Хуарз адæймаг хорæй игъаугидæр нæй, зæгъгæ, фæззæгъунцæ. Алкедæр имæ æхе хæстæгдæр фæлласуй, алкедæр фæффæндуй æхе имæ хъæбæрдæр батавун.

Хори хузæн зæрди гъарæй алкæддæр тавта адæми нæ уарзон актер, зундгонд режиссер, Уæрæсей Федераций аййевæдти æскъуæлхт архайæг, Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон премий лауреат Цихити Мæирбег дæр.

Уомæ гæсгæ ’й, кæд, гъулæггагæн, не ’хсæн нæбал æй, уæддæр æй нæ дзиллæ зæрдтагонæй имисунцæ, нæ Иристонæн æма нæ национ аййевадæн ци берæ хуæрзти бацудæй, етæ иронх нæ ’нцæ.

Абони ба ’й уомæ гæсгæ имисæн, æма 2 майи æ райгурдбæл исæнхæст æй дæс æма цуппаринсæй анзи (1932-1995).

Гъе, æцæг хорискасти хузæн хуæрзцубур рауадæй æ цардвæндаг Цихий-фуртæн. Куддæр е ’цæг лæги карæмæ бахизтæй, уотæ ибæл æрдæгнадбæл батар æй царди хор.

Гъо, Мæирбег, æцæгæйдæр, хори хузæн æ зæрди гъарæй тавта æ адæми, уонæн балæггадæ кæнун нимадта е ’стурдæр ихæсбæл, фал… Хори хæццæ æмхузæн нæ рауадæй æ хъисмæт.

Хор нуртæккæ дæр кæд ранигулуй, уæддæр бабæй нæмæ дуккаг бон нæуæгæй бæрзонд арвæй ракæсуй, фал нæмæ, устур гъулæггагæн, нæ уарзон артист Цихити Мæирбег нур некæдбал ракæсдзæнæй хори хузæн æ медбилтиходгæ, нæбал ин фегъосдзинан æ игъæлдзæг, циргъзунд дзубандитæ, нæбал æй фæууиндзинан, е æ царди медæгæ еугуремæй фулдæр ци Ирон театр уарзта, уой сценæмæ рацæугæй.

Мæирбегæн аййевади æ къохи ци нæ бафтудæй кæронмæ исæнхæст кæнун, еци фарнæ ин абони идарддæр хъæртун кæнуй æ цардæмбал, зундгонд зартæгæнæг Котолити Мария, æма ин нæ зæрдæ зæгъуй нæуæг æма нæуæг исфæлдистадон æнтæстдзийнæдтæ.

Цихити Мæирбеги хæццæ ма фæстаг хатт фембалдтæн 1995 анзи. Уæд, Нæуæг анзи хуæдразмæ, æ хæццæ бадзубанди кодтон, цæмæй си интервью райстайнæ. Рагацау бацæттæ кодтон фарстатæ дæр. Телефонæй имæ бадзурдтон, рæстæг ин кæд уодзæнæй еумæ фембæлунæн, зæгъгæ, уой туххæй.

Е ми хатир ракурдта æма мин фæлмæн гъæлæсиуагæй гъазгæ хузи уотæ:

– Хатир бакæнæ, мæнæ мæ аци æнæхайири грипп æ буни искæнунмæ гъавуй, æма ’й куддæр «рампурсон», уотæ фембæлдзинан.

Фал, устур гъуллæгагæн, Мæирбег «рампурсун» ци грипп гъавта, е æгæр æгъатир разиндтæй, æма, æз æ хæццæ ку дзубанди кодтон, уомæй дууæ боней фæсте рахецæн æй æ цардæй.

Иристони дзиллитæ устурæй-минкъийæй æрцудæнцæ æ хæдзарæмæ еци саударæн бони Цихити Мæирбегæн фæстаг фæндараст зæгъунмæ. Абони хузæн ма мæ зæрдæбæл лæууй, Мæирбеги уæззау кирæ Ирон театри рæзти ку хастонцæ, уæд мæмæ, цæмæдæр гæсгæ, уотæ фæккастæй, цума, æ уарзон театри фæрстæ фæууингæй, Цихий-фуртæн æ цæсгон ниррохс æй æма нуртæккæ æ цæститæ байгон кæндзæнæй. Уой бафеппайдтонцæ мæ фарсмæ лæугутæй кадæртæ æма етæ дæр кæрæдземæ æнæдзоргæй бакастæнцæ.

Цихити Мæирбеги хæццæ берæ æнзти дæргъи усхъæй-усхъæмæ фæккуста Ирон театри актер, нæ республики аййевæдти æскъуæлхт архайæг Къумæлæгкати Мурат. Мæнæ куд зæгъуй е Мæирбеги берæвæрсуг исфæлдистади туххæй:

– Ирон театр зæрдæй ка бауарзта, æма ин æ цард фæстаг исуолæфти уæнгæ ка равардта, уонæй еу адтæй Цихити Мæирбег. Гургъахъ æма вазуггин адтæй Мæирбеги над аййевади бæрзæндтæмæ. Еуæй-еу актертæмæ исфæлдистадон «амонд» уайтæккæ баходуй, фал хусгæ дæр тагъд ракæнуй. Æцæг искурдиадæ ба фиццаг минкъийгай ферттевуй æма фæстагмæ хъæбæр ирдæй рохс кæнун райдайуй. Цихий-фуртæн дæр æ искурдиадæ бонæй-бонмæ ирддæр æма тухгиндæр кодта.

…1958 анз. Иристони театрдзаутæ уæд фиццаг хатт базонгæ ’нцæ Мæирбеги аййевади хæццæ. Кæд сценæбæл, актер уогæй, ци сорæттæ исфæлгонц кодта, етæ хъæбæр берæ нæ ’нцæ, уæддæр се ’хсæн ес уæхæнттæ, кæцитæ абони дæр ма зæрдæбæл æрлæуунцæ æма ирдæй цæстити размæ райгас унцæ. Етæ ’нцæ спектакльтæ: Германси «Эскадрæйы мæлæт»-æй – Босс, Темирати Давиди «Мухтар»-æй – Знаур æма Кузнецови, «Мах горæт»-æй – Глухарь, Гамзатови «Горянка»-йæй – Лабазан æма берæ æндæртæ.

Сценæбæл ци фæлгонцтæ исаразта Мæирбег, уонæй тæккæ ирддæр æй Цопанати Хаджумари «Ныхæй-ныхмæ»-йæй Саулохи сорæт. Аци уадзимис финст æй колхозти цардарæзтбæл. Саулох æй колхозтæ исаразуни нихмæ. Æй цъамар æма фудзæрдæ адæймаг. Хъæбæр хуарз исарæхстæй Цихий-фурт аци вазуггин роль адæми размæ рахæссунмæ.

Цихити Мæирбег кæд хуарз арæхстæй сценæбæл гъазунмæ, уæддæр æ зæрдæ алкæддæр дзурдта режиссер исунмæ. Æма бавзурста æ хъауритæ. Иссæй Луначарскийи номбæл театралон институти уæлдæр режиссерон къурсити студент. Каст сæ фæцæй æнтæстгинæй.

Фиццаг къахдзæфтæ, фиццаг дипломон куст… Фиццаг спектакль… Ами, æнæмæнгæ, фиццагидæр гъæуама раргом кæна æ искурдиадæ, æ режиссерон хъауритæ.

Æма берæ рагъуди-багъудий фæсте федæни устур режиссер равзурста Гаглойти Владимири лирикон драмæ «Уарзондзинады кадæг». Берæ хъауритæ бахарз кодта æ исæвæрунбæл. Байзадæй ма ин рольтæ байуарун. Рольтæ раст байуарун ба æй спектакли æнтæстдзийнади сæйрагдæр рахуæцæн, режиссери уæлахез.

Ами дæр бабæй нæ фæррæдудæй Мæирбег. Сæйраг рольти – Уатати Бибо æма Галазти Земфирæ, Тъурити Махар… Фал зæронд Бимболати роли ба ка?.. Уоми дæр цалдæр дзурдемæй уæлдай ку нæ ес, уæд æй ке барæ бакæна? Саламти Къолай – æндæр неке.

Уой хæццæ Цихий-фурт испайда кодта, ирон сценæбæл нуриуæнгæ ка нæма адтæй, уæхæн аййевади нæуæг хузтæй – театрдзаутæ фиццаг хатт фæууидтонцæ диалог мæрдти бæстæй аци дуйнемæ.

Аци спектакль хъæбæр фæццудæй адæми зæрдæмæ. Фæррæстмæ ’й æ фиццаг къахдзæф Цихий-фуртæн.

Цихити Мæирбег режиссери кустмæ уæдæй фæстæмæ е ’ргом хъæбæрдæр раздахта æма æ къохи æфтудæй нæуæгæй-нæуæгдæр æнтæстдзийнæдтæ. Сценæбæл кæрæдзей фæдбæл фæззиндтæнцæ æма адæми зæрдитæмæ фæццудæнцæ Мæирбеги æвæрд спектакльтæ Годжицати Исахъи «Æз ус нæ курын», Темирати Давиди философон спектакль «Цæргæсты хох», Тибилти Лемзæйи «Æхсидгæ зæрдæ», Корнейчуки «Платон Кречет», Ибрагимбекови «Алыгъдысты», Гоголи зундгонд «Ревизор» æма æндæртæ.

Цихий-фурти искурдиадæ, куд устур режиссер, уотæ никки хъæбæрдæр рабæрæг æй, е сценæбæл Хубецти Райи финст пьесæмæ гæсгæ спектакль «Мады фарн» ку исæвардта, уæд. Хъæбæр берæ хуарæнтæ æма нæуæгдзийнæдтæ бахаста режиссер аци нæуæг спектакльмæ. Ами дæр исарæхстæй, рольтæ раст дехгæнгæй. Спектакль дзæвгарæ фæццардгъондæр æй æма аййевадон æгъдауæй фæхъхъаурæгиндæр æй, сæйраг – мади роль Беккузарти Орзетæн ке бабарæ кодтонцæ, уой фæрци.

Аци спектаклæн устур аргъ искодтонцæ театралон критиктæ æма аййевади устур дæснитæ. Уæлахези 40 анзей кадæн сахар Новороссийски Уæрæсей хонсайраг хаййи театралон аййевади æркасти дæр ин дзæгъæли хумæтæги нæ исаккаг кодтонцæ фиццаг къæпхæни диплом.

ХОДИ Камал (1941-2021), Цæгат Иристони адæмон поэт:

– Цихити Мæирбеги хæццæ мах хъæбæр лимæнæй цардан. Уомæн æ уодисконд уæхæн адтæй, æма æ искурдиадæ дæр адтæй хегъæдон куд режиссер, куд актер, куд æмгарæ, уотæ дæр.

Куд æхсæнадон архайæг, уотæ дæр хецæн кодта иннетæй. Еурæстæг Мæирбег адтæй нæ Парламенти депутат, æма иннетæй игъаугидæр æмбурдти дзурдта иронау. Нифсхастæй зæгъидæ, Хецауадæн æхцæуæн ка уа, уæхæн дзубандитæ нæ, фал дзурдта, æ зæрдæ цæбæл ристæй, еци гъудитæ.

– Мæирбег адтæй айдагъ аййевадон косæг нæ, фал нæ адæми аккагæй-аккагдæр фурт, æма æ рохс ном æноси цæрдзæнæй нæ дзилли зæрдити, æ кадæ нæрдзæнæй æ райгурæн Иристони еугур, сауæнгæ кæройнаг рауæнти дæр…

Мæирбег Ирон театрæй уæлдай берæ нæуæг спектаклтæ исæвардта Уруссаг паддзахадон драмон театри сценæбæл дæр. Е уоми сæйраг режиссерæй ку куста, уæд æ фæрци ами æвæрд æрцудæй цалдæр спектакли нæ номдзуд фидибæстон драматургти пъеситæмæ гæсгæ: Вишневскийи пьесæмæ гæсгæ арæзт спектакль «Оптимистическая трагедия», Григорьеви «Дочь русского актера», Некрасови «Актер» æма Розови «Дама».

Фал еу дзамани, нæ Ирон театр дууæ дехи ку фæцæй, уæд Мæирбегæн æ зæрдæ цума дууæ дехи ракодтонцæ, уотæ зин ин адтæй, æма, аци коллективæй устур хатиртæ ракоргæй, фæстæмæ æрбацудæй æ уарзон Ирон театрмæ, æма бабæй æ устур искурдиадæ æма аййевадæй идарддæр рохс кодта театрдзаути зæрдитæ.

Мæирбег театрæй уæлдай дессаги сорæттæ исаразта берæ кинонивти дæр. Киноаййевадæн æхе домæнтæ ес. Алли театралон актери бон нæ фæууй дæсни киноактер исун. Фал бабæй ами дæр æрдзæ устур искурдиадæ балæвар кодта Мæирбегæн, æма е хъæбæр дæсни æма арæхстгинæй рагъазта берæ документалон æма аййевадон кинонивти. Зæрдæмæгъаргæ сорæттæ исаразта кинонивтæ «Сюрпиз», «Волшебная папаха», «Во всем виновата Залина», «И оглянулся путник», «По следам Карабаира», «Оглянись и найдешь друзей» æма æндæртæ.

Мæскуй цуппар урухэкранон аййевадон кинониви – «Тегеран-43», «Фронт в тылу врага», «Секунда на подвиг» æма «Покушение» ку истонцæ, уæд Великобританий премьер-министр У. Черчилли роли ка рагъазтайдæ, уæхæн устур конкурси хузи æвзурстонцæ берæ актерти. Се ’хсæн адтæй Мæирбег дæр. Уобæл Черчилли уæледарæс ку искодтонцæ æма ’й, Сталини роли ка гъазта, уой фарсмæ ку ’рлæуун кодтонцæ, уæд ССР Цæдеси адæмон артист Евгений Леонов премьер-министри уæледарæс фæстæмæ æ уæлейæй раласта. Мæирбегмæ хæстæгдæр балæудтæй æма къамиси иуонгтæн загъта: «Мæнæ уин Цихий-фурт, цæттæ Черчилль, уæд ма мæн ба гъезæмарæй ци маретæ…»

Къамиси иуонгтæ исарази ’нцæ Евгений Леонови хæццæ, Мæирбегæн бабарæ кодтонцæ аци ахсгиаг роль æма си е хъæбæр арæхстгинæй рагъазта.

Цихий-фурт театрæй уæлдай ма активонæй архайдта æхсæнадон царди гъуддæгути дæр. Куд адæмон депутат, уотæ син зæрдиагæй æнхæст кодта сæ курдиæдтæ. Æ адæми сæрбæл рæстдзийнадæ зæгъун ку гъæуидæ, уæд кæддæриддæр æ дзубандий æндиудæй, æргомæй æма федарæй зæгъидæ центрон æма бунæттон мухури фæрæзнити, радио æма телеуинунадæй.

Мæирбег кæмифæндидæр ку адтайдæ, уæддæр æ зæрдæй некæд цох кодта Ирон театр. Мæнæ зæрбатугæн æ астъонæ куд хъазар фæууй, уотæ адгин ин адтæй æма уæхæн æгæрон уарзтæй уарзта Ирон театр.

Мæирбег царди хъæбæр игъæлдзæг адæймаг адтæй. Берæ ходæги хабæрттæ си бадардтонцæ адæм сæ зæрдæбæл. Æрхæсдзинан си еци игъæлдзæг хабæрттæй еу. Е адтæй сæрди тæккæ райдайæни бæнттæй еуеми. Сехуармæ хæстæг Цихити Мæирбег æма Уатати Бибо сæ над ракодтонцæ Дзæуæгигъæуи сæйраг базарбæл. Мæирбег кæсуй, æма уартæ Бибо пъæмидортæй æма аллихузон рæзæй идзаг дзæкъоли хæццæ æ рази ку æрлæууидæ. Мæирбег ин уæд уотæ ку бакæнидæ: «Бибо, æхца мæмæ нæййес, зæгъгæ, ку загътай, уæд еци хъазар пъæмидортæ æма рæзæ цæмæй балхæдтай?»

Бибо ин уæд сæрустурхузæй загъта: «Куддæр базари астæумæ бахъæрттæн, уотæ мæ таджикæгтæ уайтæккæ дæр базудтонцæ сæ киноти ке гъазтон, æма мин мæ гъæбес аллихузи халсартæ æма рæзæй байдзаг кодтонцæ. Нур дæр ма мæ фæсте «Бибоджан», «Бибоджан», зæгъгæ, гъæр кæнунцæ».

Мæирбеги дæр нæ фæндадтæй Бибой рази састи бунати байзайун, æма е дæр уайтæккæ базари астæумæ æхе байста. Минкъий фæстæдæр е дæр аллихузон халсартæ æма рæзæй дзаг дзæкъолти хæццæ æ рази æрлæудтæй æма ин æхе стаунбæл исхуæстæй, куддæр, дан, дæ разæй фæххецæн дæн, уотæ мæбæл базари астæу англисаг туристтæ хæрхæмбæлд фæцæнцæ, уайтæккæ дæр мæ базудтонцæ, Черчилли роли ке рагъазтон, æма мин мæ къохти дуйней доллæртæ фæссагътонцæ, æма си æз дæр ани ралхæдтон…

Фæххудтæнцæ, ке зæгъун æй гъæуй, дууемæй дæр, Бибо æма Мæирбег сæ игъæлдзæг хабæрттæбæл æма зæрдрохсæй раздахтæнцæ базарæй.

Берæ рæсугъд фæндитæ адтæй Мæирбеги зæрди, берæ цæмæдессаг нисантæй исрæсугъд кæнуйнаг адтæй исфæлдистадон исонибон. Æ зæрдтагондæр бæлдитæй еу адтæй – Ирон театри сценæбæл Мамсурати Дæбей æнæмæлгæ пьесæ «Æфхæрдты Хæсанæ»-мæ гæсгæ спектакль ниввæрун. Хъæбæр разæнгардæй гъавта æ еци фæндæ æнæмæнгæ исæнхæст кæнунбæл, сауæнгæ ма, уоми рольти ка гъæуама рагъазтайдæ, уони дæр исбæрæг кодта… Фал æ еци фæндæ исæнхæст кæнун, гъулæггагæн, æ къохи нæбал бафтудæй.

Цихити Мæирбегæн нæ рази, мухури Хæдзари фарсмæ рæзæдонæ адтæй. Уордигæй цæугæй æ над ахид ракæнидæ Намуси Аллейæбæл. Цалдæр хатти ами еумæ хæрхæмбæлд дæр фæцан – Таболти Солтанбеги цирти рази (хъæбæр лимæнæй цардæнцæ). Е æнæдзоргæй берæ фæллæууидæ æ цирти рази. Мæирбег зудта уой дæр, æма Солтанбеги хæццæ æмгъæуккæгтæ, ставддортæгтæ ке ан, æма мæмæ цæмæдæр гæсгæ уотæ кастæй, цума ин мæ фæууиндæ æхцæуæн уидæ.

Еци рауæнæй рацæугæй Мæирбегæй ахид фегъосинæ уæхæн гъенцъун загъд:

– Ехх, мадта, Солтанбеги хузæн хуарз кæстæртæ нин æдзардæй мæлгæ ку нæ кæниуонцæ…

Æ еци загъд мæ зæрди арф байзадæй, имисгæ ба ‘й уомæ гæсгæ кæнун, æма ин нур ба æз уомæн æхе туххæй зæрдресгæй фæззæгъун:

– Ехх, мадта, Мæирбеги хузæн хуарз адæймæгутæ нин мæлгæ ку нæ кæниуонцæ…»

ЧЕРЧЕСТИ Хъасболат