Нæ паддзахади Президент Владимир Путини бардзурдмæ гæсгæ 2023 анз Уæрæсей нимад æрцудæй ахургæнæг æма гъомбæлгæнæги Анзбæл. Аци æнæмæнгæ ахсгиаг æргъудидзийнади сæйраг нисан ба æй ахургæнæги æма гъомбæлгæнæги ахедундзийнадæ фæббæрзонддæр кæнун.

Нæ адæми ‘хсæн уæлдай кадгиндæрбæл рагæйдæр нимад фæуунцæ, ахургæнæг æхуæдæг дæр, уæдта  ци бийнонти  ‘хсæн фæууй, етæ дæр. Уæлдайдæр ба ма еу бийнонти, еу ахили цалдæр ахургæнæги ку уа, уæд е ба фæлтæрæй-фæлтæрмæ исуй дзиллæн нифсдæттæг æма сæ разæнгардгæнæг. Æма еци хуарздзийнади хабæрттæ ба гъæуама зундгонд уонцæ нæ дзиллæн.

Рохситаугути цалдæр фæлтæремæй зундгонд æй Хъиргъути муггаг дæр. Æма нæ абони дзубанди дæр уой фæдбæл æй. Аци муггаги ‘хсæн ци берæ ахургæнгутæ-гъомбæлгæнгутæ адтæй æма  нерæнгæ дæр ес, уонæн сæ бундорæвæрæг, зæгъун æнгъезуй, иссæй Хъиргъути Тæтæрий фурт Хæдзирæт. Æ кари адтæй, уотемæй исфæндæ кодта скъоламæ бацæун æма еумæйаг ахурадæ райсун. Æма уоййасæбæл хуарз ин ке ‘нтæстæй, уомæ гæсгæ  фараст къласи каст ку фæцæй, уæд æй иснисан кодтонцæ райдайæн кълæсти  ахургæнæгæй. Фæсаууонмæ Новочеркасски педагогон техникум каст фæууогæй ба ‘й Дур-Дури райдайæн скъолай директорæй исфедар кодтонцæ.

Хæдзирæт, ахургæнæги искурдиадæ Хуцауæй лæвæрд кæмæн фæууй, уæхæн лæг адтæй. Кæстæр фæсевæдæн дæнцæн хæссуйнаг, курухон хестæр. Устур Фидибæстон тугъд ку райдæдта, уæд Хæдзирæт дæр немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ тохмæ рандæуйнаг бæргæ адтæй, фал æй æ уæди кусти гъæундзийнадæмæ гæсгæ нæ уагътонцæ, сæрмагонд гæгъæди (бронь) дæр ма ин равардтонцæ. Фал, цидæр адтæй, уæддæр 1941 анзи гъæубæсти  фиццаг тугъдонти хæццæ рандæ ‘й тогкалæн тугъдмæ. Уæлахез æй æрæййафта Болгарий. Сæрæгасæй сæхемæ исæздæхгæй, æ царди фæстаг бæнтти уæнгæ  райдайæн кълæсти ахургæнæгæй фæккуста Дур-Дури скъолай.

Хæдзирæти æ дæсниадæй бафæнзтонцæ æ дууæ хуæри Асиат æма Назянкæ дæр. Дзæвгарæ рæстæгути фæккустонцæ адæмон ахуради къабази. Асиат адтæй сувæллæнтти рæвдауæндони гъомбæлгæнæг, Назянкæ ба райдайæн кълæсти ахургæнæг, фиццаг сæхемæ, Дур-Дури, уой фæсте ба Горæтгæрон райони.

Æ фиди надбæл рацудæй Хæдзирæти кизгæ Валя дæр. Дууинсæй анземæй фулдæр фæккуста ахургæнæгæй Хæзнидони астæуккаг скъолай.

Хæдзирæтæн æ фурт Анзор равзурста æфсæддон дæсниадæ. Æнтæстгинæй каст фæцæй еумæйагæфсæддон училище æма берæ æнзти дæргъи фæккуста аллихузон бæрнон бунæтти Советон Æфсади рæнгъити, сауæнгæ ма фæсарæнти дæр – Германий Демократон Республики æ рæстæги Советон Æфсадæн ци къуар адтæй, уоми. Фал уæддæр æ тоги, æвæдзи фæттухгиндæр æй æ фиди дæсниадæй сæрустурдзийнадæ æма  Æфсæддон-политикон академий философон хайадæ каст фæууогæй, райдæдта косун Ленингради А.Ф. Можайскийи номбæл æфсæддон-космосон академий философий кафедри ахургæнæгæй. Фæстæдæр, философон наукити кандидат исуни фæдбæл, наукон диссертаци багъæуай кæнгæй, æ куст райдарддæр кодта Стъараполи крайи æфсæддон-ахурадон уагæдæнтти ахургæнæгæй. Болкъон, профессор Хъиргъути Хæдзирæти фурт Анзор исгъомбæл кодта ахургæндти фæлтæртæ. Уой хæццæ ба ма фескъуæлхтæй куд публицист, берæ зæрдæмæдзæугæ æрмæгутæ ин мухургонд æрцудæнцæ æма ма цæуй, куд Стъараполи крайи, уотæ Цæгат Иристони мухури фæрæзнити, зæгъæн, газет «Дигори» дæр.

КОЛИТИ Витали, Уæрæсей финсгути Цæдеси иуонг:

– Кадгин муггаг æнцæ дигори ‘хсæн Хъиргъутæ. Æма мин цийнаг æй, берети си ке фæсмардтон æма нерæнгæ дæр ма ке фæсмæрун. Уæлдай æхцæуæн ба мин е æй, æма аци муггаги ‘хсæн уойбæрцæбæл берæ ахургæнгутæ ке ес –  æнæгъæнæ фæлтæртæ. Уонæй кедæрти хуарздзийнæдтæй æз мæхуæдæг хайгин дæн, Хъиргъути Сократ мин ахургæнæг адтæй, Хъиргъути-Дзуццати Розæ Генай кизгæ дæр уотæ. Сократи  кизгæ Лариси хæццæ ба еу къласи ахур кодтан. Хъæбæр дæсни адтæй ахурмæ. Ахид исфинсинæ уой тетрадæй хинцуйнæгтæ.

Кæддæр еу устур курухон лæг уотæ загъта: «Хуцаумæ ес еунæг хуарздзийнадæ – адæмæн ахургæнæги дæсниадæ раттун. Иннæ дæсниæдтæбæл ба адæми ахургæнæг æхуæдæг ахур кæнуй…» Тæходуй æма Сократ æма Рози хузæн ахургæнгутæ нæмæ фулдæр ку уидæ, уæд нæ дзилли зундирахаст цæйбæрцæбæл уæлдæр æвæрд уидæ. Æма, уал ахургæнæги ци муггаги адтæй æма ес, еци дзилагæй арфиаг куд нæ уæн! Уæхæнттæй федауй не ‘фсарæ æма ирæзуй нæ кадæ!

Фæстæдæр нæ байзадæй Анзори иннæ æнсувæр Васили дæр. 1963 анзи бацудæй Ленингради А.А. Жданови номбæл паддзахадон университети философон факультетмæ æма ‘й каст фæууогæй, фæстæмæ æрæздахтæй Иристонмæ. Куста Цæгат Иристони хуæнхаг-металлургон институти ахургæнæгæй, 1977 анзи ба багъæуай кодта философон наукити кандидати диссертаци æма дзæвгарæ æнзти дæргъи фæккуста Цæгат Иристони Паддзахадон университети доцентæй. Адтæй нæ республики нимаддæр  ахургæндти ‘хсæн.

Аци бийнонтæбæл дзоргæй, æнæзæгъæн нæййес Хæдзирæти хестæр фурт Александри бийнойнаг Хъиргъути-Бичегкути кизгæ Маряй туххæй дæр. Дууинсæй анземæй фулдæр фæккуста химий ахургæнæгæй Дур-Дури фиццаг астæуккаг скъолай.

Хъиргъути Дабайи фурт Петр, болкъон, Ленингради æфсæддон-медицинон академий рауагъдон, æфсæддон госпитæли сæргълæууæг. Æфсæддон службæй рацæугæй, кодта наукон ахурадон куст, иссæй медицинон наукити кандидат. Уой хæццæ ба ма зæгъун гъæуй уой дæр, æма иссæй Краснодари медицинон хуæрти уæлдæр ахуради медицинон институти бундорæвæргутæй еу, æхсæрдæс анзей дæргъи фæллæвардта разамунд куд ректор. Еци рæстæги  ци берæ нæуæгдзийнæдтæ бахаста ахурадон процессмæ, уонæн банимайæн дæр нæййес. Устур ахургонд æма æхсæнадон архайæгæн хъæбæр бæрзонд аргъ кодтонцæ куд е ‘мкосгутæ, уотæ студенттæ дæр.

Хъиргъути Тæкъай фурт Дзасте – уруссаг æвзаг æма литератури ахургæнæг, ахур кодта кæстæрти литературæ æма аййевадæ уарзунбæл. Берæ рæсугъд фæндитæ бæргæ адтæй æ зæрди, фал ин сæ æнæхайири тугъд æрдæгбæл фескъудта.

Хъиргъути Тасой фурт Тотурбег уæлдæр партион скъола каст фæууогæй, æрвист æрцудæй Хæзнидони скъоламæ директорæй. Бæргæ хуарз райдæдта косун, æнтæсгæ дæр ин берæ цидæртæ бакодта, фал уомæн дæр  æ рохс бæлдитæ тугъд æрдæгбæл фескъудта. Нæбал исæмбалдæй æ фидиуæзæгбæл æригон цардбæллон лæхъуæн.

Хъиргъути  Геуæргий фурт Сократ 1951 анзи каст фæцæй Цæгат Иристони педагогон институти физикон-математикон факультет æма фæстæмæ æрæздахтæй æ минкъий гъæу Æхсæрисæрмæ. Ами скъолай косгæй, æригон ахургæнæгæн бантæстæй æ педагогон архайди ахуради арæзтади бæрзæндтæмæ исхезун. 1984 анзæй 1999 анзи уæнгæ ба разамунд лæвардта аци скъолай коллективæн. Сократ адтæй гъæуи нимаддæр æма дзурддзæугæдæр лæгтæй еу. Некæд байаурста æхебæл, кæстæр фæлтæр гъомбæл кæнунæн лæвардта æ еугур хъауритæ æнæгъæнæйдæр. Адтæй Республикæ Цæгат Иристон-Аланий ахуради Министради кадгин косæг. Гъæубæсти дæр æма е мгустгæнгути ‘хсæн дæр ин цæйбæрцæбæл бæрзонд кадæ адтæй, уомæн æвдесæн æй е дæр, æма æ фæсмæрдæ, 2003 анзи Хъиргъути Сократи ном  лæвæрд æрцудæй, дæсгай æнзтæ уодуæлдайæй ци скъолай фæккуста, уомæн.

Сократи дæсниадæ æма куст райдарддæр кодта æ кæстæр кизгæ Ларисæ дæр. Дууинсæй анзей бæрцæ бакуста адæмон ахуради къабази. Æ берæ æнзти уодуæлдай фæллойни туххæй ин лæвæрд æрцудæй республики æма Уæрæсей Федераций кадгин косæги нæмттæ.

Цæгат Иристони педагогон институти уруссаг-ирон факультет 1952 анзи каст фæууни фæсте æ райгурæн гъæуи куста Хъиргъути – Цагъати  Хъаурбеги кизгæ Кларæ. Уогæ бустæги раст нæ уодзæнæй, «косгæ кодта», зæгъгæ, загъд, растдæр уодзæнæй зæгъун: «Æ уодæй арт цагъта!..»

Педагогон кусти ветеран, республикæ Цæгат Иристон-Аланий æскъуæлхт ахургæнæг, е æ царди æртиндæс æма дууинсæй анзи равардта ахургæнæги кустæн. Мадта уомæй уæлдай ба ма сабийти æхцул кодта аййевадæбæл – разамунд ци театралон къуарæн лæвардта, уони архайди кой  идæрдтæбæл райгъустæй. Скъолай драмон къуари хæццæ исфæлгонц кодта  Задæлески Нанай разагъди  сорæт, æхуæдæг си сæйраг роли гъазгæй.  Гъæубæстæ имæ устур десæн цудæнцæ кæсунмæ.

Хъиргъути Геуæргий фурт Валоди  дзæвгарæ рæстæгути фæккуста Реданти зингъомбæлгæнæн сувæллæнтти сæрмагонд училищей. Зæгъун æнгъезуй уотæ, æма  æррæстæ хумæтæги ахургæнæг нæ адтæй, фал цæугæ энциклопеди. Æ зонундзийнæдтæ уойбæрцæбæл арф æма æгæрон адтæнцæ æма сæбæл рахæссæнтæ дæр нæййес. Еци куст фæккодта æнæгъæнæ цуппар æма дууинсæй анзей дæргъи.

Хъиргъути Тимофейи фурт Аркадий – экономикон наукити доктор, профессор, 1989 анзæй фæстæмæ косуй Цæгат Кавкази хуæнхон-металлургон институти. Райдæдта ассистентæй æма исхизтæй ректори фиццаг хуæдæййевæги уæнгæ, æй диссертацитæ гъæуайгæнæг  Совети иуонг. Хуæдæфсармæ æма хуæрззæрдæ адæймаг, æ разамундæй æнтæстгинæй сæ диссертацитæ багъæуай кодтонцæ фондз кандидати. Нуртæккæ дæр æнтæстгинæй косуй аспирантти хæццæ. Æй нæ республики Ахуради æскъуæлхт косæг, берæнимæдзон грамотитæ ба дзорæг æнцæ æ зунд æма æ кусти уагæбæл.

Цæллати-Хъиргъути Иуани кизгæ Алетæ æ фæллойнадон над райдæдта 1970 анзи Мостиздæхи скъолай райдайæн кълæсти ахургæнæгæй. Ахургæнæг æма директори бæрнон куститæ байеу æнцæ еу силгоймаги медуоди. Æдзæстхезæй зæгъун æнгъезуй уотæ, æма Алетæн скъола адтæй æ дуккаг цардиуагæ, æ хæдзарæ.

Сументи-Хъиргъути Сослæнбеги кизгæ Беллæ 1955 анзи каст фæцæй Цæгат Иристони паддзахадон  педагогон институти фæсарæйнаг æвзæгти факультет. Косун райдтæта 15-аг скъолай. 1971 анзæй фæстæмæ ба куста Цæгат Иристони паддзахадон университети англисаг æвзаги ахургæнæгæй.

Хъиргъути-Дзуццати Генай кизгæ Розæ фондз æма инсæй  анзей дæргъи фæккуста Æхсæрисæри скъолай географи æма химий ахургæнæгæй. Фæлтæрдгун ахургæнæги ном  абони дæр ма ахид æримисунцæ æ раздæри ахургæнуйнæгтæ.

Хъиргъути-Хъæдохти Хадзимурзи кизгæ Милæ æхсæрдæс анзи фæккуста скъолай математики ахургæнæгæй.

Хъиргъути – Тубети Налухъи кизгæ Лидæ æма Хъиргъути –Магкати Тæкъай кизгæ Алетæ дæр равзурстонцæ, исфæлдистадон æма гуманитарон æгъдауæй æнæгъæнæ дуйнебæл тæккæ ахсгиагдæр еугур дæсниæдтæн дæр сæ фиццаги-фиццагдæр бундорæвæрæг ка ‘й, уой – райдайæн кълæсти ахургæнæги куст.

Хъиргъути Зоя – дууинсæй анзей дæргъи фæллæвардта уруссаг æвзаг æма литератури уроктæ скъолай.

Ахуради къабази аллихузон æздæхти адтæй сæ архайд, Хъиргъути ахилæй ахурадон уагæдæнтти ка фæккуста, еци адæмæн. Педагогон фæллойни ветеран, Хъиргъути-Гæбæккати Валентинæ Дзæуæгигъæуи 18-аг скъолай фæккуста æстдæс анзи,  царди фæззелæнти куд арæхсун гъæуй, уобæл ахургæнгæй. Сувæллæнтти ахур кодта хуйунбæл, хуæруйнаг кæнунбæл, æма берæ æндæр, æнæмæнгæ зонуйнаг гъуддæгутæбæл.

Дур-Дури скъолай 1962 анзæй фæстæмæ фæккуста райдайæн кълæсти ахургæнæгæй Хъиргъути-Чехойти Зинæ (Земфирæ) Сангей кизгæ.

Раст уодзæнæй уотæ дæр зæгъун, æма  райдайæн кълæсти ахургæнæги куст уотид дæсниадæ нæй, е æй цардиуаги æгъдау æма фæткæ.  Сувæллæнттæмæ уарзон зæрдæ дарун, сæ хæццæ кæрæдзей лæдæрун,  сæ хæццæ æмдзæрийнæй арæхсун. Æма Зини къохи еци гъуддаг уæлдай хуæздæр æфтудæй.

Камбилеевки райдайæн кълæсти абони дæр ма æнтæстгинæй косуй уæлдæр категорий ахургæнæг Хъиргъути-Цæрикъати Мухаджири кизгæ Капитолинæ. Дæсни æма фæлтæрдгун педагог, Уæрæсей ахуради кадгин косæг æма Республикæ Цæгат Иристон – Аланий æскъуæлхт ахургæнæг.   Исфæлдистадон цæстæй ке кæсуй æ кустмæ, æ берæ зонундзийнæдтæ, æ устур искурдиадæ  æма хъаурæ æнæвгъауæй ке дæттуй ирæзгæ фæлтæрæн, уомæ гæсгæ, 2007 анзи Капиталинæ Мухаджири кизгæ иссæй Уæрæсей Федераций  хуæздæр ахургæнгути ‘хсæн конкурс «Анзи ахургæнæг»-и  уæлахездзау. Лæвæрд ма ин æрцудæй Уæрæсей Федераций астæуккаг ахуради кадгин косæги ном.

Тохъайти-Хъиргъути Агубей кизгæ Альмæ дууинсæй анзей бæрцæ косуй Синдзигъæуи скъолай уруссаг æвзаг æма литератури ахургæнæгæй æма ахурадон хайади сæргълæууæгæй. Æй Республикæ Цæгат Иристон-Аланий ахуради æскъуæлхт косæг.

Хъармани ба ахургæнæгæй косуй æ хестæр хуæрæ Гæуисти- Хъиргъути  Светæ. Æ уодуæлдай фæллойни туххæй ин лæвæрд æрцудæй Уæрæсей Федераций еумæйаг ахуради кадгин косæги ном.

Дзæуæгигъæуи 11-аг скъолай райдайæн кълæсти ахургæнæгæй нур фондз æма дууинсæй анзей бæрцæ райдайæн кълæсти ахургæнæгæй косуй Хъиргъути-Фæрниати Батæрбеги кизгæ Иринæ.

Нæ республики сæйраг сахари 28-аг скъолай ба 1986 анзæй фæстæмæ косуй Хъиргъути-Сарахъати Арсæмæги кизгæ Альбинæ.

Гъе уæхæн ахургæнгути бон æй сувæллæнти зæрдити нифс æма разæнгарди цæхæртæ исрохс кæнун, цæрæццагдзийнадæ æвзурун кæнун.

Еци скъолай ма косуй æртиндæс æма инсæй  анзей бæрцæ Хъиргъути Арсæмæги кизгæ Заремæ дæр. Ес имæ æхе æхсæнадон-политикон цæстингас. Æма ин еци менеугутæ агъаз кæнунцæ скъолай ахурадон хайади сæргълæууæги кусти медæгæ. Сæрбæрзондæй  хæссуй Уæрæсей Федераций еумæйаг ахуради  кадгин косæги ном.

Байти-Хъиргъути Мухарбеги кизгæ Дзерассæ химий ахургæнæг уогæй, дууинсæй анзей бæрцæ косуй скъола-интернати, сæ фæггæнæнтæ æма равналæнтæ сæхе барæ кæмæн нæ ‘нцæ, уæхæн ахурдзаути хæццæ. Архайуй, седзæр сабийтæн сæ ниййергути хузæн унбæл, сæ хæццæ  еу цардæй цæрунбæл.

Хъиргъути-Гæздæнти Мухтари кизгæ Еленæ ба нур æртæ æма инсæй анзей дæргъи косуй Гергити Валерийи номбæл аййевæдти колледжи адæмон инструментти хайади ахургæнæгæй. Сæрбæрзондæй хæссуй республикæ Цæгат Иристон-Аланий культури æскъуæлхт косæги кадгин ном.

Хъиргъути рохситаугути фæлтæрти цардгъондзийнадæ идарддæр дæр федарæй-федардæр ке кæндзæнæй, уомæн ба бафæнзуйнаг æвдесæн е æй, æма муггаги кæстæртæй беретæ сæ карни сæйраг гъуддагæн æвзарунцæ ахургæнæг-гъомбæлгæнæги дæсниадæ. Зæгъæн, Хъиргъути-Æмбалти Зæрини бафæндадтæй сабийти рæвдауæндони гъомбæлгæнæги дæсниадæбæл исахур кæнун æма æрæги иссæй Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети психологон-педагогон факультети студенткæ. Рæствæндаг уо, Зæринæ, æма дæ бæлдитæ зæрдирохсæй исæнхæст уæнтæ!..

Æнцон нæй ахургæнæги куст. Уомæ гæсгæ ба æ цард еугурæйдæр еци дæсниадæн ка иснивонд кодта, етæ еугурæй дæр æнцæ кади аккаг.

РЕДАКЦИЙÆЙ.

Аци æрмæг  Хъиргъути-Тотоонти Хасани кизгæ Фатимæ ке бацæттæ кодта, уой еума хатт уомæ гæсгæ зæгъæн, æма æ хуæдæфсармæдзийнадæмæ гæсгæ си æхе кой, гъай-гъайдæр, нæ ракодта. Уотемæй ба е дæр æй Хъиргъути муггагæй ахурадæ æма ирæзгæ фæлтæрти гъомбæлади къабази хъазауатонтæй еу, зингæ æнтæстдзийнæдтæй си æскъуæлхуй. Æй педагогон фæллойни ветеран, Республикæ Цæгат Иристон-Аланий æскъуæлхт ахургæнæг, педагогон наукити доктор, Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети педагогон ахуради кафедри профессор. Уой хæццæ ба ма нæ редакций агъазгæнæг газет рафинсуни гъуддаги – Хъиргъути Аркадийи хæццæ архайуй, цæмæй сæ муггаги еугур бийнонтæ дæр есонцæ газет «Дигорæ».

ХЪИРГЪУТИ-ТОТООНТИ Фатимæ, педагогон наукити доктор, профессор