Мæнæ дæлдæр ци уац мухур кæнæн, уой ниффинста Пхалæгати Владимир, е 1941-1945 æнзти куста фæскомцæдеси Цæгат Иристони обкоми фиццаг секретарæй.

Мæ зæрди ес, нæ Советон Цæдесмæ немуцаг-фашистон æрдонгтæ гадзирахаттæй, нæ адæми райдзаст цардарæзт фехалуни фундвæндæй ку æрбалæбурдтонцæ, етæ нæ райгурæн зæнхæй фæссоруни хъиамæти гъуддæгути фронти дæр æма фæскъилдуни дæр нæ фæсевæд куд хъазауатонæй архайдтонцæ, еци устур намуси æма агъазиау æскъуæлхтдзийнæдти туххæй радзорун. Уогæ еци хабæрттæ уойбæрцæбæл берæ æнцæ, æма сæ еугурей туххæй еу нæ, фал цалдæр æрмæгеми дæр нæ бантæсдзæнæй лæмбунæгæй æрдзорун. Уомæ гæсгæ си æримисдзæнæн кæцидæрти.

Устур Фидибæстон тугъди фиццаг бæнттæй фæстæмæ республики фæскомцæдес, æ сæргъи облæстон парторганизаци, уотемæй райеудагъ кодта устур политикон куст. Фæскомцæдеси Цæгат Иристони обком 1941 анзи 25 июни фæдздзурдта республики фæскомдесонтæ æма æнæцæдесон фæсевæдмæ, цæмæй æнгомдæр æрбалæууонцæ Сурх Æфсади фарсмæ, ци гæнæн æма мадзал ес, уомæй агъаз кæнонцæ немуцаг-фашистон æрбалæборгути ниддæрæн кæнуни еугур гъуддæгути дæр.

Фæскомцæдесон организацитæ аллирауæн дæр сæ куст райаразтонцæ тугъдон рæстæги домæнтæмæ гæсгæ. Колхозтæ æма совхозтæ, промышленнон кустуæттæ æма уæлдæр скъолати арæзт æрцудæй фæскомцæдесон æмбурдтæ. Мингай кизгуттæ æма лæхъуæнтæ курдиæттæ балæвардтонцæ æфсæддон комиссарадтæмæ фронтмæ рарветуни туххæй. Уæхæн бархеуонти нимæдзæ 1941 анзи 23 июнæй 1 июлмæ исхъæрттæй 1697 адæймагей бæрцæмæ.

Фæсевæди тохмæ разæнгард кæнуни гъуддагæн устур агъаз фæцæй не ’мзæнхон, Советон Цæдеси Бæгъатæр Цоколати Геннадийи исцуд дæр. Æхсаргин тæхæг æргæлста фудголи 16 хуæдтæхæги. Фал хуæдæфсармæ тугъдон фæскомцæдесон æмбурдти дзурдта айдагъдæр е ’мбæлтти æскъуæлхтдзийнади туххæй.

Устур Фидибæстон тугъди æнзти сæхе бæгъатæрæй æвдистонцæ æвзонг патриоттæ дæр. Æригон сгаргутæ бацæуиуонцæ знаги фæскъилдунмæ, нæхеуонтæн игъосун кодтонцæ немуцаг æфсæддон хæйттæ кæми æрлæудтæнцæ, цæйбæрцæ ’нцæ, циуавæр тохæнгарз сæмæ ес, еци хабæрттæ.

Еууæхæни нæмæ фæскомцæдеси обкоммæ æрбацудæй цуппæрдæсанздзуд биццеу Фидарати Хъасболат, фæндæ æй адтæй сгарæг исун. Мах имæ фиццаг ракастан уазал цæстингасæй, аци фудхузтæ биццеу ци бакæндзæнæй, зæгъгæ. Фал биццеу нæ састæй. Æма ’й уæд рарвистан æфсæддон хаййи сгаргути къуармæ. Еу рæстæги Гизæлæй фæххабар кодта: «Ленини гъæунги уæхæн æма уæхæн хæдзари ес 11 немуцаг танки». Уоййадæбæл «тигр»-тæ сау пеллон арт исуагътонцæ. Æ бæгъатæрдзийнади туххæй Фидарати Хъасболатæн лæвæрд æрцудæй майдан «Æхсари туххæй».

Минкъий æскъуæлхтдзийнадæ нæ равдиста æртиндæсанздзуд гъæдгæройнаг биццеу Чъергиати Хазби дæр. Е бонигон е ’скъудтæ хъæппæлти рацо-бацо кодта гъæуи гъæунгти, базонидæ фашисттæ кæми æрбунат кодтонцæ, сæ тугъдон техникæ кæми æй, еци хабæрттæ. Æхсæвигон ба Хазбий амудмæ гæсгæ Гъæдгæрони сæрмæ фæззинниуонцæ нæ хуæдтæхгутæ æма бомбитæ æркалиуонцæ знагбæл.

Мадта ка нæ фегъуста Гасанти æнсувæртæ Ханафи æма Омарбийи кой. Чиколай комендант оккупаций рæстæг адæми донмæ скъардта æма сæ фæстæмæ æнæ донæй здахта. Æригон мастесгутæ рамардтонцæ фудгæнæги. Гасанти æнсувæрти ном абони дæр хæссуй Чиколай гъæунгтæй еу.

Хъазауатон куст цудæй знаги фæскъилдуммæ дæр. Ами гъудæй æригæнтти къохти тухæ æма зæрди цæхæр. Фæсевæд æрлæудтæнцæ хестæрти косæн бунæтти. «Алцидæр – фронтæн, алцидæр – уæлахезæн», уæхæн нисани хæццæ кустонцæ заводтæ æма фабрикти, колхозтæ æма совхозти.

Республики промышленнон кустуæтти æма гъæууон хæдзаради арæзт æрцудæй 242 фæскомцæдесон – фæсевæдон бригади. Уонæй 135 бригади æнхæст кодтонцæ тугъдон заказтæ. Завод «Электроцинк»-и ци 12 фæскомцæдесон-фæсевæдон бригади адтæй, уоми фæскомцæдесонтæ Оберляндер æма Сальков кустонцæ сутки дæргъи 16-18 сахатти, Кочерян æма Евнютин ба цалдæргай суткитæ нæ рацæуиуонцæ кустуатæй. Бригади ’хсæн ерис парахатгæнæг адтæй фæскомцæдесон организаций секретарь Шуляев.

Вагæнттæцалцæггæнæн заводи фæскомцæдесонтæ Фелеш æма Федюкин сæ бони нормитæ æнхæст кодтонцæ 200-300 процентемæй.

Цæртти заводи фæскомцæдесон Сидунова уагъта фронтæн гъæугæ продукци æма æ бони ихæслæвæрд рахецæн кæнидæ æртæ хатти фулдæрæй.

Хъазауатон куст кодтонцæ Садони æрзæткъахæни æригон косгутæ дæр. Етæ хуарз лæдæрдтæнцæ, цинк æма здий алли тоннæ дæр ке æй устур агъаз уæлахези гъуддагæн.

Фæскомцæдесон-æрзæткъахæг Бæзой-фурт æ пълан исæнхæст кодта 300-400 процентемæй, æ агъазгæнæг Хъайтмази-фуртæн дæр минкъий не ’нтæстæй, еу бонмæ искæнидæ дууæ-æртæ норми. Фæскомцæдесонтæ æнцад нæ бадтæнцæ уолæфуни бæнтти дæр, сæ мизд хастонцæ Сурх Æфсади хигъдмæ.

Тугъди æнзти бæстæн устур хуæрзти бацудæнцæ гъæууон фæсевæд. Хæдзарæдти исаразтонцæ 107 фæскомцæдесон-фæсевæдон бригади, æфсадæн агъаз кодтонцæ гъæууон хæдзарæдти продукций еугур хузтæй.

Æрхонки цæрæг комбайнер Жуков алли бон дæр мæнæуæ æркæрдидæ 25 гектари. Фæскомцæдесон организаций секретарь, цалцæггæнæг Павел Висяч æ ихæслæвæрд æнхæст кодта 350-400 процентемæй.

Хумæллæги МТС-и фæскомцæдесонтæ Коцойти Гагудз æма Æлбегати Таймураз тиллæг æфснайæнти фæсте смени дæргъи карстонцæ 6-8 гектари, артаг æма исæрдæн æрмæг ба фæстауæрцæ кодтонцæ 20-30 проценти.

1941 анзи 17 августи Орджоникидзей район Сурх Æфсадæн рарвиста 100 стори æма 20 тонни мæнæуæ. Уомæй уæлдай ма Сурх Æфсади хигъдмæ равардтонцæ æхца цалдæр мин соми.

Орджоникидзей кустуæтти Сурх Æфсадæн уагътонцæ тохæнгæрзтæ. Фронтæн балæвар кодтонцæ 114 мин гранати, 17000 миномети, 50000 мини, 164000 дзармадзани нæмуги. Вагæнттæцалцæггæнæн заводи ба исаразтонцæ бронепоезд «Владикавказец». Æдеугур кустуæттæ республики фæскомцæдесонти хъаурæй æрæмбурд кодтонцæ æма Сурх Æфсадæн рарвистонцæ 10000 хъæмай æма æхсаргарди, 747000 фæлусти гъар дзаумæуттæ.

1941 анзи августи мингай лæхъуæни æма кизги рацудæнцæ фæскомцæдесон зеумæ. Ци æхца бакустонцæ, уой равардтонцæ Сурх Æфсади хигъдмæ.

1941 анзи декабри фæскомцæдеси обкоми бюро хуарзбæл банимадта завод «Электроцинк»-и фæскомцæдесонти хъæппæрес. Етæ фæсседтæнцæ Цæгат Иристони фæсевæдмæ танкити колоннæ исаразуни туххæй æхца æрæмбурд кæнуни туххæй. Цубур æмгъудмæ фæскомцæдесон организацитæ æрæмбурд кодтонцæ æма паддзахадон банкмæ равардтонцæ 850 мин соми. Уой хæццæ 480 мин соми ба – тугъдон хуæдтæхгутæ исаразунæн.

Фæстæдæр ФЕЛКЦ-и Цæгат Иристони обком рарвиста тел И.В. Сталинмæ, цæмæй барæ радта хуæдтæхгути авиазвено «Цæгат Иристони фæскомцæдесон» исаразунæн æма ’й не ’мзæнхон, авиаций инæлар-майор Дзусати Ибрагими æфсæддон хаймæ раттунæн.

И.В. Сталин 1945 анзи 13 мартъий исæрвиста дзуапп: «Зæрдиаг салам æма арфи дзурдтæ зæгъетæ мæ номæй Цæгат Иристони фæскомцæдесонтæ æма фæсевæдæн. Сæ фæндæ æнхæстгонд æрцæудзæнæй – ци 480 мин соми æрæмбурд кодтонцæ, уонæй исараздзинан хуæдтæхгути звено «Цæгат Иристони фæскомцæдесон».

1941 анзи октябри институтти æма техникумти студенттæ, æригон косгутæ æма колхозонтæ аразун райдæдтонцæ Терки билтæбæл гъæуайкæнуйнадон ахедундзийнадæ кæмæн адтæй, уæхæн федæрттæ. Фæсевæд къахтонцæ акъоппитæ, аразтонцæ дзармадзантæ æма æндæр æхсæндзаумæуттæй пайда кæнунæн æдас бунæттæ. Арæзтадæ цудæй декабри мæйи, фал фæсевæд кустонцæ 10-12 сахæттæ. Салд зæнхæ къахгæй сæ бони ихæслæвæрдтæ хецæн кодтонцæ 150-200 процентемæй.

Уæлдай раппæлуйнагдæр фæллойнæ кодтонцæ фæскомцæдесонтæ Гутъиати Мити, Баскати Чермен, Бежати Гермæн, Цогойти Измаил, Будайти Астемур æма æндæртæ. Косгути нимæдзæ хъæрдтæй 17000 адæймагемæ.

1942 анзи 5 октябри ба фæсевæд рацудæнцæ Орджоникидзей алливарс акъоппитæ къахунмæ – уæд знаг æрбахæстæг æй Цæгат Кавкази арæнтæмæ. 5500 биццеу æма кизги еу адæймаги хузæн æрлæудтæнцæ еци кусти. Ами уæлдай хъæбæрдæр фескъуæлхтæй фæскомцæдесон Хутъинати Махарбег, «экскаватор», зæгъгæ, дæр æй дзæгъæли хумæтæги нæ худтонцæ. Хутъинай-фурт еу бонмæ æнхæст кодта цуппар норми.

Устур Фидибæстон тугъд иссæй карз фæлварæн советон паддзахадæн, советон адæмæн. Е ирдæй равдиста нæ фæсевæди хъаурæ, æ уоди æвæрæнтæ, Уæлахезмæ æ турнундзийнадæ.

ПХАЛÆГАТИ Владимир, (1912-1993)