт æрцудæй идард рауæнмæ, сахар Уральскмæ. Ами ци бæнттæ æма мæйтæ рарвиста, е бæрæг æй сæхемæ, Чиколамæ ци финстæг æрæрвиста, уомæй дæр. Ниффинста ’й 1942 анзи 20 августи. Ци берæ гурусхитæ æма гузавитæ исæвзурдæй æ зæрди, уони ракодта  æ еунæг бундар, æ фурт Маирбегæн. Еци финстæг абони дæр Цæрикъатæ дарунцæ устур хæзнайау æма ин æ кой ку нæ искæнæн, уæд е раст нæ уодзæнæй. Уомæн æма аци финст кæсгæй адæймаг аллихузон сагъæсти бацæуй, муггаги фарнæ цæмæй федар кæнуй, кæстæр хестæри фæдзæхст ци хузи æнхæст кæнуй, еци фæззелæнтæ ами бæлвурд æвдист æрцудæнцæ. Цубургондæй æй хæссæн уæ рæнгъæмæ æма ин аргъ ба уæхуæдтæ искæнетæ.

ФИДИ ФÆДЗÆХСТ

ЦÆРИКЪАТИ Маирбег

«Маирбег! Куд зонис, уотемæй мæ фидæ Дæхцихъойæн адтæй цуппар фурти æма дууæ кизги. Ирæзтан, гъомбæл кодта зин уавæрти. Берæ гъæуагæдзийнæдтæ адтæй нæ царди. Нæ мадæ Фаризæт, мах ку ниххуссун кæнидæ, уæд æхсæвæй-бонмæ нæ бафунæй уидæ, нæ кунауæггаг хъæппæлтæ нин нихснидæ, иссор сæ кæнидæ, туй сæбæл ниввæридæ æма сæумæй кæдзосæй ка кустмæ, ка ба скъоламæ рандæ уидæ. Ку исирæзтан, косунгъон ку фæцан, нæ ниййергутæ ку рамардæнцæ, нæ зин цард ба уæд райдæдта. Алцæмæдæр гъæуагæ æййафгæй, нæхебæл нæ аурстан, кусти тумугъи бацудан æма нæхе хъауритæй адæми рæнгъæбæл æрлæудтан.  Кæд цийфæнди уæхери цард кодтан, уæддæр еске мулкмæ, паддзахади есбонмæ некæд бахицæ кодтан. Еске  хъиамæтмæ багъавун мæнмæ кæсуй еугуремæй устурдæр фудракæндæ, ходуйнагдзийнадæ. Ходуйнагæй цæруни бæсти ба мæлæт хуæздæр æй. Мах беретæ дæнцæгæн хастонцæ гъæубæсти, нæ хуарзи кой игъустæй. Хуарз ба алкæддæр цæуй кустæй, раст зæрдæй, кæдзосуодæй. Æма, Маирбег, гъе уæхæн цардмæ бæллæ, дæ кæстæрти дæр уобæл ардауæ. Мæ финст кæсгæй, æвæдзи, гъуди кæнис, аци дзубанди кæми гъæуй, зæгъгæ. Æма, биццеу, ка ’й зонуй, раст дæ, уой туххæй æма нур устур дæ, ахургонддзийнадæ ба дæмæ мæнæй фулдæр ес, фал царди æрфити ба нæма банакæ кодтай дæ фиди хузæн, æма дин уомæ гæсгæ фæдзæхсун, уосиат зæгъун мæ нæ фæндуй, мах ма еумæ берæ фæццæрдзинан, айдагъ аци уæззау бæнтти, нæ хорæфсес Кавказмæ знаг ку лæборуй, уæд нæ гъæуй хъæбæр байархайун, цæмæй нæ реугудуртæй фиди зæнхæ багъæуай кæнæн.

Куд рауайдзæнæй, е абони зин базонæн æй. Фембæлдзинан ма æви нæ, куд зæнæги хестæр, уотæ дæумæ дзорун, цалдæр загъди кæнун мæ дæуæн фæндуй. Дæ мади хæццæ фæццардан æвддæс анзи æма еци рæстæги кæрæдземæ зуст дзурд некæд искодтан, кæрæдзей лæдæрдтан, кæд цийфæнди мæгур цардан, уæддæр адтан æмзæрдæ, æмвæндæ. Зонис æй, æ сæр куд фæрресуй, уой. Зоя æма Оляйæн зæгъæ æма имæ уæ цæстæ даретæ, маст имæ ма ’руадзетæ, агъаз ин кæнетæ. Куст уæхецæй ма рауагътæ, зонетæ, косгæ ка кæнуй, е æгадæ некæд  уодзæнæй. Ескæмæй коруни бæсти, хе хъаурæй цæрун берæ хуæздæр æй æма уой алкæддæр дæ зæрдæбæл дарæ, биццеу. Уой хæццæ ба адæми уарзæ, гъæуама дин уа берæ лимæнтæ, лимæнтæ ба уæхæнттæ æма æгъдау кæмæ уа, æфсармæ ка лæдæра, косун ка уарза, ахурбæл æхцул ка уа.

Дууинсæй анземæй фулдæр Цæрикъати Осмæн фæккуста ССР Цæдеси Паддзахадон банки Цæгат Иристони республикон къантори разамонæгæй. Æма æ хъазауатон фæллойнæн ин аккаг аргъ кæнгæй æ номерæнæн нæ республики нури Национ банки азгъунсти фарсбæл æвæрд æй мемориалон мраморон фæйнæг, кæций, нæкæси, кæнгæ ба искодта æ искурдиадæгин фурт Маирбег.

Ниуазгæ ке нæ кæнис, уой зонун, фал дин ами дæр фæдзæхсун: кæд уотæ гъуди кæнис æма ниуæзтæ устур фидбилиз нæй, мæнæ нæхе Дзаге дæр раниуазуй æма æ кадæ дæлæмæ нецæмæй хауй, зæгъгæ, уæд хъæбæр рæдуйис. Ниуæзтæ ’й адæймаги цифуддæр знаг æма æ фæдбæл расайуй æнæфæууингæ бæлæхтæ, берæ фудраконд гъуддæгутæ. Уомæ гæсгæ дин карзæй зæгъун: ниуæзти фалдзостæ макæд æрлæууæ, мæ карæмæ ку исхъæртай, уæдта ’й дæхуæдæг лæдæрун байдайдзæнæ. Нур ба мæ фæдзæхст дæ зæрди арф ниввæрæ æма ’й æнхæст кæнæ федауцæй.

Алкæддæр игъосæ хестæртæмæ. Етæ дæ араздзæнæнцæ раст надбæл. Дæ мади загъдбæл дууæ макæд зæгъæ. Дæ зæрдæбæл дарæ: уомæн æ хъæболтæй хъазардæр неци ес аци зæнхæбæл æма сумах цæрайæй цæруй. Гъæуай æй кæнетæ, незæй æнæнез нæй, æма ин æ къох фæррæуæг кæнунбæл архайетæ. Ду æма дæ кæстæртæ фæнзуйнаг ку уайтæ алли гъуддаги дæр, уæд дæ мадæн æ незтæ фесæфдзæнæнцæ. Еци гъуддаг, куд бийнонти хестæр, хъæбæрдæр дæуæй кæнгæ ’й æма дæхебæл ма ауæрдæ.

Ахури туххæй. Аци уæззау бæнтти алцидæр фронтæн гъæуй, скъолати нуртæккæ нæ ахур кæнунцæ, фал дин рæстæг фæцæй, уæд киунугутæ кæсæ. Куд фулдæр, уотæ хуæздæр. Дæ кæстæрти дæр уобæл аразæ. Дæ рæстæг дзæгъæли ма исафæ, гъæунгтæбæл устурзæрдæ уо. Зонæ, аййевадæ ке уарзун æма лæдæрун, уой æма мин æхцæуæн æй, ду еци устур искурдиадæй хайгин ке дæ æма дæ уæгъдæ рæстæг еци гъуддагбæл харз кæнæ.

Æгæр берæ финсун, фал мæ финсти сæр е æй, цæмæй сумах, уæдта сумах цæуæт лæуд уайтæ раст надбæл, уайтæ амондгун, хъаурæгин, рæстзæрдæ. Æз фæнзун мæ уарзон фидæ Дæхцихъой, е дæр, æ кæстæртæн, махæн, уотæ фæдзæхсидæ.

Маирбег! Исбæззæ дæ фидæн фуртæн, уо аккаг, никки хуæздæр, никки кадгиндæр. Ахур æма ахур, еци надбæл аразæ Зоя æма Оляй дæр, Лагки зæрдихудти ба макæд бацо. Уæ мадæ ’й æма ин авгау æрхаунæй тæрсетæ. Æз мæ царди, кæд ма цæрон, уæд некæд феронх уодзæнæн сумах, мæхе уодау уæ уарздзæнæн, ка ’й зонуй, ку фæххецæн уæн, ку нæбал исæмбæлæн, уæдта мин мæ фæдзæхст дæ зæрдæмæ арф райсæ æма ’й исæнхæст кæнæ. Фал ми уæддæр æруагæс кæнуй: тагъд цард фæстæмæ æ бунат иссердзæнæй, кæрæдзей фæууиндзинан, еумæ цардæй бафсæддзинан. Мæ зæрдæ уин зæгъуй даргъ æма деденæгкалгæ цард.

Уæ уарзон фидæ Дзаге.

Маирбег! Аци финст бакæсæ Зоя æма Оляйæн, уæдта Лагкæн дæр.

Сахар Уральск, 1942 анз,

20 август».

ФУРТИ ИХÆС

Уæдæй ардæмæ берæ рæстæг рацудæй, берæ дессæгтæ æма тæмæстæ æрцудæй. Осмæн исæздахтæй Иристонмæ. Ци банк багъæуай кодта, уоми нæуæгæй разамонæгæй косун райдæдта æма си фæккуста пенсимæ рацæуни уæнгæ. Кадгин лæгæй фæццардæй адæми ’хсæн, æ хъиамæттæ хуарзæнхæгонд æрцудæнцæ «Фæллойни Сурх Турусай», «Кади нисани» ордентæй, берæ майдантæ æма Кади гæгъæдитæй, аллихузон хуæрзеугутæй.  Цалдæр хатти æй равзурстонцæ райони, сахари æма облæсти партион оргæнтæмæ. Æ дæсниадæбæл исахур кодта берети.

Айдагъдæр æрхæсдзинан еунæг зæгъуйнаг, æрæги уæнгæ РЦИ-Аланий Национ банки Сæрдари хуæдæййевæг Туати Тини дзурдтæ:

– Мæ профессионалон царди карни Цæрикъати Дæхцихъой фурт Осмæн байахæста устур бунат. Финансон техникум каст ку фæдтæн, уæд кустмæ бацудтæн ССР Цæдеси паддзахадон банки Цæгат Иристони республикон къанторæмæ. Æ хецау мин лæмбунæг кастæй мæ архайдмæ, кæми гъудæй, уоми мин цæстуарзонæй агъаз кодта, уæдта мæ рарвиста Ростови адæмон хæдзаради институтмæ æма ’й фæсаууонмæ каст фæдтæн, уой фæрци исдæн банки дæсни косæг æма абони сæрустурæй мæхе нимайун Дæхцихъой фурт Осмæни  ахургæнуйнагбæл».

*  *  *

Осмæни бундар Маирбег уæддæр куд исæнхæст кодта æ фиди фæдзæхст? Рæсугъдæй, æнаййеппæй, федауцæй. 1976 анзи зумæги Осмæн æ адзали надбæл ку ниллæудтæй, уæд фæдздзурдта  æ фуртмæ æма ин фæлмæн гъæлæсиуагæй загъта:

– Еухатт дин ци ниффæдзахстон, уони уæлдайгунтæй исæнхæст кодтай. Дæ мади зæрдихудти некæд бацудтæ, дæ кæстæрти раст надбæл исаразтай. Цард уотæ æрзилдæй æма дин дуккаг хатт фæдзæхсун багъудæй. Кæддæр дин ке загътон, уой дин зæгъун нур дæр. Бийнонти фæккеун ма бауадзæ, мæ бæсти син фидæн бæззæ… Æнæ зæрдæдзоргæй цæун… Æууæндун дæбæл… Осмæни фæсте ма Лагкæ фæццардæй инсæй  анзи. Æ хъæболти хъæболти ма фæррæвдудта. Æ кизгуттæ Мæскуй цæргæ байзадæнцæ. Зоя равзурста æ фиди дæсниадæ, каст фæцæй финансон-экономикон институт, ес ин кизгæ æма биццеу. Оля дæр фæцæй Мæскуй паддзахадон университети журналистики факультет. Куста центрон мухури. Берæ æнзти дæргъи адтæй газет «Пионерская правда»-йи бæрнон секретарь. Е дæр æй дууæ сувæллоней мадæ. (Гъулæггагæн, дууæ хуæри дæр абони цардæгас нæбал æнцæ, рохсаг уæнтæ, нæ Исфæлдесæг син дзенети уодæнцойнæдæр бунæттæ исаккаг кæнæд…)

Маирбег  Иристони, уæлдайдæр аййевади косгути ’хсæн иссæй игъустгонд лæг. Æ фидæ ин цидæриддæр ниффæдзахста, уонæй дæлвæд неци ниууагъта. Æ мадæн дæр, æ кæстæртæн дæр хуми галау урдуг фæллæудтæй, æ бон ку нæ исфагæ уидæ, уæд сæбæл е ’хсæвæй бафтауидæ æма некæд неке зæрдихудти бацудæй.

Цардæмбалæн байагурдта Басити Тамари. Е дæр Мæскуй Паддзахадон университети райста журналисти дæсниадæ, фæккуста дзиллон мухури фæрæзнити, адтæй журнал «Блокнот агитатора»-йи редактор. Маирбег æма Тамарæн ес фурт Алан, æй дохтир. Сæрустурæй фæззæгъуй æ бабай ном æма ескæд еу хатт  бакæсуй, æ фидæмæ ци финстæг исæрвиста Уральскæй, уой æма ин æвдадзи хуасау фæууй.

Маирбег æхуæдæг каст фæцæй Мæскуй декоративон фæлундунади аййевадон институт. (Московский институт декоративно-прикладного искусства). Куста наукон косæгæй, скульпторон хайади хецауæй, сæйраг хузæгæнæгæй, уæдта исæздахтæй Иристонмæ æма ’й иснисан кодтонцæ республики аййевадон Фонди директорæй. 1970 анзи иссæй ССР Цæдеси хузæгæнгути Цæдеси иуонг. Дæс анзей фæсте æй исæвзурстонцæ Цæгат Иристони хузæгæнгути Цæдеси сæрдарæй æма си бакуста дзæвгарæ рæстæг.

Маирбеги хъиамæттæ уоййасæбæл берæ ’нцæ, æма сæбæл еуц очерки дзурд нæ фæууодзæнæ. Æ хуæздæр куститæй цалдæр исаразта Дзанæгати Чермен æма Санахъоти Сергейи хæццæ. Сæ еу – Иристон Уæрæсей хæццæ ку байеу æй, уæд уой кадæн Дзæуæгигъæуи ци циртдзæвæн æвæрд æрцудæй, е. (æ къарæ ин мухур кæнæн мæнæ дæлдæр). Исаразта, мæздæггаг тугъдонтæй Устур Фидибæстон тугъди рæстæги Райгурæн бæсти сæрбæлтау æ царпд ка иснивонд кодта, уонæн номерæн циртдзæвæн. Æ исарæзт уæхæн номерæн циртдзæвæн æвæрд æрцудæй Къостай гъæуи дæр. Нæ Иристони зундгонд æма кадгиндæр лæгтæй дæсей сорæттæ бауагъта дори æма син абони дæр фæууинæн ес аллихузон равдистити. Нæ феронх кодта æ фидæ Осмæни дæр. Уомæн исаразта æ барельеф æма сагъд æй нæ республики Национ банки азгъунсти фарсбæл.

*  *  *

Редакцийæй. Аци æрмæг финст æрцудæй 2007 анзи, Цæрикъати Маирбег ма уæд цардæгас адтæй, æма Æгъузарти Саукуй æ очеркæн искодта мæнæ ауæхæн кæронбæттæн:

«Маирбег æ карæмæ гæсгæ кæд æ фидæй дæр, æ фиди фидæй дæр фæххестæр æй, уæддæр ин етæ ’нцæ надамонæг стъалутæ, етæ ин рохс кæнунцæ æ зæрдæ, уонæй æй сæрустур. Æруагæс си кæнуй: фурти ихæс æнæдзебæлæй исæнхæст кодта. Æма Хуцау уæхæн амонд раттæд, фидæй фурти уæнгæ кадæ куд некæд исæфа, рæсугъдæй-рæсугъд-дæр, арфæй-арфдæр куд кæна æма кæддæриддæр куд нæра!..»

Гъулæггагæн, Маирбег абони не ’хсæн нæбал æй, рохсаг уæд, нæ Исфæлдесæг ин исаккаг кæнæд дзенети тæккæ уодæнцойнæдæр рауæн… Уой ба ма зæгъуйнаг ан, æма кæд еске æ фиди кади аккаг разиндтæй æма ин æ ном цитгиндæр кодта æхе арфиаг гъуддæгутæй, уæд уонæн сæ фиццæгтæй еу адтæй Цæрикъати Осмæни фурт Маирбег дæр…

ÆГЪУЗАРТИ Саукуй (1943–2013) финсæг, публицист