Куд зонæн, уотемæй Нæуæг анзи бæрæгбонмæ цæттæ кæнгæй, алли бийнонтæ дæр уæлдай зæрдиагæй фæййархайунцæ, цæмæй сæ фингæ уа уæлдай федауцæдæр, алцæмæй дæр æнхæст. Æма ци хузи хуæруйнæгтæй ба ‘й нæ исрæвдзæ кæнунцæ. Фал, махмæ гæсгæ, уæддæр цидæртæ ба нæ фæффагæ кæнуй. Кæд Нæуæг анз фæббæрæг кæнæн куд нæ адæмон бæрæгбон, нæ фидтæлтиккон æгъдæуттæмæ гæсгæ, уæд, цума уæ фингитæбæл ба, нæ фидтæлтæмæ цитгин ка адтæй, еци хуæруйнæгтæ æвæрд фæуунцæ? Циуавæр æнцæ, зæгъетæ, еци хуæруйнæгтæ? Мæнæ уин си еуцалдæрей кой ракæндзинан. Уой хæццæ ба ма уин, махмæ гæсгæ, цæмæдессаг уодзæнæй, нæ рагфидтæлтæ ма хæдзари æма будури  кустити рæстæг, циуавæр дзаумæуттæй пайда кодтонцæ, уони хæццæ базонгæ ун дæр…

Æрмæг бацæттæ кодтан зундгонд ахургонд – этнограф Цагъати Анастасийи финститæмæ гæсгæ.

Хуæруйнæгтæ

Дзикка:

Цихти дзикка. Цихти дзикка кæнунцæ фæлмæн цихтæй, кенæ ингин (æнæнгъизт) цихтæй. Дзиккагæнæн аги фæлмæн цихт листæг раууæрдунцæ. Ингин цихтæй ку кæнай дзикка, уæд гъе уой дæр уотæ æууæрдун гъæуй. Цихт ку раууæрдунцæ, уæдта агæ минкъий артбæл байвæрунцæ, ма ‘й куддæр байвæрунцæ, уотæ ‘й æстаун райдайунцæ гъæдин æстауæнæй. Фицунцæ ‘й стаугæ-стаугæй. Дзæбæх ку рафица,  цихт аги æнхузæн ку ратæнæг уа (дони хузæн), сойнæ æ сæрбæл гъазун ку райдайа (рабор уй аги цихт фицгæй), уæд ибæл цæнхæ никкæнæ.

Исæзмæнтæ ‘й цæнхи хæццæ, уæдта ибæл тигъд (лæурст) нартихуари инсад кæнæ дæ галеу къохæй, рахесæй ба ‘й æстауæ. Дзæбæх ку рабæзгин уй, сойни æвдулун ку райдайуй, уæд дæ дзикка исхаудтæй. Цæттæ ‘й хуæрунмæ. Æгæр берæ сойнæ ибæл ку уа, уæд ин æ сойнæ (царв) ести дзаумаумæ рауадзунцæ. Дзикка ба тæбæгъти кæнунцæ æма ‘й фингæбæл æвæрунцæ хуæрунмæ.

Хъаймагъи дзикка. Дзиккагæнæн аги никкæнæ хъаймагъ. Фицæ ‘й минкъий артбæл æстаугæй. Рафицун æй гъæуй дзæвгарæ рæстæг. Аги кæрæнттæбæл сойнæ дзæбæх ку рагъаза, уæд ибæл цæнхæ никкæнæ, æма ‘й æстауæ. Цæнхи хæццæ ку рафица еуминкъий, уæдта ибæл нартихуари инсад кæнæ, æма ‘й æстауæ. Ку æрбабæзгин уа, уæд æй инсад нæбал гъæуй, фагæ ‘й. Фал дæ дзикка ба æстауæ æма фицæ. Аги фæрстæй ку рартæса, сойнæ дзæбæх æ сæрти ку гъаза, уæд æй райесæ артæй. Æ сойнæ ин естæмæ рауадзæ (хъаймагъи дзиккабæл сойнæ берæ фæууй), дзикка тæбæгъти æрæвæрæ, æма цæттæ ‘й хуæрунмæ.

Хурхæбæл дзикка. Хурхæ артбæл байвæрæ дзиккагæнæн аги. Ку райрайа, уæд ибæл цæнхæ никкæнæ. Æрбайæстауæ. Уой фæсте ба ибæл нартихуари инсад æстауæ, æма ‘й исфицæ æнæ басодзгæй. Ку исфица, уæдта ‘й тæбæгъти æркæнæ. Тæбæгъмæ ибæл сойнæ (царв, стори сойнæ) никкæнæ æма хуæрунмæ цæттæ ‘й.

Царви бунти дзикка. Царв ку исцæгъдиуонцæ, уæд хом царв (сливочное масло) исесиуонцæ уазал, дон кæми уидæ уæхæн агæмæ, кенæ æндæр естæмæ. Уоми  дони хурфи  хом царв рахъæбæр уидæ. Мæнæ гумбул куд фембурд кæнунцæ, уотæ æрбамбурд кæниуонцæ  хом царв цæрвцæгъдæни. Уæдта ‘й исесиуонцæ агæмæ. Аги дæр ма уазал дони ку рахъæбæр уа, уæдта ин æ дон рауадзæ. Агæ рæхисбæл райауиндзæ, минкъий арт имæ бакæнæ æма ‘й æстаугæй фицæ нидæн артбæл. Ку рафица еу рæстæг, уæд царв æхуæдæг рарæсог уй, æ буни ба ма месин раизайуй. Ку рарæсог уй царв, уæд ибæл цæнхæ ракæнунцæ. Æстаунцæ ‘й цæнхи хæццæ, æма  цæнхæ ку ратайуй, уæдта æй райсунцæ артæй.  Агæ къолæгомау æрæвæрунцæ, æма царв рарæсог уй. Ку рарæсог уидæ, уæдта царв гъосинмæ (нур ба баллонмæ, банкæмæ) рауадзиуонцæ. Уоми ниууазал (никъкъæтæр) уй. Уæдта ин æ сæр нимбæрзиуонцæ æма ‘й бегъелий, кенæ медæггойни тæрхæгбæл байвæриуонцæ. Æма  анзи дæргъи сойнаг не ‘лхæдтонцæ, сæхе рæбун уидæ.

Царв кодтонцæ сæресгæ æхцинбæл, халтъамадонбæл, сорсерæ уой хæццæ хуардтонцæ. Кæрдзин ба царвæй ефстагмæ æвдулдтонцæ, фулдæр ба – фиуæй.

Аги медæгæ царви бунтæ ка ‘рбадидæ, уобæл ба кодтонцæ дзикка. Аги буни ка ‘рбадидæ, уомæй уæлдай ма ибæл бафтауиуонцæ царви месини фæлсодзæнтæ дæр (цихти, хом царви мортæ). Нидæн артбæл  агæ байвæрунцæ, æма ‘й стаугæй фицунцæ. Ку рафицидæ, уæдта ибæл нартихуари инсад растауиуонцæ æма ‘й фунхтонцæ æстаугæй. Уайтæкки дæр агæй фертæсуй. Æ инсад ку рафица, дзæбæх ку фертæса агæй, уæдта ‘й райсæ артæй, цæттæ ‘й. Æгæр берæ сойнæ ибæл ку уа, уæд æй рауадзæ. Дзикка ба тæбæгъти æрæвæрæ æма хуæргæ.

Дзæхæрай дзикка. Аци хуæруйнаг кодтонцæ къумбули сифæ, хускъæли сæри фæлмæн сифтæ, æхсимулдзæ, пурса, футæг æма æндæр хуæргæ кæрдæгутæй.

Кæрдæгутæ равзарæ. Никкæдзос сæ кæнæ, хуарз сæ нихснæ, сæ дон син æртæдзун бауадзæ, уæдта сæ никкæрдæ, дзæхæрагунæн куд кæрдай, уотæ. Артбæл агæ байвæрæ. Минкъий дон си никкæнæ. Дон ку рафица, уæдта ибæл дзæхæратæ никкалæ. Рафицæ сæ дзæбæх (еу 10 минуттей бæрцæ), уæдта ибæл нартихуари инсад цæнхи хæццæ нистауæ, æма ‘й фицæ, æнæсцохæй æстаугæй, цæмæй æ бунбæл ма расодза, уой туххæй. Исфицæ ‘й дзæбæх. Ку исфица, уæдта ‘й райсæ артæй. Тæбæгъти æй æркæнæ. Тæбæгътæмæ ибæл никкæнæ, сойнаг дæмæ ци уа, уой (царв, стори сойнæ). Сойнаг кæмæ нæ уидæ, уомæ кæд фиуи морæ уидæ, уæд ибæл уой фицгæ-фицгæй агæмæ никкæрдидæ.

Дзæхæрай дзикка нур хуæрунмæ цæттæ ‘й.

Сорсерæ. Дзиккагæнæн аги дон байвæрæ, цæнхæ ибæл никкæнæ, æма ‘й рафицæ. Дон ку райрайа, уæд ибæл нартихуар иинсад никкалæ, æ сæр ин бамбæрзæ, еуминкъий зихъир си куд уа тулфæ цæунæн уотæ, æма фицæд æнæ æстаугæй. Фицун æй гъæуй дзæвгарæ рæстæг, еу сахаттæй фулдæр нидæн (сабур) артбæл. Дзæбæх ку фæффица, уæдта агæ райесæ артæй. Æ дон ин еу къосмæ рауадзæ, æхе ба ин æстауæнæй дзæбæх æзмæнтæ, цалинмæ исæнхузæн уа, къубарæ си нæбал уа, уæдмæ. Де ‘змæнст ку исæнхузæн уа, инсад, къубарæ си ку нæбал зинна, уæдта дæ къохтæ уазал дони ратолисæ  æма ‘й есæ агæй, къинси хузæн тумбултæ ‘й ракæнисæ (нартихуари кæрдзини къинси хузæн фæууй), æма ‘й тæбæгъи æвæрæ. Æртумбул æй кæнæ. Æ астæу ин фæхъхъулуф (æркъосгæ) кæнæ, æма уоми гъаргонд царв никкæнæ. Иннæ фунх къинсæй ба минкъий тумбултæ (комидзаги асæ) кæнæ, ма сæ  тæбæгъи сорсери алливарс æвæрæ. Уотемæй дæ агæ æруæгъдæ кæнæ.

Нур цæттæ ‘й дæ фингæ. Æрбадетæ æ алливарс, æма уин хæлар уæд.

Фиугун. Дзоллаг инсад амæнтæнмæ ратегъæ. Цæнхæ ибæл барæгæнæ. Дон мæтъæлгъар бакæнæ æма уомæй исæзмæнтæ къæхигæнæ къинсæ. Къинсæ дзæбæх ранæмæ, цалинмæ къохбæл нæбал хуæца, уæдмæ. Къинсæ рахæйттæ кæнæ, цал фиугуни кæнай, уал хаййи. Стад фиу листæг никкæрдæ, маци ибæл никкæнæ (нæдæр цæнхæ,  фиу æхуæдæг цæхгун æй, нæдæр гъæдзиндзæ).

Фиуи карст дæ къинсæмæ гæсгæ рахæйттæ кæнæ, æма искæнæ дæ фиугунтæ, къере куд фæккæнæн, уотæ. Дæ къере ку ракæнай, уæд æй тæвдæ фесарæнбæл æрæвæрæ, æма ‘й рахатæ-бахатæгæнгæй дзæбæх исфесарæ. Ку ‘й исфесарай, уæдта тъæригъоси арти тæвдæ фунук размæнтæ, æма дæ фесарст къере еци тæвдæ фунуки баниуæрдæ. Цалинмæ е фица, уæдмæ ба дæ иннæ къере ракæнæ æма ‘й фесарæ.

Тæвдæ фунуки ниуæрст къере еуæрдиги ку рафица, уæдта æй иннердæмæ рахатæ; нæуæгæй æй баниуæрдæ, цæхæртæ ин æ сæрбæл æрбахафæ, æма уотемæй исфицидæ и къеретæй алкæци дæр. Ку исфицидæ къере, уæдта ‘й гудунмæрзæнбæл ниссæрфиуонцæ, æма ‘й фингæбæл æрæвæриуонцæ (нур ба ‘й фингæбæл æвæрунцæ тæбæгъи). Уæдта ‘й дууердиги дæр фиуæй байсæрдиуонцæ. Гъе, уотемæй сæ исцæттæ кæнидæ æфсийнæ æма сæ хуардтонцæ, къумæл ба сæбæл ниуазтонцæ, лæгтæ ба карздæр ниуæзтæ дæр.

Фиугун хъæбæр зæрдæдаргæ хуæруйнаг æй.

Хæдзари дзаумæуттæ

Гудунмæрзæн. Кæрдзин, къере фунуки ку исфицидæ, уæд æй сæрфун гъудæй, æма ‘й ниссæрфиуонцæ гудунмæрзæнбæл. Гудунмæрзæн кодтонцæ сæхъеси гæппæлтæй. Сæхъеси гæппæлтæ кæрæдзебæл бахуйиуонцæ. Æ кæрæнттæ дæр ин хурфæмæ хадтæй бахуйиуонцæ. Уидæ ибæл ауиндзæн дæр. Ку ибæл ниссæрфиуонцæ кæрдзинтæ, къеретæ, уæдта ‘й цæгиндзæбæл батъæпп-тъæпп кæниуонцæ. Æ ругæ (фунуки, инсади ругæ) æркæлидæ, æма ‘й тъæригъоси рази ци цæгиндзæ уидæ, уобæл æрауиндзиуонцæ.

Сæхъес. Сæхъес гъудæй итауæн сор кæнунмæ (мæнæуæ, хуар æма æндæр тиллæг сор кæнунмæ).

Сæхъес кодтонцæ аллихузи цъоппæй, хъæбæрдæр ба кезæ цъоппæй. Цъопп бахсиниуонцæ æхсинæнтæбæл (сæхъесæн алли цъопп дæр бæзтæй (гъесæг дæр, фæлмæн дæр). Байцæгъдиуонцæ фæсдзæгъдæнæй цъопцæгъдæн кауæбæл, æма ‘й тумбултæ-тумбултæ батохиуонцæ. Еци тумбултæй æзмилдтæ (æзмилд – æлвесунмæ сæ цонгбæл ци цъопп бакæнунцæ е æй), æма уонæй ставд халæ æлвистонцæ. Дууæ æлхуйни æлвистæй ку байдзаг уиуонцæ, уæдта дууæ халемæй къубулойнæ истохиуонцæ, æма ‘й баздохиуонцæ. Гъе уотемæй исцæттæ кæниуонцæ сæхъеси фагæ халæ (æ бæрцæ ин зудтонцæ, ка сæ кодта, етæ). Сæ халæ ку исцæттæ уидæ, уæдта ‘й банивæндиуонцæ, тунæн куд нивæнстонцæ, уотæ. Уæдта нивæнст халæ цæгтæ искæниуонцæ. Уæдта цæгтæ урдити исласиуонцæ, уæдта сæ тунуафæн сæрвасæни раласиуонцæ. Уой фæсте ба ‘й уафун райдайиуонцæ (тунæ куд уафтонцæ, уотæ). Ку бауафиуонцæ сæхъеси тунæ, уæдта ‘й, цæй дæргъæн кодтайдæ, уой баредзæ исесидæ, æма æ тунæ уал исæвнебæл байуаридæ. Исæвнитæ ба кæрæдзебæл бахуйидæ федар сундакъæй, федар халæй. Æ сератæ ба ин батолидæ æма сæ бахуйидæ. Дæу мади мадæ ба ма сератæбæл алдæмбид дæр бахуйидæ, тулди сæрбæл. Гъе уæд сæхъес исцæттæ уидæ.

Пайда си кодтонцæ, цæмæн сæ гъудæй, уомæн (тиллæг сор кæнунмæ, æмбæрзæнæн). Ахиддæр си бамбæрзиуонцæ арахъаги æнтуд гъардæрæн.

Мæхæл æма къæсса. Хæдзари дзаумау тиллæг ласунмæ голлаги бæсти. Уæд голлæгтæ на  ‘дтæй, æма сæхуæдтæ мæхæлтæ, къæссатæ, дзæкъæлттæ, гæбæттæ кодтонцæ фонси (цæуи, сæгъи, сирди, уæси) царæй. Кодтонцæ сæ уотæ:

Нæл сæгъæ, кенæ цæу нивгарстонцæ. Æ царæй ин мæхæл кæнуни зæрди ку адтайуонцæ, уæд æй  косарт къæрт нæ кодтонцæ. Æ сæр ин æ гурæй ку рахецæн кæниуонцæ, уæд ин айдагъдæр æ хъур æркъæрт кæниуонцæ раззаг къæхти уæнгæ. Уæдта ‘й æ хорхæй бæттæнæй царбæл (æфтауæнгъæдæбæл) æрауиндзиуонцæ. Æ раззаг къæхтæ ин ку ралух кæниуонцæ, уæдта ин æ уæргутæй цар усхъуммæ растъегъиуонцæ мæхæли (къæссай, дзæкъоли, гæбæти) къумтæн. Уой фæсте ба æнæ ракъæртгæнгæй зилдæй цар æстегъгæ æрцæуиуонцæ урдугмæ, сауæнгæ фæстаг къæхти уæнгæ. Фæстаг къæхтæ дæр фæллух кæниуонцæ, æма уотемæй цар рахецæн уидæ бауæрæй. Царæн æ фид уидæ æндæмæ, æ гъун ба – медæмæ. Цар уой фæсте гъудæй итиндзун, цæмæй си фулдæр цæуа хуар, уомæн. Итиндзгæ ба ‘й кодтонцæ уотæ: къæхти, хуардзæуæни цъæстæ рабæттиуонцæ пухцæй. Уони бæттун нæ гъудæй гъæмпæ нæмгæй. Уæдта цари гъæмпæ ниннæмиуонцæ. Гъæмпæ си хъæбæр ниннæмиуонцæ, цæмæй раивæзтайдæ, уой туххæй. Гъæмпæ си ку ниннæмиуонцæ, уæдта къæхти, хуардзæуæни цъæстæ рабæттиуонцæ, æма будургъæ (цар) хæдзари, тургъи æндæр ескæми хъел ниссадзиуонцæ, æма ‘й уотемæй ниссор кæниуонцæ (еу 2-3 къуæрей фæллæууидæ гъæмпи хæццæ). Ку ниссор уидæ, уæдта балата исцæттæ кæниуонцæ и царæн.

Балата ба кодтонцæ уотæ: къумæли бунтæ, кенæ арахъи фунхбæл никкæниуонцæ зад, еуминкъий цæнхæ, тауæг хурхæ. Уони еумæ исæзмæнтиуонцæ. Гъæуама дзæбæх бæзгингомау адтайдæ.  Царæй гъæмпæ ракалиуонцæ. Зæнхæбæл æй æрæвæриуонцæ.  Царæн раздæр æ еу фарс байсæрдиуонцæ балатайæй. Уæдта ибæл, исæрст ци фарс нæ адтæй, уой тохгæ цудæнцæ исæрдгæй. Уотемæй  цар еугурæйдæр байсæрдиуонцæ кæронмæ. Уæдта цар батумбул кæниуонцæ, æма ‘й еу къуми байвæриуонцæ. Ести дивилтæ ибæл багæлдзиуонцæ гъарæн, æма ‘й еу-дæс бони ниууадзиуонцæ балатайæй исæрстæй.  Балата ибæл иссор уидæ еци рæстæги.

Гъе уой фæсте  цар еци тумбулæй тургъæмæ, дзæхæрадонæмæ рахæссиуонцæ, æма ‘й уоми ниццæгъдиуонцæ. Нур æй гъæуй фæлмæн кæнун. Фæлмæн ба ‘й кодтонцæ нæруи. Нæруи æй иснæмиуонцæ. Еу лæг нæруæбæл исбадидæ, иннæ ба хуæстæй лæгурмæбæл. Нæруæбæл ка бадтæй, е цар зелгæ цудæй, иннæ ба ‘й надта лæгурмæй, æма уотемæй цар исфæлмæн кæниуонцæ. Уотæ ‘й исфæлмæн кæниуонцæ, æма байзадæй загъд, гъоси цъаси æй раластайдæ  мæхæл (къæсса). Уотемæй исцæттæ уидæ мæхæл (къæсса). Нур ба ин гъудæй бангом кæнун æ къæхти (æ хуардзæуæни) цъæстæ. Уони бахуйиуонцæ федар халæй (бæхснутæй) фиццаг медæгæй, уæдта æ гъун æрдæмæ (уæдта æ усхъуммæ). Уæдта ибæл ести фæлмæнгонд царæй бахуйиуонцæ комæфтауæн, цæмæй мæхæли (къæссай) ком фæуурухдæр адтайдæ, уомæн. Гъе еци куститæ ку бакæнунцæ, уæдта мæхæл (къæсса) рахатунцæ æ гъун æрдæмæ. Ку ‘й рахатунцæ, уæдта ин æ гъунтæ кæрдæнæй нилвинунцæ, ниццæгъдунцæ ‘й. Æма уæд мæхæл (къæсса) æй цæттæ. Мæхæл уидæ устурдæр. Уой кодтонцæ устурдæр цæрæгоййи царæй (цæудзар, кенæ нæл дзæбодури царæй). Минкъийдæр цæрæгойти (сæгъти, силæ дзæбодурти) цæрттæй ба кодтонцæ къæсса.

Дзæкъолæ (худтонцæ ‘й къадай дзæкъолæ дæр) кодтонцæ мæхæли (къæссай) хузæн, фал æй кодтонцæ дæркъи царæй. Уомæн балата нæ гъудæй. Дæркъæ ку равгæрдиуонцæ, уæд æй мæхæлæстъигъд ракæниуонцæ. Еци гъарæй æй иннердæмæ фæххатиуонцæ. Æнгом ин æхе ратохиуонцæ, уæдта ма ‘й  дивилти дæр æрбатохиуонцæ, æма ‘й еу къуми 2-3 бони бауадзиуонцæ. Уæдта ‘й райхалæ. Æ гъун æрдæмæ æй фæххатæ, æма ин æ гъун ракæдзос кæнæ.  Гъун æхуæдæг рагъзæлуй. Ку ракæдзос уа гъунæй, уæдта си гъæмпæ дзæбæх ниннæмæ, цæмæй райвæза, уой туххæй. Æма ‘й еу къуми бахъел кæнæ. Уотемæй æй ниссор кæнæ. Ку ниссор уа, уæдта ин æ гъæмпæ раласæ. Æ къумтæ (къæхти, хуардзæуæни цъæстæ бахуйæ), ма æй нæ – руи иснæмæ. Ку исфæлмæн уа, уæдта ‘й иннердæмæ рахатæ. Æ къумтæ ин бахуйæ. Комæфтауæн ибæл бахуйæ. Бæттæн ибæл ниббæттæ, æма дæ дзæкъолæ цæттæ ‘й. Дæ инсуйнаг си никкæнæ æма ‘й къада куройнæмæ инсунмæ хæссæ. Дзæкъолæ кодтонцæ рæуæг хæссуйнагæн.

Гæбæт. Гæбæт дæр кодтонцæ дæркъи царæй тæнгъæдтæ дарунæн (къумæл, бæгæни, месин, арахъ æма æнд.). Косарт гæбæтæстъигъд никкодтонцæ. Раздæр гъæдин къæбæлтæ исцæттæ кæниуонцæ, æ къæхти, хуардзæуæни цъæстæн. Куддæр цар косартæй фæххецæн уидæ, уотæ ин æ къæхти (хуардзæуæни) цъæсти гъæдин къæбæлтæ рацæвидæ адæймаг, æма сæ æнгом рабæттидæ. Уæдта ‘й, æнæ усхъуммæ (фид æрдæмæ), рахатгæй, ниддумидæ. Уотемæй æй ниддунсун кæниуонцæ. Æ ком ин федар ниббæттиуонцæ, æма æ гъун æндæмæ, уотемæй æй царбæл ниййауиндзиуонцæ. Ауигъдæй фæллæууидæ еу 10-20 бони. Ку ниссор уидæ, уæдта ‘й еци дунстæй сæрдасæнæй ниддасиуонцæ. Уой фæсте ин æ думгæ исуадзиуонцæ, æ фид ин æндæмæ рахатиуонцæ. Искæниуонцæ толдзæдон гæбæт фæлдайунмæ, цæмæй æмбуйгæ ма кодтайдæ, æма æ хузæ мора адтайдæ, уой туххæй. Толдзæдон кодтонцæ уотæ. Æрхæссиуонцæ гъæдæй толдзæ сог. Согтæн сæ цъарæ (толдзæ согтæн) нистъегъиуонцæ æма еци цъæрттæ аги исфициуонцæ дони. Цæмæй ин æ фунхи бæрæг базонай, уой туххæй толдзи цъарæ расæттæ, æма ма кæд мора дара, уæд ма ‘й фицун гъæуй. Кæд  сæстаги хурфæ рафæлорс уа, уæдта толдзæ дон цæттæ ‘й. Толдзæ дон ку исцæттæ (исфицонцæ толдзи цъæрттæ) уа, уæдта ‘й артæй райсæ. Æруазал æй кæнæ. Ку ниууазал уа, уæдта ‘й еу естæмæ рауадзæ (тæгæнамæ, тасмæ, къибиламæ), æма  дæркъдзар уоми ниффæлдайæ. Еу 4-5 бони æй бауадзæ фæлдадæй, уæдта ‘й исесæ æма ‘й естæбæл æрæвæрæ, куд æрсор уа, уотæ. Цалинмæ сор кæнидæ, уæдмæ ин къæбæлтæ исамайиуонцæ æ цъæстæ бангом кæнунмæ. Къæхти цар фæццубурдæр кæниуонцæ. Исцæттæ кæниуонцæ гъæдин къæбæлтæ къæхти ма хуардзæуæни цъæстæн. Къæбæлæн æ астæу нинникъæт кæниуонцæ (никъæт никкæнæ). Къæбæл ниццæвиуонцæ æндаг фарсæрдиги (дасгæ ци фарс кодтонцæ гæбæтæн, уоми). Никъæтбæл æй пухцæй ниббæттиуонцæ æнгом. Уой фæсте ба ‘й медæгмæ, фид æрдæмæ, бахатиуонцæ, æма бабæй æй æндаг фарсæй федар ниббæттиуонцæ, цæмæй си тæнгъæдæ æндæмæ ма гъара, уой туххæй. Гæбæтæн æ коми ба листæг цъæстæ никкæниуонцæ кæрæдземæ хæстæг. Уонæми пухцæ раласиуонцæ бæттæнæн. Гъе уæдта гæбæт кæдзос нихсниуонцæ. Æхснадтонцæ ‘й фунукдони, цæмæй æ фид (цар) федардæр адтайдæ, уой туххæй. Фунукдони фæсте ба ‘й кæдзос нихсниуонцæ донæй. Уæдта æй естæбæл æрæвæриуонцæ сор кæнунмæ. Ку æрсор уидæ, уæдта бабæй æй нæуæгæй ниддумиуонцæ. Æ ком ин федар бабæттиуонцæ æма ‘й царæбæл еци думстæй æрауиндзиуонцæ сор кæнунмæ. Гъе уæдта скъордон искæниуонцæ. Æндзæлттæй скъорæ æрсæрфиуонцæ. Донбæл æй исæзмæнтиуонцæ. Кенæ ба гæбæт цъифæ къохæй скъорæй райсæрдиуонцæ. Уой ба цъифæ къохи æнгулдзитæй æрсæрфтитæ кæниуонцæ, æма гæбæти æндаг рæсугъд дæргъитæ исуидæ.

Толдзæ дон дæр, скъордон дæр федар кæнунцæ  гæбæт, уæдта ‘й рæсугъд мора кæнунцæ.

Ку ниссор уидæ гæбæт, уæдта ин æ думгæ исуадзæ, æма си хæссæ, ци хæссуйнаг дæ, уой. Ахиддæр си пайда кодтонцæ хуасдзаутæн, æнтаугутæн къумæл, дон, бæгæни, арахъ æма æндæр тæнгъæдтæ хæссунæн.

Месин дæр дардтонцæ гæбæти. Кæнгæ дæр къæпуй месин гæбæти кодтонцæ.

1910 анзи игурд Бæзити Мисийрæт Темурций кизги дзурдтæй сæ ниффинста 20-21 январи 1999 анзи Курттати гъæуи Цагъати Анастасия.