25 апреля 2024

ЙӔ ЛИРИКӔ У УӔЗДАН ӔМӔ ФИДАУЦДЖЫН

11.11.2021 | 09:53

ДЗУЦЦАТЫ Хадзы-Мурат, (1935-2000) поэт, литературон иртасæг, тæлмацгæнæг

Дзуццати Хадзи-Мурат зундгонд ӕй айдагъ куд искурдиадӕгин поэт ӕма тӕлмацгӕнӕг нӕ, фал куд арӕхстгин литературон ӕртасӕг, уотӕ дӕр ма. Ӕ рӕстӕги ниффинста наукон-ӕртасӕн куститӕ евгъуд ӕноси 20-30-аг ӕнзти Иристони национ поэзий туххӕй. Дууӕ агъазиау уаци бацӕттӕ кодта Малити Геуӕргий исфӕлдистади фӕдбӕл дӕр. Еци уацтӕн сӕ фиццагӕй абони мухургонд кӕнӕн хецӕн хӕйттӕ.

 

Национ фольклоры хъӕздыг ӕвӕрӕнтӕй нӕ курдиатджын поэттӕй алчидӕр йӕхирдыгонау пайда кодта, йе сфӕлдыстадон хӕс ӕмӕ йын йӕ поэтикон удыхъӕд куыд амыдтой ӕмӕ дзы куыд домдтой, афтӕ. Поэзийы дойны басӕттынӕн фольклор цахӕм бӕркадджын суадон у (ӕцӕг поэт ӕм куы ‘ргуыбыр кӕны ӕмӕ йын йӕ сыгъдӕгӕй йӕ зӕрдӕйы фӕндиаг куы баназы, уӕд), уымӕн ирд ӕвдисӕн у Малиты Геуӕргийы сфӕлдыстад, Революцийы агъоммӕ Геуӕрги сӕйраджыдӕр фыста уырыссагау. Сылгоймаг ӕмӕ уарзты темӕ йӕм, ӕндӕр темӕтимӕ иумӕ, ахста зынгӕ бынат. Ӕмткӕй йӕ темӕтӕ, йӕ мотивтӕ ист уыдысты ирон хӕххон цардӕй (йӕ чиныг дӕр уымӕн афтӕ рахуыдта – «Горские мотивы», 1924). Хорз зыдта ирон цард, ирон ӕгъдӕуттӕ, ирон адӕймаджы психологи, фӕлӕ сыл фыста, уырыссаг поэттӕ (ӕмӕ уӕлдайдӕр Лермонтов) Кавказыл куыд фыстой, афтӕ, ома, фыста, кавказаг адӕмты цард ӕвдисын уырыссаг поэзийы цы традицитӕ уыд, уыдонмӕ гӕсгӕ ӕмӕ уыдон фӕзмгӕйӕ. Ӕмткӕй йын хорз аргъ кодтой йе ‘мдзӕвгӕтӕн, фӕлӕ йын уыциу рӕстӕг амыдтой, зӕгъгӕ, уырыссаг поэзийы сӕ ахадындзинад бирӕ нӕ уыдзӕн ӕмӕ хуыздӕр бакӕнид, йӕхи ӕвзагыл фыссын куы байдаид, уӕд.

Дзырд ууыл нӕу, кӕцы ӕвзагыл хуыздӕр у фыссын – уырыссагау ӕви иронау. Ӕвзӕгтӕй хӕрзтӕ ӕмӕ ӕвзӕртӕ нӕй, алы адӕмӕн дӕр се ‘взаг зынаргъ ӕмӕ уарзон у. Дзырд ууыл у, цы, куыд ӕмӕ цӕуыл фыссы поэт, ӕмӕ уыцы «цы, куыд ӕмӕ цӕуыл», йӕ уды фӕлтӕрддзинад, йӕ курдиат, йӕ дӕсныйад кӕцы ӕвзагыл у хуыздӕр, арфдӕр ӕмӕ тыхджындӕр равдисын йӕ бон.

Геуӕргийӕн йӕхи зӕрдӕ ӕмӕ йӕхи курдиаты ӕрдзон рӕстдзинад куыд амыдта, уымӕ гӕсгӕ йӕ фӕндаг йӕхӕдӕг равзӕрста ӕмӕ бархийӕ, разӕнгардӕй, ӕнувыдӕй бӕстон ӕрӕвнӕлдта йӕ мадӕлон ӕвзагыл фыссынмӕ ӕмӕ рамбылдта – рамбылдта йӕ курдиат, рамбылдта йӕ дӕсныйад.

Революцийы агъоммӕ уырыссаг поэзийыл ахуыр кӕнгӕйӕ, уырыссаг поэтты фӕзмгӕйӕ ӕмӕ йӕхи ӕмдзӕвгӕтӕ уырыссагау фысгӕйӕ, Геуӕрги цы фӕлтӕрддзинад райста, уый ахъаз ӕмӕ ӕххуыс кодта йӕ дарддӕры куыстӕн, фӕлӕ ныр суӕгъд уырыссаг поэтты комкоммӕ ӕндӕвдадӕй, сӕ поэтикон нывтӕ, сӕ ныхасы кондӕй ӕмӕ лӕмбынӕг, арӕхсгӕ ӕмӕ дӕсныйӕ ныккаст йӕ ныййарӕг адӕмы фольклор ӕмӕ уды ӕвӕрӕнтӕм, сӕ тӕлфт, се змӕлд, сӕ ад ӕмӕ сӕ хуызмӕ.

Раздӕр ӕм цы романтизм ӕмӕ лиризм уыд, уыдон ныр, йӕ мадӕлон ӕвзагыл, фӕтыхджындӕр ӕмӕ фӕарфдӕр сты, сӕ аивадон хӕрзхъӕддзинад фӕбӕрзонддӕр ӕмӕ фӕирддӕр.

Хуымӕтӕг хабар – чызг федта саунымӕтджын барӕджы, бауарзта йӕ ӕмӕ нал цух кӕны йӕ зӕрдӕйӕ, йӕ зондӕй (ӕмда «Ӕлхуйнӕ», 1921). Ӕмдзӕвгӕ байдайы чызджы мидриторикон, хинымӕр сагъӕсы фарстӕй: «Ци кӕнуй, цума, ме ‘лхуйнӕ, ку нӕбал зелуй дзӕбӕх?» – ӕмӕ нӕм уайтагъддӕр ӕвзӕры цымыдис чызджы уавӕрмӕ, йӕ зӕрдӕйы уагмӕ. Цыдӕр кодта ӕлхуый, дзӕбӕх нал зилы – хӕдзарон кусӕн дзаума цы хъуамӕ кӕна? Фӕлӕ хуымӕтӕг дзаумайыл баст у чызджы зӕрдӕйы тыхджын мӕт, хуымӕтӕг цардыуагон дзаумайы хӕдфӕстӕ цӕуы романтикон фӕлгонц: «Мӕ цӕститӕбӕл уайунцӕ сау нимӕт ӕма сау бӕх». Иуӕрдыгӕй – ӕлхуый, иннӕрдыгӕй – сау нымӕт ӕмӕ сау бӕх, – адон ӕхсӕн ныхмӕвӕрд уыйбӕрц нӕй, цас сты ӕмбаст: хуымӕтӕг у ӕнахуыр, ӕрвылбонон-цардыуагон у поэтикон-романтикон. Афтӕмӕй хуымӕтӕг этнографон реалитӕ, атрибуттӕ ӕмӕ бӕрзонд ӕнкъарӕнтӕ, фыруӕздан, фырнымд зӕрдыуаг, кӕрӕдзимӕ ӕмдзу кӕнгӕйӕ, ӕддӕг-мидӕг уайгӕйӕ, Геуӕргийы ӕмдзӕвгӕйӕн (ӕмӕ ӕмдзӕвгӕтӕн) дӕттынц ӕнӕсайд, сыгъдӕг лирикон хъару.

* * *

Йӕ мид ӕмӕ йе ‘ддаг структурӕмӕ гӕсгӕ «Ӕлхуйнӕ»-мӕ хӕстӕг лӕууы ӕмдзӕвгӕ «Кизги зар» (1922). Ам темӕ ӕндӕр у – чызгӕн аивгъуыдтой йе ‘взонджы бонтӕ ӕмӕ ӕнкъард кӕны, мӕт кӕны, тыхсы, кӕй ацыдысты, уый тыххӕй. Ӕмӕ та ам дӕр чызг йӕ нымд, къӕмдзӕстыг, сагъӕссаг риторикон фарстӕй байдайы ӕргом кӕнын йӕ зӕрдыуаг:

Ци мин фӕцӕнцӕ

Мӕ кизгон бӕнттӕ?

Уах, байвадӕнцӕ

Мӕ деденгутӕ.

* * *

Зын рахатӕн нӕу, ацы ӕмдзӕвгӕтӕн ӕппын ницы иудзинад ис, фольклорон сюжеттӕ, типтӕ, хъуыдытӕ ӕмӕ аивадон амалтӕ чи райсы, ӕгӕрыстӕмӕй сӕ чи фендӕрхуызӕттӕ кӕны дугмӕ гӕсгӕ, йӕхимӕ гӕсгӕ, уыцы авторты уацмыстимӕ. Ӕнӕмӕнг, Геуӕргийы ӕмдзӕвгӕтӕ баст сты фольклоримӕ, фӕлӕ уый у тынг интимон, чызгмӕ лӕппуйы сусӕг, ӕмбӕхст уарзтӕн хуымӕтӕг цӕстӕй фенӕн ӕмӕ бамбарӕн куыд нӕй, ахӕм бастдзинад. Уымӕ гӕсгӕ, лӕппуйы зӕрдӕмӕ чызгӕй цы фӕцӕуы, лӕппуйы зӕрдӕйы чызг цы уарзт сӕвзӕрын кӕны, уый лӕппуйӕн йӕхи куыд у, афтӕ Геуӕргийы ӕмдзӕвгӕтӕ дӕр сты йӕхи сфӕлдыстад, йӕхи оригиналон ӕмӕ хӕдбындур уацмыстӕ.

Комкоммӕ-иу фольклорӕй цы райста кӕнӕ фольклормӕ гӕсгӕ кӕй фыста, уым-иу йӕ уарзт дӕр ӕргом уыд – йӕхӕдӕг-иу бацамыдта, зӕгъгӕ, адӕмон зарӕг кӕнӕ адӕмон кадӕг у. «Адӕми зартӕй» – афтӕ бафыста ӕмдзӕвгӕ «Дзуле»-йы бын (1923) ӕмӕ, ӕцӕгдӕр, уый поэты «сусӕг уарзтӕй» райгуыргӕ ӕмдзӕвгӕтӕй хицӕн кӕны, лиризм дзы къаддӕр ис, чызджы зӕрдыуаг дзы лӕмӕгъдӕр ӕмӕ хусдӕр у, кӕд ӕмткӕй романтикон у ӕмӕ дзы поэты аивадон амалтӕ уынӕм, уӕддӕр. Геуӕргийы иннӕ чызджытау, Дзуле йӕхӕдӕг нӕ дзуры, фӕлӕ йын адӕм ӕмӕ поэт ӕмдзӕвгӕйы фыццаг ӕрдӕджы ӕвдисынц йӕ уавӕр: Дзулейы зӕрдӕ нӕ зоны ӕнцой, ӕхсӕвӕй-бонмӕ мӕсыгӕй кӕсы ӕддӕмӕ. «Ӕлхуйнӕ»-йы фыццаг строфайы хуызӕн – риторикон фарст ӕмӕ Дзулейы зӕрдӕхсайгӕ уавӕры аххос:

Цӕбӕл ӕй цума ӕ хъурмӕ,

Ци ӕрцудӕй, ци кӕнуй?

Ӕ бӕгъатӕр лӕг мӕсугмӕ

Ӕртӕ бони нӕ зиннуй.

Ӕмдзӕвгӕйы дыккаг ӕрдӕджы Дзулемӕ дзурынц (ныстуан-сидӕн), зӕгъгӕ, дӕ дзыккутӕ ныттон, дӕ лӕг фатӕй фӕмард, нӕууыл лӕууы уӕлгоммӕ ӕмӕ «фидмондагӕй йӕ комкоммӕ хой ӕ сӕргъи ку зелуй».

Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, ам дӕр Геуӕргийы къухайст бӕрӕг у – адӕмон зарӕгыл бакуыста ӕмӕ йӕ сарӕзта йӕхирдыгонау. Фӕлӕ уӕддӕр не ‘нцайы йе ‘ннӕ лирикон ӕмдзӕвгӕты ӕмбӕрц. Чи зоны, Дзуле йӕ сагъӕс йӕхӕдӕг куы ракодтаид, уӕд йӕ тӕлмӕнджын хъару фылдӕр уаид. Геуӕргийы ӕмдзӕвгӕты сылгоймӕгтӕ сӕхӕдӕг сӕхи номӕй кӕй дзурынц, уымӕн егъау поэтикон ахадындзинад ис. Уый дӕр ӕвдисӕн у, Геуӕрги адӕмон лиризммӕ къӕрцхъус кӕй уыд, йӕ спецификӕйы ад ын тынг кӕй ӕнкъардта, йӕ хъаруйы абузӕн ӕмӕ ратӕдзӕн ын бӕлвырд кӕй ӕмбӕрста, уымӕн.

Зындгонд у, ирон адӕмон историон-хъайтарон зарджыты кӕрӕй-кӕронмӕ хъары уӕззау трагизм ӕмӕ тыхджын лиризм. Хъайтар-нӕлгоймаг мӕлгӕйӕ кӕнӕ мардӕй куы кӕны йӕ хабӕрттӕ, куы дзуры йӕ хъысмӕты тыххӕй, куы сиды йӕ мадмӕ кӕнӕ йе ‘ннӕ хиуӕттӕм, йе ‘мбӕлттӕм кӕнӕ йӕ знӕгтӕм, уӕд ӕм ӕнцад-ӕнцойӕ хъусӕн нӕй. Уыцы трагизм ӕмӕ лиризмӕн ис тызмӕг, карз, хиуылхӕцгӕ, лӕджыхъӕдджын ӕмӕ эпикон ахаст. Ӕндӕрхуызон у ирон адӕмон поэзийы сылгоймӕгты трагизм ӕмӕ лиризм. Сылгоймаг йӕхи номӕй куы байдайы йе ‘намонд хъысмӕты тыххӕй кӕнӕ ӕндӕр искӕй тыххӕй дзурын, уӕд дыз-дызгӕнгӕйӕ, бар-ӕнӕбары ссудзынц ӕмӕ сдудынц зӕрдӕйы уидӕгтӕ. Хуымӕтӕджы нӕу, ирон адӕмон поэзийы иууыл лирикондӕр кӕй сты сылгоймӕгты зарджытӕ (зӕгъӕм, «Софиайы зарӕг») ӕмӕ сылгоймӕгты хъарджытӕ. Ӕз ныхӕй-ныхмӕ не ‘вӕрын нӕлгоймӕгты лиризм ӕмӕ сылгоймӕгты лиризм (уый ӕнӕхъола ми уаид), се ‘хсӕн ис бирӕ ӕнгӕсдзинӕдтӕ, ӕмткӕй сӕ раттӕг у иу зӕрдӕ – ирон адӕмы зӕрдӕ, фӕлӕ сылгоймӕгты лиризм зӕрдӕмӕхъаргӕдӕр кӕй у, уый, ӕвӕццӕгӕн, гуырысхойаг никӕмӕн у.

Поэт йӕхӕдӕг кӕй нӕ дзуры йӕ сылгоймӕгтӕм, йӕ ахаст сӕм комкоммӕ, лӕгӕй-лӕгмӕ кӕй не ‘вдисы, уымӕй, мыййаг, йӕхи иуварс нӕ ласы сӕ уавӕр ӕмӕ сӕ сагъӕсӕй, мыййаг, «объективистон нывгӕнӕджы» бынаты не ‘вӕры йӕхи, ницы хӕс ӕнкъары сӕ разы ӕмӕ сын ницӕмӕй у баххуыс кӕнын йӕ бон. Ам хабар ӕндӕрхуызон у. Сылгоймӕгтӕ сӕхи номӕй дзургӕйӕ, се ‘рдзон ӕмӕ сӕ традицион уагмӕ гӕсгӕ, арфдӕр ӕмӕ тыхджындӕр ӕргом кӕнынц сӕ уавӕр ӕмӕ сӕ зӕрдӕ, сӕ хъынцъым ӕмӕ сӕ сагъӕс, сӕ тухи ӕмӕ сӕ уарзт, сӕхи номӕй дзургӕйӕ, тыхджындӕр кӕнынц ӕмдзӕвгӕты лиризм ӕмӕ тынгдӕр хъары сӕ хъысмӕт чиныгкӕсӕгмӕ, ӕмӕ уыциу рӕстӕг Геуӕрги – поэт-гуманист – йӕ сылгоймӕгтимӕ у ӕмсагъӕс, ӕмдыхст, ӕмуарзт, кӕд сылгоймӕгтӕ сӕхи номӕй дзурынц, уӕд дзурынц Геуӕргийы номӕй дӕр, сылгоймӕгты лиризм у поэты лиризм, сылгоймӕгты хъарӕг у поэты хъарӕг.

Поэты сылгоймӕгты хъарӕг адӕмон хъарджыты хуызӕн кӕй у ӕмӕ кӕй нӕу, сылгоймӕгтӕн сӕхи хъарӕг кӕй у ӕмӕ поэты хъарӕг дӕр кӕй у, ууыл дзурӕг у ӕмдзӕвгӕ «Скъӕвди гъарӕнгӕ» (1924). Ам дӕр, иннӕ ӕмдзӕвгӕтау, чызг дзуры йӕ уавӕры тыххӕй ӕмӕ ӕхсӕнмӕ-ӕхсӕнты, хабӕрттӕ дзурын фӕуромгӕйӕ, ӕвдисы йӕ зӕрдыуаг. Аскъӕфтой йӕ сау бӕхджынтӕ, фӕхӕссынц ӕй ӕмӕ – йӕ уынӕргъгӕ ныхас йӕхи тыххӕй «Ци унгӕг дӕн, ци, ме ‘рхунӕй», стӕй йӕ тӕригъӕд-даг риторикон фарст: «Нанамӕ мин ка бауайа, бабай цирт мин ка бахуайа?» Йе ‘фсымӕр цъалайы хуыссы мардӕй (ӕвӕццӕгӕн, скъӕфджыты раз ӕрлӕууыд ӕмӕ йӕ амардтой), йӕ чындзхонтӕ нӕ зынынц йӕ хъӕрмӕ, йӕ фӕрдгуытӕ, йӕ болат кӕрдӕн, йӕ судзин баззадысты ӕнӕфснайдӕй, ӕмӕ та – йӕ риссаг риторикон фарст: «Нур ме ‘ной, ме ‘ной ӕнгартӕ куд кӕндзӕнӕнцӕ мӕ зартӕ?» Йӕ ныййарӕг мады ныууагъта дзӕгъӕлӕй, ӕмӕ та – риторикон фарст: «Ци кӕндзӕнӕн, ци ме ‘нкъарди, мӕ ниййерӕгӕй идарди?»

* * *

Геуӕргийы ӕмдзӕвгӕтӕн ӕмткӕй сӕ аивадон конд, сӕ сӕйраг миниуджытӕ раст бамбӕрста Тыбылты Алыксандр. «Облеченные в изящную форму стихотворения Малиева проникнуты неподдельным искренним чувством, полным неуловимой прелести и грации», – фыста Алыксандр ӕмдзӕвгӕтӕ «Ӕлхуйнӕ» ӕмӕ «Кизги зар»-ы тыххӕй. «Женственная», зӕгъгӕ, критик ахӕм эпитет радта Геуӕргийы музӕйӕн.

Дзырд дӕр ыл нӕй, Геуӕргийы музӕ уӕздан ӕмӕ фидауцджын кӕй у, уый сӕйраджыдӕр цӕуы поэтӕн йӕхицӕй, йӕ курдиаты ӕрдзон хъӕдӕй. Фӕлӕ ма уый кӕнгӕ у, поэты музӕ цы мӕрыл райгуырд, схъомыл ӕмӕ сырӕзт, уымӕй дӕр, ома дыгурон адӕмон лирикӕ ӕмӕ дыгурон ӕвзагӕй дӕр. Ӕнӕ уыцы мӕр бамбарӕн нӕй ӕмӕ раст аргъ скӕнӕн нӕй Геуӕргийы поэзийӕн, уымӕн ӕмӕ органиконӕй баст сты кӕрӕдзиимӕ. Тыбылты Алыксандр нысан кодта, зӕгъгӕ, дыгурон ӕвзагӕн ис «красивые», «архаические женственно-мягкие формы». Уыцы «женственность» арӕх бӕлвырд кодтой дыгурон адӕмон зарджыты дӕр.