Кадæ æма ради хæццæ исæмбалдæй æ 95 анзей юбилейбæл, археологти, кавказæртасæг историкти, иранистти наукон кустити еудадзугдæр æ кой кæмæн фегъусуй, еци Владимир Кузнецов. 250 зонадон-æртасæн кусти æма берæ монографити автори бунтæ цæмæдес кæнунцæ дзилли дæр – æ киунугæ «Очерки истории алан» мухури устур тиражтæй, нури уæнгæ цуппар хатти рацудæй, фал уæддæр ци балхæнунмæ, ци библиотекити киунугути тæрхæгутæбæл зин иссерæн æй. Æхцæуæнæй агорунцæ адæм æ нæуæг киунугæ «Кто мы? Осетины – аланы Кавказа» дæр. Æ бундорæвæрæн гъудитæй ин еу къуар уæ размæ хæссæн, Иристон æма ирон адæмæн зæрдиагæй лæггадæгæнæг зундгонд ахургондæн арфæ кæнгæй.

Аланистон æма алантæн-иристойнæгтæн тæккæ медесгундæр, сæ кадæбæл кадæ æфтауæг, фал, уой хæццæ, фудæвзарæндæр рауадæнцæ X-XII æностæ. Райдайæнти æнæгъæнæ Нигулæн Европи паддзахæдти дæр ирæзтæй экономикæ, федар кодтонцæ социалон царди бундортæ, политикон иуонгтæ. Нигулæн Аланистон æнæмæнгæ гъæугæ адтæй Византийи политикæ æма дипломатийæн, никки ма Константинопольмæ комкоммæ над дæр æ дæлбарæ ке адтæй, уомæ гæсгæ.

Паддзахадон нисанеуæги хæццæ X æноси тæккæ ахсгиагдæр цау иссæй Нигулæн Аланистонбæл киристон дин парахаткæнуйнадæ. Дин таугути архайд фæррæстмæ ‘й, райтинг æй аргъауæнти арæзтадæ. Алани уæдмæ иссæребарæ ‘й хазарти дæлбарæй, фал бабæй се ‘знæгтæ 932 анзи тугъди фæууæлахез æнцæ, æма, араббаг историк Аль-Масуди куд зæгъуй, уотемæй Аланийæй ратардтонцæ император ке æрæрвиста, еци саугинти. Гъома, 930 анземæ алантæбæл исаргъудтонцæ, æма сæмæ уæдмæ дини куст кодтонцæ айдагъдæр византийаг саугинтæ.

Мах Сергей Малахови хæццæ еу рæстæг, фал хецæнтæй æрцудан еумæйаг сæйраг хронологион хатдзæгмæ: аланти киристон кæнуни гъуддаг райдæдта Аланистони паддзахадæбæл, хæстæг имæ ка адтæй еци адæмбæл æма сахари цæргутæбæл кадгин уавæрти исаргъаунæй 916-917 æнзти. Æдеугурæй динбæл æфтауни архайд цæйбæрцæ рæстæг байахæста, уой нæ бон зæгъун нæй. Уой хæццæ мин дузæрдуггаг нæй исаргъуди фиццаг бунат – нуртæкки Дæллаг Архызи зæнхæ, Устур Зеленчуки ком. Æ цæгатæрдигæй ес Зеленчуки аргъауæн. Арæзт æрцудæй, куд кафедралон аргъауæн Константинополи патриархийи Алайнаг епархийæн. Уомæн ес сæрмагонд æвдесæнтæ, дзурдтон сæбæл мæ монографи «Зодчество феодальной Алании»-й. Сæ сæйрагдæр – донаргъуди бунат, иссирдтан æй 1960 анзи ракъæхтити рæстæг. Æз ма си иссирдтон агъазиау дзиуарæ, раздæр къохи хæсгæ ка адтæй, уæхæн. Уой фæсте æ бронзæ хуæцæн расастæй (кенæ ‘й расастонцæ хазартæ, византийаг саугинти ку тардтонцæ, уæд). Грекъагау ибæл финстмæ гæсгæ ‘й исцалцæг кодта Хуцауи уарзон динбæл хуæст Фома, æма ‘й зæгæлтæй фарсбæл бафедар кодта. Е хуарз, фал Дæллаг Архыз æма цæгатаг аргъауæнмæ уæхæн лæмбунæг цæстингас цæмæн дарунцæ? Æвæдзи, уомæн, æма имæ 1067 анзи цудæй уæди зундгонд алайнаг фæтæг, Аланистони паддзах Номдзуд Дургулель. Нуртæккæ е фулдæр бунат ахæссун райдæдта историографий. Хъаурæгин адтæй уомæй, æма æ адæми æнгом ке кодта, æфсæддон-политикон  бастдзийнæдтæ ин ке адтæй Византийи æма Гурдзий хæццæ.

1900 анзи Зеленчуки нæлгоймæгти моладзандони цæгатаг аргъауæни уæлмæрдти иссирдтонцæ саст дорин дзиуарæ, никки еу уæхæн дзиуарæ ба раргом кодта майор Потемкин. Финст ибæл адтæй: 1013 анз. Гъома, XI æноси райдайæни ами адтæй уæлмæрдтæ, æма е æй, аргъауæн си берæ раздæр, X æноси, ке исаразтонцæ, уомæн æвдесæн. Уомæ гæсгæ мæ гъуди æй бæлвурд – кæд си 916 анзи фиццаг хатт исаргъудтонцæ, уæд еци рæстæгмæ ма аргъауæн æ куст кодта.

Никки ма еу, синхаг цæгаткавказаг адæмтæмæ ка нæййес, уæхæн киунугæ. 1900 анзи ци дзиуарæ иссирдтонцæ, уобæл ес Сугъдæг Николайи ном амунд. Ахургæндтæ зæгъунцæ, зæгъгæ, е Сугъдæг Николай Мирликийский кенæ ба Николай Чудотворец, зæгъгæ, зундгонд ка ‘й, еци дзиуарæ ‘й. Æвдесæнтæ ес, æнæгъæнæ Нигулæн Аланистонæн дæр агъазгæнæг ке адтæй, уомæн. Дигоронау дзорæг адæм си цардæй, æма абони уæнгæ дæр Сугъдæг Николай хъæбæр кадгин æй Дигори æхсæнади, бæлвурдæй, Донифарс æма Мæхчески. Дзиуари ковæндæнттæ ес ирæнттæмæ дæр. Всеволод Миллер амонуй Мукалгабурти ковæндонæ. Е, дан, Цъæйдони билæбæл Сугъдæг Николайи номбæл арæзт киристон аргъауæни кæлæдздзаг æй. Ес ма никки дæнцæнтæ æрхæссæн, Аланистонæнæн киристон дзиуæрттæ уарзон ке адтæнцæ, уомæн XIII æноси, тæтæр-мангол ку æрбампурстонцæ, уæд сæ хуæнхтæмæ сæ хæццæ фæлластонцæ, æма уоми нæуæгæй «райгурдæнцæ», гъома, еци хуцæуттæн фæззиндтæй киристон нæмттæ. Уæхæн æййивддзийнæдтæ Цæгат Кавкази айдагъ ирæнттæмæ æрцудæй, æма ма е никки еу ирд æвдесæн æй, ирæнттæ æма дигорæнтти дадзинтти нигулæн аланти тог ке кæлуй, уомæн.

Ирæнттæ ма, Миллери финститæмæ гæсгæ, Сугъдæг Николайи бæрæгбон кодтонцæ 9-23 майи. Аланистон нур дæр цæруй рагон хуæнхон кæмтти æгъдаумæ гæсгæ.

Мадта Курттати коми ба, Дзæуæгигъæуи 1830 æнзти коменданти финститæмæ гæсгæ, дууæ номхигъдеми æртæ хатти æмбæлуй Алантигъæу: 14 цæрæн бунати, 88 цæрæги. Гъома, киунугæй ист ном неци хузи ‘й, гъæу адæм сæхуæдтæ уотæ исхудтонцæ. Ирон адæмæй сæ рагистори иронх некæд адтæй, æма уомæй деси æфтаунцæ алке дæр.

Ке зæгъун æй гъæуй, X æноси фæсте киристон тæвагæ кæбæл фæззиндтæй, уæхæн цæрæн бунæттæ ма Аланистони никкидæр адтæй. Зæгъæн, аргъауæнтæ ес Теберда æма Хъобани цæугæдæнтти билтæбæл. Сæ еу ба æрбунæттон æй Суани къæдзæхи цъопбæл. Еци рауæн аланти размæ дæр, бæлвурд, нимад адтæй арв æма Хуцаумæ хæстæг бунатбæл. Ами адтайдæ муртакк ковæндонæ дæр. Киристон дин парахатгæнгутæ еци гъуддагæй арæхстгинæй испайда кодтонцæ.

Номдзуд Дургулель XI æноси 80-аг æнзти рамардæй, æма, Аланистон паддзахадæбæл ци менеугутæмæ гæсгæ нимад адтæй, етæ уайтæкки исæфун райдæдтонцæ. Археологон æрмæг куд дзоруй, уотемæй феодалти æндаг бакастæй хуæдбарæдзийнадæбæл тох (абони дæр дуйней æнгæс хабæрттæ цæуй!) исæфтмæ кæнун райдæдта. Тюркаг цæугæцардгæнæг знæмтæ базмалдæнцæ, æма фæстагмæ Цæгат Кавкази арф бахизтæнцæ. Никки ма Византи дæр фæллæмæгъ æй, æма аланти æхсæнадæ бустæги ниддехтæ ‘й.

Уæдмæ тæтæр-мангол æрбампурстонцæ, æма истори иннердæмæ разилдæй. Раздæри аланийæн æ кой дæр нæбал адтæй, æ бунати исирæзтæй Иристон. Знаг ниццагъта æма сæ цæрæн бунатæй ратардта берæ адæми, байста берæ зæнхитæ. Фал ирæнтти фидтæлтæ сæ историй туххæй зонуйнæгтæ багъæуай кодтонцæ, се ‘взаг, æгъдау, культурæ нæ феронх кодтонцæ. Мингай æнзти дæргъи тохæнтæ дæр сæ, куд адæмихатт, уотæ нæ исæскъудтонцæ! Цæйбæрцæ империтæ æма нацитæ ранигъулдæнцæ иронхуати фæлми, ирæнттæ ба абони дæр æнцæ рагон æма еци-еу рæстæг нуриккон, сæ синхæгти хæццæ хæларæй цæрæг кавказаг адæмихатт. Берæ цæмæдесаг хабæрттæбæл ма æрдзорæн ес, фал сæйраг фарста: «Ка ан?»-æн историй æвдесæнти бундорбæл нур дæр нæ бон æй федар дзуапп раттун: «Ирæнттæ, Кавкази алантæ!»