Æцæг хабар. Тандути Губай дзурдтæй финст.

Уорсдонмæ хæстæг адтæй минкъий гъæу – Хъæрæгъæс. Революций агъоммæ си цардæнцæ баделиатæй рацæугæ муггæгтæ – Зураптæ æма Сосрантæ. Ами цардæй Зурапти Хъансаубий дæр. Е адтæй бæрзонд, бæзæрхуг, саухелæ, мæстигæр æма хеуарзон. Бийнонтæ ин адтæй, фал ма номбæлуосæ æрхудта мæгур хæдзарæй рæсугъд кизгæ Хаирхъæзи. Хаирхъæзæн райгурдæй дууæ биццеуи, хестæр худтæй Дабан, кæстæр ба – Гуйман. Хаирхъæз зиндзийнæдтæбæл ахур адтæй, кусти медæгæ фæллад нæ зудта, фал уæддæр адтæй номбæлуосæ. Хъансаубий æма æ уосæ Залдузхан Хаирхъæзи сæхецæн косун кодтонцæ. Карзæй имæ дзурдтонцæ, æфхуардтонцæ ’й. Е дæр бухстæй зиндзийнæдтæн. Дзорун не ’ндиудта е ’фхуæргутæмæ. Уалинмæ æ биццеутæ фæгъгъомбæл æнцæ, тохи бацудæнцæ се ’лдар-фиди нихмæ æма уонæбæл цæуй дзубанди аци таурæхъи.

 

1

Хъæрæгъæси гъæугæрон еу минкъий хæдзари æрцардæнцæ Хаирхъæзи бийнонтæ. Мæгур силгоймагæн багъомбæл æнцæ æ фурттæ. Æхсаргин æма гуппурсар биццеутæн нур сæ цæститæбæл уадæнцæ евгъуд царди бæнттæ. Гуйман минкъийæй хуарз лæдæрдтæй, номбæлуоси цæуæт æнцæ, зæгъгæ, син цæмæн федис кодтонцæ, æгадæдæр бунати сæ цæмæн æвардтонцæ, иннæ сувæллæнттæ сæхе сæрустурдæр цæмæн дардтонцæ, еци хабæрттæ. Фал æ зæрдæбæл бадардта æ мади зин царди нивтæ: æ мадæ æма æ минкъий æнсувæри хæццæ цардæнцæ кæркдони хузæн хæдзари. Сæ фидæ – «ездон» Хъансаубий ба æ иннæ уосæ æма цæуæти хæццæ цардæй бæрзонд галауани, хæдзари алливарс – устур рæзбун.

Хаирхъæз æ сувæллæнтти хæццæ фестидæ бон цъæхтæ кæнун ку райдаидæ, уæд æма уомæй æмбесæхсæви уæнгæ уæззау куститæ кодта, æ фæллад исуадзунæн дæр ин рæстæг нæ адтæй. Хъансаубийи иннæ бийнонтæ ба сæумæй исистиуонцæ – хор дзæвгарæ ку иссæуидæ, уæд. Сæхе сабургай нихсниуонцæ, уæдта стъоли уæлгъос æрбадиуонцæ. Сæ рази стъолбæл уидæ аллихузи хуæруйнæгтæ.

Сог ниффадиуонцæ Дабан æма Гуйман, пеци уæлгъос ба зелæнтæ кодта Хаирхъæз æма хуæруйнаг лæвардта Хъансаубийи бийнонтæн.

Еууæхæни фæсхуæрдæ Залдузхан æ зæрди дзæбæхæн цъопп æма æлхуйнæ райста æма бавналдта æлвесунмæ, халæ фескъудæй æма æлхуйнæ зæнхæмæ æрхаудтæй. Цалдæр хатти исиста æлхуйнæ, фал уæддæр нæ рæстмæ кодта æ куст æма æ маст æ хъурмæ исхъæрттæй, уотемæй фæгъгъæр кодта:

– Еци силæ! Е мин циуавæр æлхуйнæ равардтай, æ уæдæртт куройни фиди хузæн ку æй æма æ халæ ку нæ уорамуй!

Хаирхъæз æ куст фæууагъта, Залдузхани размæ бауадæй, æлхуйнæ зæнхæй исиста, æркæститæ имæ кодта, æма фæлмæн гъæлæсæй загъта:

– Æлхуйнæмæ неци лазæ ес, Залдузхан, уæдта æ уæдæртт дæр куд гъæуй, уотæ æй, – кæсай, зæгъгæ, исдзурдта Хаирхъæз, цъопп райста, æлхуйнæ низзилдта æма халæ æмхузон æма рæсугъд здухсгæ æрцудæй. Никкидæр ма цалдæр хатти æруагъта халæ, уæдта æй балæвардта æхсийнæмæ:

Залдузханæн æ маст никки хъæбæрдæр рафунхтæй, Хаирхъæзи къохти æлхуйнæ уотæ хуарз ке федауй, æ халæ циллей хузæн ке уайуй, уой туххæй, фал ци загъдтайдæ, уой нæ зудта. Нæуæгæй бабæй бавналдта Залдузхан æ кустмæ, фал бабæй уæддæр нæ рæстмæ кæнуй, никки фæффуддæр æй, халæ æлхуйни цæстæбæл хуæцгæ дæр нæбал кæнуй æма Залдузхан æ фурмæстæй еци-еу гъæр фæккодта:

– Хийнæ ин искодтай æви?! Халæ æлхуйнæбæл хуæцгæ дæр ку нæбал кæнуй!

Хаирхъæз бабæй æ куст ниууагъта, бацудæй æхсийни размæ, æлхуйнæмæ æркæститæ кодта æма загъта:

– Йарæби, æлхуйнæмæ неци фау æрхæссæн ес.

– Гæрр, куд неци кæнуй! Мадта æрхауæ, æрхауæ ци кæнуй, халæ æлхуйнæбæл цæмæннæ хуæцуй?

– Æлвесун нæ зонис, æма уомæн, – карзæй загъта Хаирхъæз.

– Æз нæ зонун?!

– Гъо, ду нæ зонис!..

– Куд мин æндеуис уотæ зæгъун, æнаккаг! – зæгъгæ, фæггæпп кодта æ къелайæй Залдузхан, æлхуйнæ бæрзонд фелваста æма си Хаирхъæзи сæр ниххæфт кодта. Хаирхъæз ниннæдтæй, фал æхебæл фæххуæстæй. Дууæ сувæллони сæ бунæттæй хæрдмæ фесхъиудтæнцæ, Дабан никкудтæй, фал Гуйман фæггæп кодта, æ мади рази æрбалæудтæй, æ къохтæ æрбатумбул кодта, æ дæндæгути къæс-къæс иссудæй, уотемæй тарæрфугæй, арси хъæболи хузæн бакастæй Залдузханмæ.

Залдузхан биццеуи цæсгон ку рауидта, уæд æ бауæр куддæр ниддиз-диз кодта, æ цæстити ин бафеппайдта хъæбæр æнæуинондзийнадæ æма хуарзау нæбал фæцæй, уæдта æхебæл фæххуæстæй æма, хелаги хузæн суф-суфгæнгæй, исдзурдта:

– Гъе, амæ дæр нæ кæсетæ, берæгъи бæдоли хузæн æ дæндæгутæ куд низзихъир кодта. Цотæ ардигæй, мæ цæстæ уæ куд нæбал уина, уотæ!

Цæйбæрцæдæр рæстæг рацудæй. Гуймани маст иссудæй, е ’мгæртти хæццæ гъазгæй бабæй ходун райдæдта, фал еци гъуддаг берæ нæ рахаста. Фæззæг æрдæмæ еу изæр Залдузхани биццеу æ зæрди дзæбæхæн скъæтæй рауагъта уæситæ æма сæ хæццæ тургъи гъазта. Хаирхъæз æнæгъæнæ бон хъæппæлтæ фехснадта æма сæ дзæхæрадони байтудта. Изæрæй сор дзаумæуттæ æрæмбурд кодта, агъаз ин кодтонцæ æ дууæ биццеуи. Залдузхан фæссехуар бафунæй æй æма нур дæр нæма райгъал æй, Хъансаубий ба сæ дуармæ бæрзонд æнгозæ бæласи буни бадтæй æма сагойнæ дзæбæхтæ кодта.

Раст еци афони хезæнæй æрбацудæнцæ гъоцитæ æма сæбæл тургъи исæмбалдæнцæ сæ уæситæ æма сæ уайтæккæ дæйун фæййагайдтонцæ.

– Мæнæ нæ уæситæ куд æнцад дæйунцæ, – фæгъгъæр кодта Хъансаубийи борхелæ биццеу.

Хаирхъæз уайтæккæ рауадæй тургъæмæ. Гъуддаг ку балæдæрдтæй, уæд тарстхузæй исдзурдта:

– Æллæх, уæситæ бададтонцæ!

Æд сагойнæ æрбауадæй Хъансаубий, дзæхæрадонæй рауадæнцæ Дабан æма Гуйман дæр.

– Ехх, дæ хæдзарæмæ дæ фæттардæуа, кæми адтæ, кæми?! – Хаирхъæзбæл мæстгунæй нигъгъæр кодта Хъансаубий.

– Уæртæ дæ биццеуи бафæрсæ. Уæситæ е рауагъта, – загъта Хаирхъæз.

– Гъе, сайтани бæдолæ, ду ба ма уæд ци гъæуайгæс дæ ами? – никки мæстгундæрæй ниббогътæ кодта Хъансаубий æма сагойнæ фехста Хаирхъæзбæл. Гуйман дор фелваста æма æй Хъансаубийбæл низзиввутт кодта. Фал æй уайтæккæ е дæр ранадта.

Куд гъæуама феронх кæна Гуйман еугур еци цаутæ. Еу-æхсæрдæс анзи ибæл ку рацудæй, уæдта еу уæхæн æфхуæрди рæстæги æлхий æрфугæй бакастæй Хъансаубиймæ æма ин загъта:

– Аци хатт ма дин хатир кæнун мæ фидæ дæ ке хонунцæ, уой туххæй, иннæ хатт дæхемæ кæсæ!..

Еци бонæй фæстæмæ Хаирхъæзмæ уæлдай дзурд кæнун некебал æндиудта. Гуймани тухæ æма æхсари хабар райгъустæй баделиатæбæл. Фæтæнреу, тарæрфуг æма мадзора биццеу син цидæр устур тас уагъта сæ зæрдити.

Еу изæр Хъубадти хестæртæ æртемæй Зурапти Хъансаубийи хæдзари рахастонцæ унаффæ, цæмæй Хаирхъæз æ сувæллæнтти хæццæ хецæнгонд æрцæуа муггагæй æнæ есбонæй æма æрцæра гъæугæрон.

Сæ кæркдонæ син фæлластонцæ гъæугæронмæ, æма уоми цæрунтæ райдæдтонцæ æнæ зæнхæ, æнæ барæй… Цардæнцæ сæхецæн, къæбæр амал кодтонцæ. Хуарз бæх æ къохи бафтудæй Гуйманæн. Мадæ зæрдитæ æвардта æ биццеутæн. Фал æ фурттæй нæ иронх кодта æ мади ин ка æфхуардта, уонæмæ сæ маст.

 

2

1906 анзи, еу изæр, Лолати Дзасари хæдзари цалдæр æмгари – Гуйман, Сохти Налухъ, Созайти Майрæн, Мудойти Дзаххо, Æгъузарти Салангери æма æндæртæ бадтæнцæ финги уæлгъос æма дзубанди кодтонцæ сæ доги цардиуагæбæл. Дзасар тарæрфугæй дзурдта:

– Мæгур адæми цард бонæй-бонмæ лæгъуздæр æма зиндæргæнгæ цæуй. Дзурди барæ нæмæ нæ хауй, зæнхитæй нин хай нæййес, игуæрдæнтæй. Нурмæ ма нæ бон адтæй гъæдæй пайда кæнун æнæлхæнгæй, нур нин еци барæ дæр нæбал ес. Нæ кæрæдзей нæ лæдæрæн, æндæр Найфони-фурт дæр мæгуртæй ку æй, уæд уотæ зæрдиагæй цæмæн косуй, æлдæрттæн гъæдгæс нури уæнгæ уомæй уæлдай неке адтæй!

Найфони-фурт баделиати къелæстæргутæй адтæй. Кодта гъæдгæси куст. Æхецæн хæдзарæ нæ адтæй æма æрцардæй Хъæрæгъæси уæллаг синхи – гъæздуг Сосранти Бадей хæдзари. Бадей еунæг кизги хæццæ фæллимæн æй æма си баделиатæ сæхецæн цъуххæссæг искодтонцæ.

– Раст зæгъис, Дзасар, – дзурдта Гуйман, – фал æлдæртти æфсойнæй фæййервæзуни туххæй гъуддæгутæ арфдæр лæдæрун гъæуй. Уæрæсей фæллойнæгæнæг адæм – паддзах æма гъæздугути нихмæ ке базмалдæнцæ, уой зонетæ?

– Зонæн!

– Мадта мах дæр гъæуама нæ кæрæдзей балæдæрæн, нæхе æфхуæрун мабал уадзæн, гъæуама махæн дæр зæнхитæй, игуæрдæнтæй, гъæдæй æмхузон хай уа, цæмæн федæн æлдæрттæн хъалон!..

– Ездæнттæ цæмæй хуæздæр æнцæ махæй, нæ фæллойнæй нин ке цæрунцæ, уой туххæй?.. Нæ, нæ! Уотæ цæрæн нæбал ес идарддæр! – уотæ адтæй сæ унаффæ…

Дуккаг бон Хъансаубийи æнсувæри биццеу уосæ курдта æма сæ кæд нæ фæндæ адтæй Гуймани хонун, уæддæр æй байагурдтонцæ æгъдаумæ гæсгæ. Аци хабар Хаирхъæз ку фегъуста, уæд нæ бацийнæ кодта.

Фал æ цæстингас фæттар æй. Лæдæрдтæй, æ биццеу ездæнтти хъал миутæмæ кæсгæй æнцад ке нæ уодзæнæй, уой æма ниллæг гъæлæсæй загъта:

– Ку нæ дæ байагурдтайуонцæ, уæд хуæздæр бæргæ адтайдæ…

– Æма дæ кæд нæ фæндуй, Нана, уæд нæ цæун.

– Нæ фæццæун ба, биццеу, ходуйнаг æй, зæгъдзæнæнцæ, æнæсæр æй, æгъдау имæ нæййес æма дин æй ескæд бафедис кæндзæнæнцæ.

– Раст зæгъис, нана, цæун гъæуй, – загъта Гуйман, æцæг дæ зæрдæ ма дзорæд, неци мæбæл æрцæудзæнæй, мæхе дарун базондзæнæн, ходуйнаг дæмæ не ’рхæсдзæнæн.

Адтæй хор бон. Зурапти тургъи æрæмбурд æнцæ киндзхонтæ, уоми адтæнцæ Туйгъанти, Хъубадти, Баделиати, Хъарабугъати, Хъарадзаути, Сосранти æма æндæр ездон муггæгти фæсевæд. Сæ уæледарæс – хъазар; æвзестæ хъæматæ, сугъзæрийнæ бæрцитæ, дамбацатæ, федауцæ цохъатæ, бухарходтæ…

Ездæнттæй уæлдай ма киндзхонти хæццæ тургъи лæудтæнцæ æнæуой хумæтæг адæмæй дæр цалдæр лæхъуæни. Уони хæццæ Гуйман дæр. Уомæн æ хуæрздаст цæсгонбæл рæсугъд федудтонцæ æ сау бецъотæ, æ бæзгин æрфгути буни – æ нифсæйдзаг цæститæ.

Хæдзарæй рахастонцæ æртæ къерей æма ниуæзтæ. Еу зæронд лæг æ къохмæ райста дзæбодури сикъа, æ ходæ исиста æма киндзхонтæн фæндарасти кувд ракодта, уæдта тургъи дуæрттæ байгон æнцæ. Тачанкитæ фезмалдæнцæ. Бæхтæ исмур-мур кодтонцæ. Райгъустæй фæндури цагъд. Тачанкити фæдбæл фæннæхстæр æнцæ хуæрзефтонг бæхгинтæ. Сæ еу низзардта, иннетæ ба ин фæрсаг кодтонцæ.

Ездон фæсевæд фæсгъæу сæ саулохаг бæхтæбæл гъазун райдæдтонцæ. Кедæр æнæнвæрсон гъæлæс рауадæй Гуймани гъостæбæл.

– Гъæйтт, Гуйман, кæми дæ?!

Гуйман, æ минкъий цъæх бæхи фæрстæ æ къæхтæй бахуаста æма бæх фати хузæн ратахтæй цъæх кæрдæгбæл, бæхгин гъазта, æхе уæд еуæрдæмæ, уæд иннердæмæ фехсидæ. Е ’змæлдбæл цæстæ нæ хуæстæй.

– Гъе дин бæхгин, гъе! – исдзурдта ездæнттæй кадæр, уæдта æвваст фæссабур æй, балæдæрдтæй æ рæдуд: «Е Гуйман ку æй, кæвдæсард!»

– Хуарз æстауис нæ кæвдæсардти, – исдзурдта иннæ баделион карзæй. Бæхгинтæн уобæл нæ рахецæн æй сæ гъуддаг.

Кадæр фæгъгъæр кодта:

– Нæ фал ма уайгæ-уайгæй зæнхæй ходæ исесун æвзарæн!

– Бавзарæн! – зæгъгæ, исгъæр кодтонцæ иннетæ дæр.

Райдæдтонцæ бабæй æвзарун сæ лæгдзийнадæ бæхгинтæ. Беретæн сæ бон нæ адтæй сæ ихæс исæнхæст кæнун, ка си зæнхæмæ не ’рхъæртидæ, ка ба æхсæй не ’сарæхсидæ, ка ба æрхауидæ.

Фæстагмæ бабæй Гуймани кезу æрхъæрттæй. Базмæлун бабæй кодта æ бæхи. Фиццагæй бабæй дессагдæр фестадæй, уайгæ-уайгæй зæнхæй ходæ фелваста.

– Рамулдта бабæй…

Кæд баделиатæ æма иннæ ездæнттæн сæ еугуремæн дæр гъулæг адтæй, сæ кæвдæсард сæбæл уæлахез ке кæнуй, е, уæддæр сæ мæтъæлдзийнадæ нæ равдистонцæ æма бабæй кадæр фæгъгъæр кодта:

– Топпæй бавзарæн, топпæй!

Æма уайтæккæ мисан райаразтонцæ. Цæмæннæ адтæй хъал фæсевæди æхсæн рæстдзæф æхсгутæ, фал бабæй сæбæл ами дæр рамбалдæй Гуйман, уайгæ-уайгæй фелваста æ топп æма еу мисан ракъуæрдта. Нур еуминкъий фæммæтъæл æнцæ баделиати хъал фæсевæд.

– Цæмæн æй рахудтан нæ хæццæ, – хъур-хъур кодтонцæ еуæй-еуетæ…

Киндзхонтæ бахъæрттæнцæ сæ фæрнуг хæдзарæмæ. Цийнæдзийнадæ адтæй æ тæмæни, седунцæ, ниуазунцæ, хуæрунцæ. Фæсевæд кафунцæ устур тургъи. Цубур рæстæгмæ тумбул кафт раздахтæй симдмæ. Еу кизги хæццæ расимдта Гуйман дæр, æ къæхти ист адтæй рæуæг æма дæсни. Хъæбæр хуарз федудтонцæ еумæ кизгæ æма лæхъуæн. Кизгæн æ цæстингасæй бæрæг адтæй, æ кафæг æмбалæй арази ке æй, е.

Уæдмæ Зурапти Тасо комкоммæ бацудæй Гуйманмæ, цæмæй æй раййева, уой туххæй. Гуйман кизги цонг исуагъта, райарфæ кодта кизгæн æма еуварс рацудæй. Тасо сæрустурæй расимдта кизги хæццæ æма бабæй еу каст фæккодта Гуйманмæ фæрсæгау: «Куд дæмæ кæсуй, дæ кизгæ дин дзæбæх ку байстонцæ, кæвдæсард, зæгъгæ». Еци цæстингас балæдæрдтæй Гуйман, фал, цума неци бафеппайдта, уотæ æхе дардта.

Еудзæвгарæ рæстæг ку рацудæй, уæд Гуйман фæстæмæ бараст æй симд æрдæмæ æма бацудæй Зурапти Тасой раййевунмæ, фал имæ Тасо кæсгæ дæр нæ фæккодта, æ симди кой кодта сæрустурæй. Гуйманæн æ маст рафунхтæй, фал æхебæл ниххуæстæй. Аци гъуддаг ка фæууидта, етæ балæдæрдтæнцæ, Гуйман уæхæн æфхуæрд уотемæй ке нæ ниууадздзæнæй æма сосæггай цидæртæ дзурдтонцæ.

Гуйман рандæй гъазти кæронмæ æма уоми æнцад лæудтæй, цалинмæ симд фæцæй æма Зураппи-фурт лæхъуæнти рæнгъи не ’рлæудтæй, уæдмæ, уæдта имæ бацудæй æма æй бафарста:

– Бахатир кæнæ, Тасо, фал æз дæуæн æгъдау ку равардтон, уæд ду цæмæннæ исуæгъдæ кодтай кизги?

– Кизги? – десгæнгæ исдзурдта Зураппи-фурт, – æма æз дæу хузæн куйтæн æгъдау дæттун?!

– Æз нæ, фал ду дæхуæдæг дæ куй! – Гуйман атæ-уотæ нæбæл фæккодта, фал имæ фæллæбурдта, æ дамбаца ин ратудта æма ин нур æ хорхмæ февнала, зæгъгæ, уотæ сæбæл адæм никкалдæнцæ æма сæ сæ кæрæдзеймæй фæххецæн кодтонцæ. Ездæнттæ фелвастонцæ сæ дамбацатæ, фал Гуйман дæр е ’мбæлтти хæццæ æнæ цурддæр нæ адтæнцæ. Хъаугъагæнгути басабур кодтонцæ фусунти хестæртæ…

Еци бонæй фæстæмæ ездæнттæн сæ уодхæссæг фестадæй Гуйман æма рæуæнттæ агорун райдæдтонцæ, цæмæй æй æрахæссун кæнонцæ, кенæ ба æй ести хузи рамарун кæнонцæ.

 

3

Бæлæстæбæл бор сифтæ фæззиндтæй æма минкъийгай æгъзæлун райдæдтонцæ. Изæрæрдæмæ сæ хæдзари рази мæтъæлæй бадтæй Хаирхъæз. Цидæртæ æмпъузта, ранигъулдæй арф гъудити: «Цæмæй тарстæн, е мæбæл æрцудæй, – дзурдта æхенимæр, – мæ биццеу хъалтæн нæ ниххатир кодта сæ уæлдай миутæ, исдзурдта сæ нихмæ, æма æй æнцад нæбал ниууадздзæнæнцæ. Ледзун гъæуй ардигæй, фал кумæ»…

Мадæ уæхæн гъудитæ куд кодта, уотæ æ уæлгъос æрлæудтæй Сона, сæ синхæгти рацæргæ уосæ. Хаирхъæз Сонайæн салам равардта, уæдта ин загъта:

– Æрбадæ бал, Сона, еуминкъий. Кæцæй цæуис?..

– Арфæ дин кæнун, Хаирхъæз, – загъта Сона, – мæнæ нæ ездæнттæй хуар дардтон æма син уой бахастон. Нæ бон си ку нæбал æй, нæ хорхбæл нин ку бахуæстæнцæ, исæзмæлун нæ нæбал уадзунцæ.

– Ци бакæнæн, Сона, бонгин – хъаурæгин, мæгур – фæразон.

– Е бæргæ уотæ ‘й, фал…

– Ести фегъустай?

– Ци дæбæл баримæхсон, фегъустон.

– Дзорæ, Сона, мæ хор, дзорæ. Маци ми баримæхсæ, – загъта Хаирхъæз æ куст фæууадзгæй.

– Ци ди æй баримæхсон, æмхузон мæгуртæ ан, – дзурдта Сона, – сæ силгоймæгтæ дзурдтонцæ, зæгъгæ, дан, Гуйман хатир корунмæ ку не ’рбацæуа, уæд æ гъуддаг хуарз нæ уодзæнæй, Зурапти Тасо, дан, уæхæн æфхуæрд нæ ниууодæнсдзæнæй… Дæдæдæй, ести фидбилизтæ ку ‘рцæуа… Фал тæрсгæ ма кæнæ, Хаирхъæз. Уæхæн дзубандитæй фулдæр ци фæууй, уæлдайдæр ба силгоймæгти æхсæн æма уони еугурæй дæ зæрдæмæ ку есай, уæд ма ди ци байзайдзæнæй. Дæхебæл фæххуæцæ, ма тæрсæ… Цæй, изæри зелæнтæ ма мæ ракæнун гъæуй, цæуон, зæгъгæ, фæллух кодта Сона æ дзубанди æма рандæй.

Хаирхъæз æ бунати бадгæй байзадæй æма æ цæстисугтæ æ фудхуз цæсгонбæл æруадæнцæ, æ бауæр диз-диз кодта, æ билтæ змалдæнцæ. Раст еци афони сæ тургъæмæ æрбахизтæй Гуйман æма æ мади уæхæн уавæри ку фæууидта, уæд сагъдæй райзадæй еудзæвгарæ рæстæг, уæдта хæстæгдæр бацæугæй, тарст гъæлæсиуагæй исдзурдта:

– Ци кæнис, Нана, сæйгæ дæ?

– Неци дæн сæйгæ, – æхе фæффедаргæнгæй, – загъта Хаирхъæз, – уæдта игъæлдзæг дæр цæбæл уон?

– Ести лæгъуз хабар ес?

– Ес, мæ хор, ес. Ездæнттæ агорунцæ, цæмæй сæмæ иссæуай æма си хатир ракорай, кенæдта, дан, се ’фхуæрд нæ ниууодæнсдзæнæнцæ… Мадта, ци æнамонд дæн, цæмæн мæ равардта Хуцау уодхарæй мæлунмæ… – Æма бабæй цæстисугтæ, зур-зургæнгæй, нæуæгæй æркалдæнцæ Хаирхъæзи цæсгонбæл…

Гуйман арæхстгай æрбадтæй, æ сæр æруагъта, æ цæсгон мæстгунæй-мæстгундæр кæнгæ цудæй, маст æ зæрди фунхтæй æма æхенимæр дзурдта: «Нæ, уони куд фæндуй, уотæ нæ уодзæнæй! Гуйман сæмæ хатир корæг некæд иссæудзæнæй, фудгин нецæмæй дæн! – Лæгæй-лæгмæ ба фæууиндзинан! Мæ мадæн мин ци зиндзийнæдтæ фæууинун кодтонцæ, уони ба син æз сæ уодтæй исесдзæнæн! Берæ нæбал кæндзæнæнцæ æлдареуæг! Адæм син балæдæрун кæндзæнæнцæ сæ цъамар миутæ. Додой сæ къона кæнуй!» Еци гъудитæ куд кодта, уотæ гъæунгæй кедæр дзубанди æрбайгъустæй:

– Гуйман, кæд уæхемæ дæ, уæд мæмæ еуминкъий ракæсæ! – Гуйман фестадæй æма тагъд-тагъдæй гъæунгæмæ рауадæй.

Æрбадзорæг разиндтæй Лолати Дзасар.

– Берæ дæ нæ бауорамдзæнæн, – дзурдта мæтъæлхузæй Дзасар, – нуртæккæ фæсевæдæй мæхе гъостæй фегъустон не ’лдæртти унаффæ, етæ дзурдтонцæ дæу туххæй, цæмæй дæ а дууæ бони æрахæссун кæнонцæ, кенæ ба дæ маргæ ракæнонцæ. Ами дин нæбал ес лæууæн æма, дæхуæдæг куд баунаффæ кодтай, уотæ бакæнæ, кенæ дæхе идард бæстæмæ райсæ, кенæ ба гъæдæмæ. Тæрсгæ ма кæнæ, æмбæлдзинан ма…

– Хуарз, – загъта Гуйман æма уобæл рахецæн æй сæ дзубанди.

Еци æхсæвæ ефтонгæй гъæдæмæ рараст æй. Уæдæй фæстæмæ нимад æрцудæй абæрегбæл. Бон ку фæтталингæ уидæ, уæд ездæнттæ еу гъæуæй иннемæ еугæйттæй цæун нæбал æндиудтонцæ, ка рацæуидæ, е ба æнæфидбилизæй фæстæмæ нæбал æрæздæхидæ…

 

4

Хъубадти ездæнттæ гъæдгæс Оразæй испайда кæнуни унаффæ рахастонцæ. Еу изæр имæ фæдздзурдтонцæ Бадей хæдзарæмæ, æ хæццæ дзубанди райдæдтонцæ. Туйгъанти Амурхан дзурдта:

– Мах, Ораз, дæуæй ан арази. Нæ гъæуи ку æрцардтæ, уæдæй нурмæ агъаз кæнис баделиати муггагæн, æма дин арфæ кæнæн… Ду ба куд зæгъис, Баде?..

– Æз дæр уотæ зæгъун. Боз си ан. Æй æгъдаугин адæймаг, уæдта нæ фидтæлтæ дæр цардæнцæ Найфонти хæццæ хæларæй…

– Раст зæгъис, мæ кæстæр, раст. Кæд Найфонтæ ездæнттæй нæ ’нцæ, уæддæр æгъдауæй ан æмхузон, сауæнгæ ма кæрæдземæн хæстæгæн дæр бæззæн…

– Бæззæн, Амурхан, – загъта бабæй Баде баходгæй, – æма ка ’й зонуй хæстæгутæ дæр бауодзинан.

– Дæ дзубанди дин лæдæрун, æз Орази нихмæ некæд уодзæнæн…

– Берæ фæббадтæнцæ, берæ хæлар дзубандитæ фæккодтонцæ: не ’Скæнæг Хуцау нин сæ рæстмæ фæккæнæд. Фал ма мæн фæндуй Оразæн уæхæн гъуддаг бафæдзæхсун, аци хæдзари бийнонтæ берæ нæ ’нцæ, дæхуæдæг сæ зонис, ку исарæхсай, уæд Бадей хæдзари байзайдзæнæн. Уодзæнæн ин биццеуи хузæн.

– Раст æнцæ дæ дзубандитæ, – загъта Баде.

– Фал цæмæй уотæ уа, уой туххæй дæ зæрдæбæл еу гъуддаг бадарæ, – дзурдта идарддæр Амурхан. – Нæ зæрдæ æма нæ тогмæ хæстæг дæ, уой дæхуæдæг дæр хуарз лæдæрис, фал ма байгъосæ мæнæ хумæтæг адæммæ, етæ рæдуйунцæ, гъæдгæсæй косун ку райдæдтай, паддзахадон æгъдау кæдæй æнхæст кæнис, уæдæй фæстæмæ дæ фудкой кæнунцæ, уæлдайдæр ба Гуйман. Уотæ ма бангъæл уо æма дæ ардаугæ кæнæн. Нæ, Хуцауæй дин ард хуæрæн. Фал нин еци гъуддаг æхцæуæн нæй. Мæнмæ гæсгæ æй дæхуæдæг дæр фегъустайсæ.

Ораз еуминкъий рагъуди кодта, уæдта ниллæг гъæлæсæй загъта:

– Фегъустон, Амурхан, фал ми не ’руагæс кодта.

– Федарæй ди баруагæс уæд, Гуйман нæ еумæйаг знаг æй, гъæуама си фæййервæзæн.

– Лæдæрун æй, фал уин еци гъуддаги мæ бон ци æй? – загъта Ораз.

– Æ хæццæ тоггин исуай, е нæ нæ фæндуй, марун дин æй нæ кæнæн, фал дин ес æндæр гæнæнтæ, рагъуди сæбæл кæнæ… Нæ кизги хæццæ дæ гъуддæгутæ куд æнцæ, уой дæр лæдæрæн, фал дин хатир кæнæн, нæ зæрдæмæ хæстæг ке дæ, берæ дæ ке бауарзтан, уой туххæй.

– Бахатир кæнетæ, мæ хестæртæ, фал уæ хуарз нæ лæдæрун?

– Ду дæр гъæди фæууис æма е дæр. Дæхебæл æй баууæндун кæнæ, агъаз дæр ин, цит, ракæнисæ, уæдта ибæл мах куд исæмбæлæн, уотæ бакæнæ. Æма уæд нæ кизгæ дæр дæу æма нæ хæлардзийнадæ дæр федар уодзæнæй. Ести уæд, мах фуд ма уæд, рагъуди кæнæ…

Еци æхсæвæ Ораз нæ бафунæй æй, берæ аллихузи нихмæлæуд гъудитæ зилдæй æ сæри магъзи; кадгин муггаг, берæ есбон, уарзон кизгæ Киамиллæ, æви зианхæссæг Гуйман? Уæдта баделиати маст ба? Уотæ гъудигæнгæй рахатæ-бахатæ фæккодта æ хуссæни, уæдта Амурхани фæндæбæл исарази æй.

 

5

Тар мегътæ бурдæнцæ арвбæл, бæлæстæбæл сифтæ нæбал байзадæй. Листæг уарун æхе æййивта уомæл метæй. Дони билтæ æхсæвæ сæлун райдæдтонцæ. Хаирхъæз еу æхсæвæ дæр æ уазал хæдзари æнæ цæстисугæй некæд бафунæй æй; алкæддæр æ цæститæбæл уадæй æ уарзон хъæболæ Гуйман æма уæд æхецæн дзорун райдайидæ: «Уæ, мæ уарзон хъæболæ, кæми дæ, кæми? Хуцау уæхæн æнамондæй мæ цæмæн исфæлдистай…»

Еци рæстæги гъæди хуæнхрæбун æ минкъий лæгæти листæнбæл артмæ хæстæг, æ нимæт æ усхъитæбæл, уотемæй бадтæй Гуйман, æ цæсгон адтæй тар, æдзинæг кастæй артмæ, æ фарсмæ ба – Ораз æма ниллæг гъæлæсæй исдзурдта:

– Бахатир кæнæ, Гуйман, æгæр берæ ке фæдздзурдтон, уой туххæй, фал ма æй никкидæр зæгъун, не ’лдæрттæ æгæр хъал æнцæ, мæгур адæми фезмæлун дæр нæ уадзунцæ.

– Дæ дзубанди раст æй, Ораз, фал дæмæ кæд уæхæн гъудитæ ес, уæд æлдæрттæн уотæ зæрдиагæй цæмæн косис? Мæгур адæмæн гъæдæмæ сæ над цæмæн исæхгæдтай?

Ораз арф ниууолæфтæй, цæхæр ракъахта æма райдæдта идарддæр:

– Ци бакæнон, мæгурдзийнадæ мæ исæзмæлун нæ уадзуй, Гуйман, æндæр мæбæл зæрдæ нæййес æнгъæлис? Кенæдта мæгур адæми тухстдзийнадæ кæд нæ лæдæрун, уæд æзинæ æхсæвигон талинги, куд мæ маке фæууина, уотемæй дæ мæгур мадæ Хаирхъæзæн мæхудæг сог ластайнæ… Лæдæрун сæ, Гуйман, фал ездæнттæн ку нæ косон, уæд мæ мадæ, мæ фидæ, мæ минкъий æнсувæртæ æма хуæртæ цæмæй дарон? Бæх нæййес, зæнхæ нæййес. Гъе, е дин мæ уавæр…

– Адæм, адæм, Ораз… Бæласæ æнæ уедæгтæй сор кæнуй, дæхе ма еуварс кæнæ фæллойнæгæнæг адæмбæл.

Еуминкъий рæстæг рабадтæнцæ æнæдзоргæй, уæдта сабурдзийнадæ фехалдта Ораз:

– Дæ бийнонтæбæл ма тухсæ, Гуйман, цæйбæрцæ мæ бон уа, уойбæрцæ сæмæ мæ цæстæ дардзæнæн. Дæ мадæ мин хъæбæр зæрдиагæй фæдзахста, цæмæй еууæхæни фæззиннай, æз ин фæззæгъун, дзæбæх, зæгъун æй, фал си уæддæр не ’руагæс кæнуй.

– Хуарз, фæззиндзæнæн исон æхсæвæ, – загъта, æ цæсгон никкидæр фæттардæр æй, – æцæг мин хабæрттæ игъосун кæнæ.

– Е дин мæ барæ, Гуйман, – загъта федарæй Ораз…

Бон цъæх кæнун райдæдта, уотæ Ораз цудæй сæ гъæу æрдæмæ. Æ гъости зилдæнцæ Туйгъанти Амурхани дзубандитæ, гъуддаг искæнунæн афонæ æй, зæгъгæ. Гъудитæ сæри магъзи сæ кæрæдзей æййивтонцæ, уотæ имæ кастæй æма æ сæри дууæ зунди ес æма имæ еу дзоруй: «Ма бакæнæ, Ораз, Гуйман адæми амондбæл ку тох кæнуй, кæрæдземæн æнсувæртæ ку загътайтæ», иннæ зунд ба имæ дзурдта: «Дæ бийнонти мæгурдзийнадæ ма феронх кæнæ, дæ къахæй ма искъуæрæ дæ амонд, Амурхани фæдзæхст æнхæст кæнæ!»

Еци бон Ораз фегъосун кодта Туйгъанти Амурханæн, æхсæвæ Гуйман сæ хæдзарæмæ æрцæудзæнæй, зæгъгæ. Еуминкъий ма ралæудтæй катайгæнгæй, фæсмон имæ æрцудæй, фал гæнæн нæбал адтæй æма æ бийнонтæмæ рараст æй Секермæ.

Ездæнттæ рамбурд æнцæ æма æртинсæй бæхгинемæй фæрраст æнцæ Гуймани размæ. Гъæдгæрæнтти сосæггай бацудæнцæ надгæронмæ æма сæхе баримахстонцæ, исцæттæ кодтонцæ сæ тохæнгæрзтæ æма æнгъæлмæ кастæнцæ Гуйманмæ.

Æвæдзи, айдтайдæ еу æмбесæхсæвæ, уотæ Гуйман бæхбæл цудæй æ райгурæн гъæу æрдæмæ. Нур гъæдæй рахеза, уотæ æ гъостæбæл рауадæй гъæр:

– Змæлгæ дæр мабал фæккæнæ, куййæй игурд, нæ къохти дæ! – Цалдæр гæрахи æй фæккодтонцæ. Æ бæх рахъан æй. Гуймани зæрдæ æ фурмæстæй иссугъдæй. Еу тæрсæ бæласи фæсте æхе æраууон кодта æма æхсун райдæдта æ фудголти. Æхстонцæ æй етæ дæр. Топпи гъæртæмæ фунæй гъæу райгъал æй æма адæм рафæдеси æнцæ, гæрæхтæ цирдигæй цудæнцæ, уордæмæ.

Гуйман æртæ цæфи фæцæй, фал уæддæр бæгъатæрæй тох кодта е ’знæгти хæццæ. Ездæнттæй дууæ фæммард æй, цалдæр ба си уæззау цæфтæ фæцæй. Гуйман æхуæдæг дæр фæцæй мæлæтдзаг цæфтæ…

Бон фæцъцъæх æй. Ездæнттæ сæ мæрдтæ æма сæ цæфти фæххастонцæ…

Гъæубæстæ Гуймани байвæрун фæндæ искодтонцæ кади хæццæ.

– Мæнæ хуарз адæм, корун уи æма мæмæ еуминкъий байгъосетæ.

Дзасар адæмбæл æ цæстæ радардта, уæдта никки мæстгундæрæй загъта:

– Туйгъантæ æма мин Хъубадтæ нæ цирткъахгути фæстæмæ æрбарвистонцæ. Уæ марди, дан, банигæнетæ кæми уæ фæндуй, уоми, æрмæст ин ездæнтти зæнхæбæл бунат нæййес.

– Куд, куд? – исгъæр кодтонцæ æмгъæлæсæй адæм.

– Уæхе зæнхæбæл, дан, æй банигæнетæ, нæхецæн ба зæнхæ нæййес. Нур зæгъайтæ, хуарз адæм, нæ мард кæми банигæнæн?..

Адæм сæ хъæматæбæл æруагътонцæ сæ къохтæ, зæнхæмæ исаразтонцæ сæ цæстингас. Фæстагмæ Созайти зæронд Майрæн цалдæр ампъези ракодта размæ æма загъта гъæрæй:

– Гæрр, мард банигæнуни фагæ дæр нин нæбал ес зæнхæ? Æма ма, уæд хуарз адæм, уæд ма нæ цард ци æй? Нæ тог нин ка баниуазта, еци ездæнттæ ни бустæгидæр гириз кæнун ку райдæдтонцæ, æви нæ фонс æнгъæл æнцæ? Нæ, еци гъуддагæн хатиргæнæн нæййес!..

– Уой бæсти мæлæт хуæздæр æй, зæгъгæ, кадæр багæлста æ дзурд.

– Лæг ка æй, е тагъд æ хæдзарæмæ æма ардæмæ æд тохæнгæрзтæ! Фæууиндзинан, нæ мард банигæндзинан æви нæ! – загъта Дзасар.

Цæстифæнникъулдмæ зиани тургъи силгоймæгтæй уæлдай некебал райзадæй. Цубур рæстæги фæсте адæм фæстæмæ здахтæнцæ æд тохæнгæрзтæ; кæмæ берданкæ, кæмæ фæндзæхстон, кæмæ æхсаргард, кæмæ дамбаца, кæмæ цæвæг, кæмæ сагойнæ…

Æнæуæлдай дзубандийæй, Дзасар сæ разæй, уотемæй адæм рараст æнцæ уæлмæрдтæмæ. Февналдтонцæ цирт къахунмæ.

– Ездæнттæ, лæгдæр уи ка æй, е рацæуæд нæ размæ!

Хабар ку байгъустæй баделиатæмæ, уæд Амурхан æ сæр ниххуаста æма загъта:

– Хуарз нæ бакодтайтæ, мард нигæнун ке нæ уайгътайтæ, уомæй. Ку уин дзурдтон, фагæ маст син искодтан, сæ хуæздæри син бафснайдтан… Нур уинетæ, сау адæм ке æригъал æнцæ, нæ нихмæ федарæй ке исистадæнцæ, уой…

Уæддæр уонæй цалдæр къудеппи æд тохæнгарз фæннæхстæр æнцæ уæлмæрдтæмæ, фал ку бахæстæг æнцæ æма адæми ку рауидтонцæ, уæд фæстæмæ раздахтæнцæ.

Адæм изæрæрдæмæ банигæдтонцæ мард, фæстæмæ сæ хæдзæрттæмæ цудæнцæ æнæдзоргæй, ард бахуардтонцæ, еци бонæй фæстæмæ дорзæрдæ, æгъатир тогцъирти нихмæ сæ топпихуасæ сорæй ке дардзæнæнцæ, сæхе æфхуæрун ке нæбал бауадздзæнæнцæ, уой туххæй.