«Фидтæлти зæнхæбæл нæуæг фæлдæхт хуми баримахстон мæ уарзондзийнадæ. Нæ райхалдæй мæ деденæг. Йе дзаг думст бауæрæй нæ фæууæгъдæнцæ æ рæсугъд сифтæ арти æвзæгтау æма нæ базмалдæнцæ рагуалдзæги фæлмæн ирдгæмæ.

Нæ баниуазта сæумон æртæх мæ деденæг, нæ ниууолæфтæй зæрдибунæй хуæнхаг уæлдæф.

О мæ деденæг!

Лæуун сæргубурæй къуар анзей фæсте ауæдзи кæрони æнгъæлкæсæгау…

Нæййес  мин æнæ дæу зæрдинцойнæ, дæ реуи римæхст æй мæ уарзондзийнадæ. Ду ме ’нæкæрон сосæгдзийнадæ, фидтæлти зæнхæ! Ду æнæуодбарæ дæ мæ сагъæстæй, мæ сонти бонти катаййæй, æма дин игъосун дæ тæлфунмæ…»

Уотæ æ новеллитæй еуеми финста нæ номдзуд скульптор Гадати Лазæр. Æма уотæ æнгъæл дæн, цума æ аци зæрдиагæй-зæрдиагдæр гъудитæ ба, æнæмæнгæ, æнцæ æ райгурæн Сурх-Дигори туххæй. Кæддæр раги сæ бакастæн, фал сæ хуарз багъуди кодтон, æма аци гъæумæ ести гъуддæгути фæдбæл ку бафтуйун, уæд уайтæккæдæр мæ зæрдæбæл æрбалæуунцæ.

Уомæй райдæдта нæ дзубанди гъæуи бунæттон администраций сæргълæууæг Хадати Марикки хæццæ ку фембалдтæн, уæд. Нæ дзубанди ба адтæй гъæубæсти абони цардиуаги хабæртти фæдбæл. Æма нæ хатдзæг еу адтæй: æ фидиуæзæг æцæгæйдæр ка уарзуй æма æцæгæйдæр цитгийнаг кæмæн æй, æ ирисхъи хуарзбæл ка тухсуй, уонæй алкедæр – хумæтæг гъæуккæгтæй ба сауæнгæ хецауеуæггæнгути уæнгæ – сæ зæрдæбæл даронцæ Гадати Лазæри загъд фидтæлти зæнхи туххæй æма сæ равгитæмæ гæсгæ архайуонцæ рай            гурæн гъæубæстæн ести хуарз фæуунбæл.  .

Уотæ бæргæ гъæуама уа, фал цардмæ ба æхе фæткитæ ес, хаттæй-хатт адæймагæн æ тæлæнтæ уоййасæбæл раунгæгтæ кæнуй, æма æхе хумæтæги гъуддагутæ райаразунгъон дæр нæбал фæууй. Рауайуй уотæ дæр, æма естæмæй ку батухсуй, уæд æй агъазгæнæг агорун багъæуй. Æма фиццагидæр æхе кæмæ бахатуй? Гъай-гъайдæр, гъæуи разамундмæ!.. Уæхæн агъазагоргутæ ба минкъий нæ фæуунцæ, уæдта ци ба сæ нæ багъæуй… Æма си алкедæр балæдæрун гъæуй, ци гæнæн æма амал ес, уомæй фæййагъаз кæнун. Е ба æнцон нæй. Æма гъæубæсти сæргъи ка ’рлæууй, уой бон уа уотæ архайун, уомæн ба ’й багъæудзæнæй бæлвурд арæхстдзийнадæ. Мæнæ Марик æхуæдæг куд гъуди кæнуй:

– Фиццагидæр, гъæуама алли гъуддаг ниллух кæнунмæ дæр арæхса, гъæуи цæргути царди ци æнæмæнгæ æнхæсткæнуйнаг фарстатæ исæвзуруй, уонæмæ уа къæрцгъос. Уомæй рахезгæй ба уа хуæрззæрдæ, бухсагæ, адæми зæрдитæмæ над иссерунгъон уа, алке дзубандимæ игъосун дæр фæраза æма сæ лæдæра. Макæддæр иронх кæна, бунæттон хеунаффæйади разамунд иннæ хецауадон оргæнтæй игъаугидæр адæммæ тæккæ хæстæгдæр ке лæууй, уой – еугур фарстатæ лух кæнун дæр уомæ кæсуй, уомæ гæсгæ ба адæми æууæнкæ макæддæр фæссайа. Адæми хæццæ кæрæдзей лæдæрун, еумæ æмхъаурæй архайун ба е ’нтæстдзийнади ратæдзæн æй.

– Гъæубæсти сæргъи æрлæуунæн адæймагмæ уотид бафæндунæй уæлдай ма гъæуама уа царди фæлтæрддзийнадæ, æма уомæй хуарзæн пайда кæнуни арæхстдзийнадæ. Ду еци гъуддагæй æнхæст дæ. Адæм дæбæл æууæндунцæ, гъæуи царди уавæртæ фæххуæздæр кæнунбæл архайис еудадзугдæр. Æнтæсгæ дæр дин берæ кæнуй, е бæрæг æй. Фал уæддæр ахсгиагдæр ба ’нцæ исаразуйнæгтæ. Æма уæ гъæуи нуртæккæ сæйрагдæр лухкæнуйнаг фарстабæл ба ци нимайис?

– Куд иннæ гъæути, уотæ махмæ дæр дзæвгарæ ес, æвæстеуатæй æргом кæмæ раздахун гъæуй, уæхæн хабæрттæ. Етæ еу бонмæ, кенæ еу анзмæ ке ниллух кæнай, уæхæн фарстатæ нæ ’нцæ. Адæммæ игъосун мæ идарддæри кусти мæхецæн программæ аразун.

Гъæуи царди уавæртæ фæххуæздæр кæнун алкæддæр адтæй мæ  сæйрагдæр мæтæ. Цæйбæрцæбæл аййевдæр æма рæсугъддæр  уа нæ гъæуи æндаг бакаст, уойбæрцæбæл нæхецæн хуæздæр. Æма уоми ба нæхецæй берæ аразгæ ’й æма нин берæ цидæртæ æнтæсгæ дæр кæнуй, рæстæгæй-рæстæгмæ аразæн «æфснайæн сабаттæ». Гъæунгтæ искæдзос кæнæн бугъæй, надгæрæнттæ ци хъамил ирæзуй, уой кæрдæн, æфснайæн гъæуи алливæрстæ, фал ма нин æнæ уомæй дæр берæ куст ес. Зæгъæн, сæ уавæр фæххуæздæр кæнуйнаг æй Комсомольски,  Степная æма Гетъой-фурти номбæл гъæунгтæн.

Нæ республики Сурх-Дигорæ, æвæдзи, еунæг уæхæн гъæу æй, кæцими цæргутæн сæхе дзæхæратæй уæлдай ма гъæуи алфамбулайти æндæр зæнхи гæппæлтæ дæр ма кæмæн адтæй. Етæ устур пайдайæгтæ лæвардтонцæ бунæттон цæргутæн. Фал фæстагмæ ба еци зæнхи гæбазтæй беретæ си æнæхаййæй райзадæнцæ. Адæм сæ гъæститæ хастонцæ алли рауæнтæмæ, фал гъуддаг ба æ бунатæй не ’змалдæй.

Æз мæхе бахадтон райони разамундмæ, нæ республики хецауадæмæ æма мæ фарс рахуæстæнцæ. Аци анз 195 хæдзари сæ фæрсаг зæнхи гæппæлтæ фæстæмæ райстонцæ, нуртæккæ лухгонд цæуй уони хигъдмæ бахæссуни фарста.

Гъæуи ниуазуни дони фарста мах гъæубæстæн ахсгиаг адтæй сауæнгæ евгъуд æноси 20-аг æнзти кæронæй фæстæмæ. Æнæ донæй ба цæрæн хæдзæрттæ аразуни гъуддагбæл дзорæн дæр нæ адтæй. 1926 анзи нæ республики разамунд унаффæ рахаста Дигори къанау исаразунбæл, æма е 1929 анзи ба кæронмæ арæзт фæцæй. Еци къанау, цæмæй ниуазуни дон  адæмæн фагæ уа, айдагъ уой туххæй арæзт не ’рцудæй, фал ма Ирæфи, Дигори, Æрæдони, Кирови æма ма сауæнгæ Кæсæг-Балхъари районти мелиорацион-хæдзарадон гъæугæдзийнæдтæн дæр ма фагæ кæна. Дигори къанауи фæрци Къæрæугоми цъетети дони  гъæстæ фæцæнцæ будури фæзуæттæ дæр. Фал раздæр 370 мин куби дон ци къанау лæвардта, е нур ба хъæбæр истæнæг æй.

Нæ гъæуи цæргути номæй мæхе бахадтон еци анз феврали Цæгат Иристони хецауади сæрдар Дзанайти Барисмæ, цæмæй Дигоргоми къанауæн, куд фæззæгъунцæ, дуккаг цард лæвæрд æрцæуа, æ гæнæнтæ æма равгитæй бабæй исгъомусгин уа. Æма мæ гъуди æ зæрдæмæ фæццудæй. 2024 анзи гъæуама еци къанау кæдзосгонд æрцæуа æма си дон нæуæгæй цæун райдайдзæнæй.

Гъæуи медæгæ раздæр ци берæ хуарздзийнæдтæ адтæй, уони дæр нæ нæуæгæй исцæрæццаг кæнун гъæуй. Зæгъæн, æноси æмбеси размæ нæ гъæуи кæрони арæзт æрцудæй стадион. Еци рæстæги домæнтæмæ гæсгæ æгæр хуарз дæр ма адтæй. Æндæр гъæути командити хæццæ еристæ арæзт цудæй. Раздæр хаудтæй бунæттон колхозмæ, уой фæсте федаргонд æрцудæй скъолабæл… Нур æй гъæуи есбойнадæмæ райстан, уæлдæр  хецауади хæццæ бадзубанди кодтон æма нæ зæрди ес уой банивæбæлдæр кæнун. Нæ фæсевæд уарзунцæ спорт, уомæ гæсгæ ба син гъæуама гъæугæ уавæртæ дæр арæзт цæуа. Архайун зæронд скъолай спортивон зал исцалцæг кæнунбæл дæр, цæмæй си Сабети Сергейи номбæл гъæбесæйхуæцгути къуар архайа, уобæл дæр. Сæрмагонд арфитæ ракæнун
ма мæ фæндуй нæ республики нæдтæмæ цæстдарæг Комитети сæрдар Солити Тариэлæн дæр, Дзæуæгигъæуæй нæмæ берæ рæстæги дæргъи автобус нæбал цудæй, æма адæм пайда кодтонцæ, Дзæуæгигъæу æма Чиколай æхсæн надбæл цæуæг автобустæй. Гъæу æма еци надмæ фæззелæни ’хсæн ба дууæ километри ес. Æма адæми уой уæнгæ бонигъæди аллихузон уавæрти фестæгæй цæун багъæуидæ, гъезæмарæ кодтонцæ. Нуртæккæ еци фарста дæр лухгонд æрцудæй æма бонæ дууæ хатти гъæумæ цæуй автобус. Еци Комитет ма нин фæййагъаз кодта гъæумæ бацæуæни дууæ хеди исцалцæг кæнунæн дæр, уæдта уæлмæрдтæмæ бацæунæн нæдтæ фæххуæздæр кæнунæн дæр.

Зæрдæмæдзæугæ æмгустадæ ес нæ гъæуи амалгъон цæргути хæццæ дæр, уони агъази фæрци нин æнтæсуй берæ, гъæубæстæн гъæугæ гъуддæгутæ аразун.

– Нæ фидтæлти кадæ æма намус цитгин кæнун, кæстæрти Фидибæстæ æновудæй уарзунбæл æма æ сæрбæлтау рæстуодæй архайунбæл алкæддæр хъæбæр бæрзонд цæстиварди адтæй гъомбæл кæнуни гъуддаг уæ гъæубæсти медæгæ.

– Раст зæгъис, еци куст нæ гъæуи алкæддæр хъæбæр бæрнонæй æнхæстгонд цудæй. Уомæн æма е æй, евгъуд, аци бон æма исонибон кæрæдзебæл ка бæттуй, нæ размæцуди нин нифсдæттæг ка æй, уæхæн алæмæти фæрæзнæ. Уæлдай ахсгиагдæр ба нæ еци куст æнхæст кæнун гъæуй нури уавæрти. Куд зонæн, уотемæй нæ гъæубæсти медæгæ агъазиау куст цæуй, цæмæй Устур Фидибæстон тугъди архайгути, уæлдайдæр ба немуцаг-фашистон æрбалæборгутæй Райгурæн бæстæ фæййервæзун кæнуни сæрбæлтау æ цард ка иснивонд кодта, уони рохс нæмттæ иронх ма уонцæ, цитгин уонцæ нæ адæми еугур фæлтæрти зундирахасти дæр. Зундгонд æй е дæр, æма нуртæккæ сæрмагонд æфсæддон операций ка архайуй, уони хæццæ дæр нин ес федар бастдзийнадæ.

Сæрмагонд тугъдон операций нæ гъæуæй нуртæккæ   архайуй фондз æма инсæй лæхъуæни. Гъæуи цæргутæ кади хæццæ æнхæст кæнунцæ сæ хестæрти фæдзæхститæ.

Тугъд тугъд æй. Æхе кæнонтæ кæнуй. Не ’мгъæуккаг æригон тугъдонтæй æртæ нæбал  исæмбалдæнцæ сæ фидиуæзæгбæл –  сæ ниййергутæ мах гъæуæй рацæугæ кæмæн адтæнцæ, уæхæнттæ. Кæми цардæнцæ, еци хæдзæртти фæрстæбæл  мемориалон фæйнæгутæ исæвæруни ихæс сæхемæ райстонцæ Золойти Артур æма Геуæрги. Арфиаг гъуддаг исаразтонцæ, æма си еци æдзард æфсæддонти ахил, мах, гъæубæстæ æнæгъæнæй дæр куд арфиаг ан, уотæ арфиаг си уæд Хуцау дæр.

Зæгъун гъæуй уой дæр, æма еци арфиаг гъуддаг исаразунæй уæлдай ма Золойти Артур æма Геуæрги нæмæ фæккæсунцæ гъæубæстæн æндæр ахсгиаг гъæугæ гъуддæгути дæр. Зæгъæн, дæллаг уæлмæрдтæмæ дон бауадзуни гъуддаг дæр етæ исаразтонцæ.

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Устур Фидибæстон тугъди рæстæг Сурх-Дигорæй фронтмæ рандæй 669 адæймаги, уонæй ба 322 нæбал исæмбалдæнцæ сæ фидиуæзæгбæл, Райгурæн бæсти сæребарæдзийнади сæрбæлтау иснивонд кодтонцæ сæхе. Сæ номерæнæн нæ гъæуи бæрæгастæу парки син æвæрд ес циртдзæвæн, финст си æнцæ сæ рохс нæмттæ.

Немуцаг-фашистон æрбалæборгутæ  Цæгат Иристонмæ ку æрбайервазтæнцæ, уæд си кæд берæ нæ фæцæнцæ, уæддæр уæззау бæлæхтæ ба исаразтонцæ. Нæ гъæу знагæй исуæгъдæ кæнуни фæдбæл 1942 анзи кæрони ами ци карз тугъдтитæ цудæй, уонæми дæр фæммард æнцæ хъæбæр берæ советон тугъдонтæ. Нæ гъæуи парки сæ номбæл ци циртдзæвæн ес, уой алфамбулай хуарз фæлгонцгонд æй, еудадзуг имæ зилд цæуй.

 

---

– Куд кæсун, уотемæй уин уæ кусти ес рæстуодæй агъазгæнгутæ. Еци гъуддаги ма арази кæмæй айтæ?

– Алливæрсуг агъаз нин кæнуй Хортити Ростислав дæр.  Хъæбæр боз дæн нæ депутаттæй, æнцæ лæдæрагæ, хъæппæресгун. Зæгъæн, нæ æригон депутаттæ  Мæрзойти Олег æма Будайти Карадо, куд фæззæгъунцæ, æхсæвæй-бонæй дæр архайдзæнæнцæ гъæубæстæн ести хуарздзийнадæ исаразуни зæрдтæй, æнтæстгин куст кæнуй гъæуи нихæси сæрдар Елойти Феликс дæр. Сæ гъос нæмæ дарунцæ райони, уæдта республики разамунд дæр. Æма мин е ба уæлдай нифс дæттуй нæ кусти.

– Марик, гъæуи цæргутæй уæмæ сæ сагъæссаг фарстати хæццæ фиццагидæр сумахмæ, бунæттон администрацимæ, ке цæунцæ, е бæлвурд æй. Æма ахиддæр уæмæ циуавæр фарстати хæццæ æрбацæунцæ гъæуи, уæдта сæ курдиæдтæ куд æнхæстгонд цæунцæ?

– Беретæ нæмæ сæхе ци фарстати хæццæ бахатунцæ, етæ аллихузон æнцæ: бийнонти уавæрти, социалон æма æндæр гъæуагæдзийнæдти фæдбæл. Ахид ба зæнхи туххæй – фæндуй сæ косун, сæ бийнонти сæхе фæллойни фæрци дарун. Фæндуй сæ гъæуи цардиуаги хуарздзийнадæ æма уой фæдбæл фæууй сæ тухст –  гъæунгтæй кæмидæрти рохсгæнæг цирæгътæ нæ фæццæфсунцæ, кæми ба газ бауадзун фæгъгъæуй, нæдтæ исцалцæг кæнун…

– Дæ кустæн дæхуæдæг ци хузи исаргъ кæнисæ?

– Мæ кустæн аргъгæнæг адæм æнцæ. Фал уой хæццæ ба имæ æз мæхуæдæг дæр гъæуама домагæ каст кæнон. Къохи ци бафтуйуй, уобæл нæ банцайун. Лæдæрун æй, æнæлухгонд фарстатæ ма берæ ес мæ размæ. Зиндзийнæдтæй гъаст кæнунмæ ба мин рæстæг нæййес. Ме ’мгъудигæнгути хæццæ архайун мæ гъæуккæгти цард фæххуæздæр кæнунбæл. Косæнуати бадунмæ мæ некæд евдæлуй, уæдта кæми бадон, уæхæн сæрмагонд бунат дæр мин нæййес, уомæн æма ихуæрсæн поликлиники азгъунсти косæн уæттæй еу.

 

ФÆСДЗУРД

Æма нæ абони радзубандийæн дæр кæронбæттæн искæнæн Гадати Лазæри еума новеллæй, хуннуй «Ивулуй дæ зар…»

«Дæ фидæ кафагæ адтæй, зарагæ, дæ фидæ уадиндзæй цæгъдидæ…»

Ести мæбæл басосæг кæнтæ æ хуарздзийнæдтæй, æ лæгигъæдтæй, мæ бон нæй уой бæрцæ кадæ иссерун мæ уоди.

Дæ фæлгонц агорун мæ цæуæти уинди, сæ фезмæлди, сæ ракъахдзæфи, сæ ниххудти. «Карз адтæй дæ фидæ» мин ма дзоретæ. Куд уон федар, æнæзустдзурд мæ цæуæтæн дæуау?

Архайун дæ дзурд фегъосунмæ. Ирæфи сæрти мæмæ хуæнхаг ирдгæ æрбахæссуй дæ уадиндзи гъæр, дæ дзурд дин не ’гъосун.

Нæ дæ  зудтон, ма дæ мæхецæн æргъуди кодтон.

«Дæ фидæ цауæйнон адтæй». Ирæфуордæг тар æхсæргун гъæди уг дзиназуй, ке не ’здæхис, уобæл æрхун кæнуй. Дæ къахи фæлмæн æфсæрсти сор къуæцæл дæр басастайдæ.

Зæнхуарзон, хумæгæнæг адтæ ди зæгъунцæ.

Алли уалдзæг дин дæ хумæбæл готон рауадзунцæ дæ цæуæт, уæддæр зæнхæ дæумæ æнгъæл кæсуй. Дæ фæстаг къахдзæф идард зæнхæбæл ракодтай.

Дзæнæт фестæд, дæ фæстаг тоги æртæх ци зæнхæмæ ниххаудтæй, е.

Игъосун дин дæ уадиндзи цъæхснаг гъæлæс, игъосун.

Аци новеллæ уомæ гæсгæ æримистан, æма Сурх-Дигорæ алкæддæр намусгин адтæй æ хъазауатон дзиллæй. Фæндуй нæ, цæмæй гъæуи нури цæргутæ уони намусбæл сæхе намус куд æфтауонцæ, уæлдайдæр ба кæстæр фæлтæрти хуарздзийнæдтæй гъæубæстæ сæрустур куд уонцæ.

БЕСОЛТИ Æхсарæ, Уæрæсей журналистти Цæдеси иуонг