МÆХÆМÆТТИ Хадзирæти фурт Æхсарбег… Нæ зундгонд ахургонд, историон наукити доктор, профессор, Цæгат Иристони Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети рагон дуйней æма астæуккаг æности историй кафедри бундорæвæрæг, Цæгат Иристони фиццаг этнограф… Устур Фидибæстон тугъди хъазауатонæй фæттох кодта немуцаг-фашистон æрбалæборгути нихмæ. Сурх Æфсади рæнгъитæмæ имæ фæдздзурдтонцæ 1941 анзи июли æма ’й рарвистонцæ ахур кæнунмæ Астрахани æфсæддон-авиацион скъоламæ. 1942 анзæй фæстæмæ архайдта тугъдтити Хонсар-Хорнигулæн фронти, куд æфсæддон хæйттæй еуей комиссари хуæдæййевæг. Архайдта бæгъатæрæй – уомæн æвдесæн æ хуæрзеугутæ: Намуси III къæпхæни орден, майдантæ. Гъулæггагæн, уæззау цæф ке фæцæй, уой фудæй æй фронтæй рарвистонцæ сæхемæ. Партион куст кæнгæй, фæцæй каст институт дæр. Æма райдæдта æ наукон-педагогон куст. Цæйбæрцæбæл æнтæстгинæй, уомæн ба æвдесæг æй е дæр, æма Мæхæмæтти-фурт адтæй антропологон æма этнографион æхсæнадон конгрессти иуонг, аллихузон мадзæлтти архайæг, Мæскуй паддзахадон университети историон факультети лекци бакæсунмæ ’й байагориуонцæ.
Мæхæмæтти Æхсарбеги райгурд-бæл аци анз 17 феврали исæнхæст æй сæдæ анзи (1920-1983). Уой фæдбæл сæрмагонд æрмæг ниммухуркæнуйнаг ан, абони ба ин мухур кæнæн æ уацтæй еу.

Алли адæммæ дæр ес сæхе æгъдæуттæ. Етæ хъæбæр раги фæззиндтæнцæ. Кудфæстæмæ, уотæ æййевгæ цудæнцæ, уой хæццæ хуæздæргæнгæ.
Берæ хуарз æгъдæуттæ ес ирон адæммæ дæр. Етæ æнгом баст æнцæ кæрæдзей хæццæ. Еске си ку фехалай, уæд дæ адæм уайтæккæдæр бафеппайдзæнæнцæ. Зæгъдзæнæнцæ дин: мæнæ ами хуарз бакодтай, мæнæ уоми ба – лæгъуз.
Зæрдæбæл дарун гъæуй еу гъуддаг: мах адæми æхсæнадон æгъдæутти бундор æвæрд æрцудæй недзаманти, муггагæй ма ку цардæнцæ, уæд. Уомæ гæсгæ дессаг нæй, феодалон æма капиталистон æхсæнадон цардæвæрди ма муггагæй царди рæстæги æгъдæуттæ ке фæззиннунцæ, уой хæццæ хатгай тухгинæй, е. Фал рæстæг домбай æй. Размæ куд цæуй, уотæ æнауæрдонæй сæттуй зæронд æгъдæуттæ – нæуæг æхсæнæдон фæззиндтитæ домунцæ нæуæг рахастдзийнæдтæ, нæуæг цæстингастæ. Еци хузи уæлдай домагæдæр разиндтæй капиталистон цардарæзт. Е æ домбай куройни æрæнсадта хуæнхаг адæми æхсæнадон цардиуагæ.
Мах æрдигон адæймаг æ фиццаг ба-каст æма миутæй дæр æхе кæддæриддæр æргом кодта æма кæнуй нур дæр. Бæрæг æнцæ æ исдзурд, æ салам. Зундгонд ахур-гонд Пфафф финста: «Къæрцгъосдзийнадæ æма ездондзийнадæ сæмæ уа (гъома, ирæнттæмæ – Ред.) – æгъдауи тæккæ фиццагдæр домæн». Еци ахургонд, æ гъуди идарддæр хъæртун кæнгæй, дзурдта: «…Мах ирæнттæмæ бафеппайдтан уой, æма рагацау лæмбунæг расагъæс кæнунцæ, ци миуæ бакæнунмæ, ци зæгъунмæ фæгъгъавунцæ, уобæл. Æцæгæлæнтти хæццæ сæ дзубанди æй фæлмæн».
ХЕСТÆР-КÆСТÆР КÆМИ НÆ ЗОНОНЦÆ, УОРДÆМÆ ФАРНÆ НÆ ЦÆУЙ!..
Ирон адæм хъæбæр нимайунцæ хестæрти æма силгоймæгти. Уони хæццæ дзорунцæ ездон цъухи уагæй. Æгъдауи бæрæг æнцæ, сæ хæццæ ци æвзагæй дзорæн ес æма нæййес, сæ рази хе куд дарун гъæуй, уой. Зæронд лæг ку фæззинна, уæд ин гъæуама кæстæртæ уæлæмæ исистонцæ, уой хæццæ хæдзарæмæ ку бацæуа, айдагъ уæд нæ, фал, гъæунги ку цæуа, уæддæр. Уæхæн дзамани хестæр фæззæгъуй: «Арфæгонд уотæ, исбадетæ». Фал уæддæр æригæнттæ фæллæуунцæ, цалинмæ хестæр еуцæйбæрцæдæр райевгъуйа, уæдмæ.

Кенæ ба, зæгъæн, лæгтæ фæццæунцæ къуарæй. Дууæ ку уонцæ, уæд гъæуама кæстæр цæуа рахесæрдигæй, хестæр – астæуæй, астæуккаг кари лæг ба – галеуæрдигæй. Уæхæн фæткæ цæмæн æвæрд æрцудæй? Кедæр си багъудæй иннетæй рараздæр ун (зæгъæн, над исбæрæг кæнун, цидæр исаразун), уæд гъæуама ихæс банхæст кæна тæккæ кæстæр, рахесæрдигæй цæуæг. Дууемæй байзайгæй, хестæр фæууй рахес фарсæй.
Уæхæн æгъдау ес бæхгинтæмæ дæр. Еуæй-еу рауæнти (зæгъæн, Тæгиатæмæ) адтæй уæхæн æгъдау, æма тæккæ кæстæр бæхгин цудæй разæй. Иннетæ – æ фæсте. Уотемæй хестæр адтæй æ бунати – рахес фарсæй. Тæккæ кæстæр гъæуама адтайдæ галеуæрдигæй, кæронæй. Еугурей хестæр ба – рахесæрдигæй, дуккаг. Уомæн æ галеу фарс – дуккаг хестæр.
Бæлццæнттæ бахъæрдтæнцæ сæ бунатмæ, зæгъæн, иуазæгуати. Рахизтæнцæ бæхбæттæни рази. Е бæ фæууй колдуари рази. Уой хæццæ ба ма бунатмæ бæхъæртгæй, бæлццæнттæ гъæуама æр-лæудтайуонцæ уотæ, цæмæй цæгиндзæ райзадайдæ бæхти рахесфарс. Кенæ ба багъæудзæнæй хæдзарæн æ къилдунмæ рахезун. Е ба хæдзари хецаумæ гъулæг фæккæсдзæнæй, гъуди кæндзæнæй, нæ мæ нимайунцæ, зæгъгæ. Бæхти бæттуй кæстæр, фусунтæй зæронд лæг кенæ æфсийнæ, уонæй уæлдай иуазгутæбæл исæмбæлæг ку неке уа, уæд.
Иуазæг бæхæй нæ рахезуй, цалинмæ фусунти хецау æ размæ рацæуа æма ин «еблагъуæ» нæ зæгъа, уæдмæ.
Хестæр цæунвæндæ ку искæна, уæд имæ кæстæр æ бæх бакæнуй. Е хæдзарæмæ ку ’рбацæуй, уæд æ размæ кæстæртæ рауайунцæ, æ бæх, æ нимæт, æ саргъ ин бафснайунцæ.
Дууæ бæхгини надбæл ку фембæли-уонцæ, уæд гъæуама æрбацудайуонцæ кæрæдзей рахесфæрсти: гъæуама кæ-рæдземæ равардтайуонцæ галеуфарс. Цæмæн? Бæхгинти рахес къохти уиуонцæ æхситæ. Æгъдаумæ гæсгæ, исæмбæлгæй, æхсæ гъæуама æвдист ма цудайдæ. Е ’хсæ римæхсæгау бакæнидæ иуазæг фусунти тургъæй ку рараст уидæ, уæддæр.
Иуазæг æ фусунтæй естæмæй боз нæй, зæгъгæ, уæд е ’хсæй æрцæвидæ бæхи рагъ. Уæхæн дзамани фусун æхе неци уинæг æма неци лæдæрæг искæнидæ, фал æхенимæри ба зæгъидæ: уой дин нæ зæрдæбæл бадардзинан.
Æхсæн дарæн нæййес силгоймæгтæ кæми лæуунцæ, уоцирдигæй. Уони рази бæхи цæвун не ’нгъизтæй – уæд е æфхуæрди хузæн адтæй.
Кенæ ба уотæ. Нæлгоймаг фæццæуй фестæгæй. Æ размæ æрбацæуй силгоймаг. Æрбауагъта æй æ рахесфæрсти, лæдзæг ба æ галеу къохмæ райста. Цубурдзурдæй, силгоймаги хæццæ фембæлгæй, нæлгоймаг архайдта уомæн фулдæр, хуæздæр аргъ искæнунмæ, аккаг æгъдау ин раттун-мæ. Барæ некæмæн адтæй уой рази хе уæлдæр кæнунæн, хъаурæ æвдесунæн.
Ирон адæммæ бæрæг адтæнцæ, ке хæццæ куд æма ци ’взагæй дзорун, кæми ци дзорун гъæуй, етæ, салам раттуни æгъдæуттæ. Еске хæццæ дзубанди гъæуама адтайдæ хебæлхуæцгæ, ездон. Æригон биццеу кенæ сувæллон зæронд лæгмæ дзурдтонцæ «дада», «баба», етæ дæр сæмæ дзурдтонцæ: «мæ хор», «мæ хъæболæ», «мæ цæстæ». Аразидзийнади, саламдзийнади, еблагъуи хузи дзурдтонцæ: «табуафси». Хъæбæр гъарунцæ зæрдæмæ сæ дзубандитæ: «дæ рун дин бахуæрон» æма æндæртæ. Лæгбæл фембæлгæй, уо-мæн гъæуама, æнæмæнгæ, радтай салам, кæд æ хæццæ зонгæ нæ дæ, уæддæр.
Раги адтæй, уæдта нур дæр ес уæхæн æгъдау, æма зонгæ æмбали хæццæ фембæлгæй, гъæуама уой бафарстайсæ е ’нæнездзийнадæй. «Се ’мбæлтти хæццæ, сауæнгæ ма, æгириддæр ке нæ зонунцæ, уони хæццæ фембæлгæй, – финста Хъанухъуати Инал, – ирæнттæ æнæгъдаудзийнадæбæл нимайунцæ, уой е ’нæнездзийнадæй нæ бафæрсун».
Къох есуни æгъдау ирæнттæ райстон-цæ иннæ адæмтæй. Сауæнгæ ма 70-аг æнзти дæр ма кæрæдземæн салам лæвардтонцæ, цонг е ’рæмбуйникъæдзæбæл фæкъкъæдзæ кæнгæй æма уотæ зæгъгæй: «Дæ бон хуарз уæд! «Дæ над раст уæд!» Салам раттуни еци дзурдтæ абони дæр байзадæнцæ.

ХУÆДÆФСАРМÆ АДÆЙМАГ – АДÆМÆН Æ ФЕДАУЦÆ!..
Бæрæг æнцæ нæлгоймаг силгоймагæн салам раттуни, силгоймаги (раздæр салам дæттуй нæлгоймаг) дзуаппи, хестæрæн салам раттуни дзурдтæ æма уотæ идарддæр. Еци саламтæ лæвæрд цудæнцæ æнæ уæлдай дзурдтæй, ездонæй, адæймагуарзонæй.
Æма айдагъ фембæлди рæстæг нæ адтæнцæ ирон адæм уæхæн фæлмæнзæрдæ. Хецæн кæнунцæ, фæндараст зæгъунцæ, уæддæр иуæнгти хезуй сæ алли дзурд дæр. Еци ездондзийнадæ, еци зæрдибунæй цæугæ фæлмæн дзубанди еу æма дууæ иуазæги нæ бафеппайдтонцæ.
Хъæбæр бæрæг адтæй кæрæдзей хæццæ дзубанди кæнуни уагæ. Ами гъудæй хъæбæр хебæлхуæцгæ ун. Адæм ходиуонцæ тагъд æма гъæрæй дзорагæбæл. Æхсæнадон бунати гъæрæй дзорæн нæ адтæй. Тагъд дзорагæй зæгъиуонцæ: «Рæуæг сæр æй!..»
Хуарз некæмæ кастæй, е ’мдзубанди-гæнæгмæ кæронмæ игъосун нæ фæразун, æ дзурд ин æ гъæлæсæй есун. Уæлдай ходуйнаг ба адтæй, дууæ адæймаги дзорун-цæ, уæд сæмæ дзурд гæлдзун. Хестæрти ’хсæн кæстæртæн нæ федудта дзубанди кæнун.
Кæрæдзей хæццæ дзубанди кæддæриддæр цудæй сабургай, æнæсхъиуд дзубандитæй. Неци хузи адтæй æнæуагæ цъухæй дзорун. Рæсугъд, аййев, арфгъуди æмбесæндтæ дзубандий ахид æмбал-дæнцæ. Гурумухъ, тузмæг дзубандитæн бунат нæ адтæй. Æвæдзи, адæймагæн куд æхцæуæн фæууй, ирон æвзаг æма ирон æгъдæуттæ хуарз ка зонуй, уæхæнмæ игъосун! Æ дзубанди фæццæуй еци лигъзæй.
Ирон адæм некæд уарзтонцæ, сæ дзубандий ци бæлвурд культурæ ес, уой ихалун, уомæ кудфæнди цæстæй кæсун. Дзубанди кæнгæй, ниуæзтгун лæги фæууинд алкæмæндæр синдзи хузæн адтæй. Цитæ лæхурдта, уонæмæ исмæстгун уиуонцæ. Уомæ гæсгæ еци хузи æ нифс неке хаста æхсæнадон бунатмæ бацæун, уæлдайдæр ба уоми е ’взаг исуадзун. Устур аргъ кодтонцæ адæм финги æгъдæуттæн.
Евгъуд рæстæгути этногрæфти æма нуртæккæ этнографион æрмæги берæ ’вдесуйнæгтæй зундгонд куд æй, уотемæй ирæнттæ хуæрунмæ адтæнцæ ездон, уæлдайдæр иуазæгуати.
Уруссаг æфсæддон дохтир И.И. Пантюхов, Кавкази уогæй, æ гъос дардта бунæттон адæмти цардмæ. Æма е финста: «Ирæнттæ хуæрунцæ уойбæрцæ, æма европаг, уотæ хуæргæй берæ рæстæг цæрун нæ бафæраздзæнæй!»
Еци гъуди идарддæр хъæртун кæнуй, профессор Кокити С. Е финста: «Ирæнттæ хуæруйнагмæ сæ гъос уоййасæ нæ дарунцæ, уæдта имæ хъæбæр фæразон, губунбæл хуæцгæ ‘нцæ. Фудхуæрдæ кæнун, губундзæл ун, – зæгъуй е, – æй устур ходуйнаг. Стонги кой минкъий ракæнун дæр нимад цæуй æдзæсгондзийнадæбæл, æнæфсармæдзийнадæбæл. Гъе, уомæ гæсгæ хъæбæр фæразон æнцæ ирæнттæ стонг дзаманти, цийфæнди стонг уогæй дæр, уой туххæй некæд иской кæнунцæ».
ФИНГИ ÆГЪДАУ АДÆЙМАГÆН ФÆЛВАРÆН ÆЙ…
Уотæ ке гъуди кæнунцæ, уомæ гæсгæ исæвзурдæнцæ финги ’гъдæуттæ дæр. Финги уæлгъос бадгæй, адæймаги берæ фæззелæнтæ зонун гъæуй.
Финги уæлгъос хе куд дарун гъæуй, е кæрæй-кæронмæ дæр бæрæг æй. Иуазæгу-ати уай, дæхе бийнонти ’хсæн уай, уæддæр гъæуама æнхæст кодтайсæ æгъдау. Фингæ хестæрæй-кæстæрæй, алкæмæй дæр агоруй æхе аккæгтæ. Фингитæ аллихузон хуæруйнæгтæй зæу-зæу ку кæнонцæ, уæддæр гъæуама комидзаг кæнай сабур-гай. минкъийгай, гъæуама фусунтæ ма бафеппайуонцæ, стонг дæ, уой.
Хуæргæй дзорæн нæ адтæй. Ходуйнаг адтæй, ци хуæруйнаг дин æрæвардтонцæ, уой еугурæйдæр бахуæрун. Еуминкъий ма си гъæуама иуазæг ниууагътайдæ æнæвнæлдæй, гъома, фингесæггаг.
Куд уинæн, уотемæй ирон финги уæлгъос бадун некæд æвдиста рæстæг дзæбæх рарветун, хуарз бахуæрун æма баниуазун. Е адтæй фæлварæни хузæн. Финги уæлгъос адæймаги уагæмæ фæк-кæсунцæ дæсгай цæститæ. Финги уæлгъос адæймаг æхе куд дардта, уомæ гæсгæ ин исаккаг кæниуонцæ æхсæнади дæр. Уомæ гæсгæ алкедæр фингæмæ ’вналдта арæх-стгай, дзурдта арæхстгай, гъуди кодта æ алли исдзурдбæл дæр.
Адæймаги менеугутæй æ зунд, е ’сдзурд, æ ракъахдзæфæй фулдæр аргъ нецæмæн кодтонцæ. Уонæмæ гæсгæ си зæгъиуонцæ, цæйбæрцæбæл лæг æй, уой.

Финги уæлгъос бадгутæй алкедæр зудта: еци менеугутæ имæ уодзæнæнцæ уæд, æма æ зунд ку нæ баниуаза, уæд.
Хуæрун æма финги уæлгъос дзубанди кæнгæй, алкедæр æхе гъæуай кодта фæррæдуйунæй, ести æнæргъуди миуæ бакæнунæй. Иуазгутæ кæрæдзей фарсмæ фæббадиуонцæ цалдæргай сахæттæ, фал си уæддæр неке фæррасуг уидæ.
Алкæмæндæр барæ адтæй финги ниуазæн нæ баниуазун. Æрмæст уæхæн дзамани урдугистæгæй ракоридæ: «Фæццох мæ кæнетæ». Нæдæр финги хестæр, нæдæр урдугистæг нæ ниллæууиуонцæ, седти ниуазæнæн æнæ ниуазгæ нæй, зæгъ-гæ. Еци барæй лæгæн æ бон адтæй бадти рæстæг еу къуар хатти испайда кæнун.
Уой хæццæ, бадти райдайæни «æз нæ ниуазун» ка зæгъидæ, уомæ идарддæр сæхе нæбал бахатиуонцæ. Еуæй-еуетæ ба ниуазæнæй райахуадиуонцæ æма ‘й фæстæмæ урдугистæгмæ радтиуонцæ. Цубурдзурдæй, бадгутæй алкедæр архайд-та уобæл, цæмæй æ бон бауа кæронмæ фæббадун æма ма фæррасуг уа.
АДÆМИ КАДÆ ÆГЪДАУИ ХУАРЗÆЙ ÆНТÆСУЙ!..
Финги уагæ берæ аразгæ адтæй хестæ-рæй. Фиццагидæр уомæй цæуй æгъдау. Лæдæруй æ алли дзурд, гъуди кæнуй æ алли миуæбæл дæр. Бæллуй уомæ, цæ-мæй бадт рæсугъд рарвета. Финги хестæрæн фулдæр хæттити исбадун кæниуонцæ иуазгути хестæри, еци бунати еу кенæ дууæ хатти ка нæ бадтæй, æ ихæстæ хуарз ка зудта, уæхæни. Уæлдæр амунд æгъдæуттæмæ, ездондзийнадæ æма æндæр менеу-гутæмæ гæсгæ бадт цудæй «дипломатон хунди» уагæбæл. Нæ си адтæй, зæрдæмæ ка нæ цудæй, уæхæн миутæ.
Финги уæлгъос адтæй еу уæхæн æгъдау: кæд æма исбадтæ, уæд кæронмæ ма исистæ. Æма алкедæр уотæ кодта. Кæд бадт изæрæй сауæнгæ сæумæмæ рахастайдæ, уæддæр ходуйнаг адтæй «хуссун мæмæ цæуй», «бафæллад дæн» кенæ æндæр ести зæгъун.
Кæстæртæ гъæуама фингæй раздæр исистадайуонцæ.
Ирон адæми аллибони царди ма берæ æндæр уæхæн æгъдæуттæ ес. Сæ еугуремæн фадуат нæййес ранимайунæн. Фал ами, æвæдзи, раст уайдæ дæнцæнæн академик В.Ф. Миллери дзурдтæ æрхæссун. Е дзурдта: «Ирæнтти мæгур хæдзæртти европаг сугъзæрийнæ галауантæй фулдæр æгъдау ес».
Ирон хуæнхаг адæми культури хæццæ, царди хæццæ хуарз зонгæ ка адтæй, еу уæхæн уруссаг автор финста: «Хуæнхаг лæги зæрдæ гъæздуг æй. Æ фæлмæн уарзт уайтæккæ разиннуй, кæд дæсгай æностæ хуæнхаг адæмти ’хсæн тузмæгдзийнадæ æвзурун кодтонцæ, уæддæр. Рæсугъддзийнадæ, аййевдзийнадæ, поэзи уомæн æцæгæлон нæ ’нцæ. Е нæ, фал имæ етæ ‘нцæ æрдзæй, уæдта, зæгъæн ес, хъæбæр хуарзæй. Хуæнхаг лæг федауцæ æй е ’скъуд цъохъати, гъунтъуз ходи æма ни-мæти дæр. Лæугæ ку фæккæнуй, уæд еци æмраст, е ’змæлд ба æй тагъд, дзæгъæли хумæтæги некæд дзоруй. Æ миутæ æнцæ хумæтæг æма æнаййеп».
Фæстагмæ мæн фæндуй бафеппайун уой, æма ирон æгъдауи, ирон лæги уаги хъæбæр бæрæгæй зиннунцæ адæймагдзийнадæ, берæ æности дæргъи иннæ адæмти хæццæ æнгом цæруни фæлтæрддзийнадæ: алли адæм дæр ин фадуат лæвардтонцæ сæ культури хуарздзий-нæдтæ ’рбайсунæн. Уæлдæр дзубанди ци æгъдæуттæбæл цæуй, етæ æвдесунцæ ирон адæми культури гъæздугдзийнадæ.
Аци æгъдæутти туххæй уомæн нæ фин-сæн, æма сæ еугур фæнзуйнаг æнцæ нур-тæккæ, кенæ ба – рагæлдзуйнаг. Хуарзæй си ци ес, е, æвæдзи, исбæздзæнæй царди.

1968 анз