Испаний граждайнаг тугъди фæллойнæгæнгути сæрбæлтау тохгæнæг интернационалон бригæдти иуонгти фембæлд. Архайдта си испайнаг коммунистти номдзуд раздзæуæг Долорес Ибарурри. Æ фарсмæ ба (галеуæрдигæй цуппæрæймаг) – Мамсурати Хаджи-Умар.

Болгайраг æскъуæлхт æсгарæг Иван Випаров æ рæстæги бацæттæ кодта киунугæ «Сосæг фронти тугъдонтæ», мухури рацудæй Болгарий сæйраг сахари киунугæуадзæн «София – Пресс»-и. Аци киунугæ махæн, Иристони дзиллæн дæр цæмæдесаг æй, уомæн æма си дзубанди цæуй нæ номдзуд æмзæнхон Мамсурати Хаджи-Умари агъазиау лæгдзийнæдти туххæй дæр. Абони еци киунугæй мухур кæнæн еу хай.

* * *

Фæстаг хатт мин мæ бæрни ци ихæс бакодтонцæ, е мин мæ зæрдæбæл цийни базуртæ басагъта:

– Хаджи æма Ванкойæй райсæ зæрдибун арфитæ.

– Хаджийæй? Мамсурати Джеори фурт Хаджийæй зæгъис?

– Гъо, – федарæй загъта Берзин. – Хаджи ма нерæнгæ фæсарæнти нæма адтæй, уотемæй ба ’й æхсицгæ гъæуй. Уæхæн гъуди мæмæ ес, Ванко, æма ’й дæу къуармæ бакæнон, кæд ду нихмæ нæ дæ, уæд.

– Нихмæ нæ, Павел Иванович, фал мин хъæбæр æхцæуæн хабар фегъосун кодтай. Хаджи нурма æригон лæхъуæн æй, фал имæ лæгдзийнадæ ес. Мæнмæ уотæ кæсуй, æма багъæуаги сахат мах разæй дæр ма фæууодзæнæй!

Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умари хæццæ æз базонгæ дæн, Китайæй ку ’рбаздахтæн, уæд. Еумæ ахур кодтан сæрмагонд скъолай. Е мæнæй аст анзи кæстæр æй, фал имæ революцион тохи ес фæлтæрддзийнадæ. Фиццагидæр æй бафеппайдта æма имæ æ гъос æрдардта Михаил Иванович Калинин. 1922 анзи Иристони гъæутæй еуемæ бампурстонцæ гæрзефтонг фудгæнгутæ, еци рæстæг Калинин Иристони адтæй гъуддаги балций, æма, минкъий ма багъæуа, фидибилизи бахаунмæ.

Советон хецаудзийнадæ уæд æхсаргинæй ка гъæуай кодта, еци сурхæфсæддонти хæццæ адтæй бæгъатæр ирон лæхъуæн Мамсурати Хаджи-Умар. Калинин Мæскумæ ку цудæй, уæд æ хæццæ фæххудта Хаджи-Умари дæр æма ’й базонгæ кодта Берзини хæццæ. Царди устур надбæл Мамсурати Хаджи-Умарæн е адтæй æ фиццаг къахдзæф.

Номдзуд тугъдон лæги туххæй аци рæнгъитæ ку финстон, уæд æхуæдæг æгас нæбал адтæй. Советон Цæдеси Бæгъатæр Мамсурати Хаджи-Умар рамардæй 1968 анзи рагуалдзæги, фал æ уоди берæ хуарздзийнæдтæмæ гæсгæ ахид æрлæууй мæ зæрдæбæл.

Кæддæр Вяжейи Берзин Хаджи-Умари æ къуармæ ку ’рбакодта, уæд Мамсури-фуртмæ еу стъалуйæй уæлдай нæма адтæй. Фал æригон афицермæ уæддæр адтæй дæсни æсгарæги устур искурдиадæ. Хаджи-Умари нифс æма хъаурæ Берзин уайтæккæдæр æрæстæфтæй æма зæрдиагæй архайдта, цæмæй æ искурдиадæ райхæла, куд гæнæн ес, уотæ хъæбæрдæр. Хаджи-Умари  хæццæ ку фембалдтæн, уомæн æ дуккаг бон Берзин рабалци кодта Германимæ. Уæд Германий цудæнцæ æхсæнадон уæззау тугъдтитæ, æма ка фæууæлахез уодзæнæй, уой неке зудта. Революцион тухти ’хсæн еудзийнадæ нæбал адтæй, социалон-демократти ба нæ фæндадтæй Коммунистон партий хæццæ æмгустдзийнадæ, æма алли рæуæнттæй сæхе еуварс ластонцæ. Уæхæн уавæр ба комкоммæ парахат над игон кодта мюнхенаг фудвæндæгæнæг Адольф Гитлерæн. Мюнхени 1923 анзи е равзурста хецаудзийнадæ æ къохмæ райсунбæл, фал æ гъуддаг нæ фæррæстмæ ’й. Æрахæстонцæ ’й, æма ин æрцудæй тæрхонгонд, фал ин хатиргонд æрцудæй, æма цубур рæстæгмæ исуæгъдæ ’й. Е нæуæг хъауритæ равардта национ-социалистон змæлдæн. Фал хецаудзийнадæ æ къохмæ райсуни гъуддаги æ дуккаг фæлварæн фæррæстмæ уодзæнæй, æви нæ? Берзинмæ уотæ кастæй æма имæ æ зæрдæ уотæ дзурдта, цума аци хатт хецаудзийнадæ æ къохмæ райсдзæнæй, еугур дуйне æхе бакæнунмæ ка бæлдтæй, уæхæн политикон фудгæнæг.

Разæсгаргути еу хай адтæнцæ советон специалисттæ, æма сæ еугур хъауритæй дæр архайдтонцæ, сæ размæ ци ихæстæ адтæй, уони кади хæццæ исæнхæст кæнунбæл. Еци разæсгаргутæй беретæ сæ адзал иссирдтонцæ уæззау тохи рæстæг Испаний итигъд будурти. Æ хæдзарæ, æ бийнонтæмæ ма ка раздахтæй, етæ сæрустур адтæнцæ, сæ интернационалон ихæс ке бафистонцæ æма син испайнаг адæм сæ бæгъатæрдзийнади туххæй арфæ ке кодтонцæ, уомæй. Еци æхсаргин бæгъатæртæй еу адтæй Мамсурати Хаджи-Умар.

– Ванко, зæгъай мин, дæ райгурæн бæсти, растдæр зæгъгæй ба, Македоний æцæгæй ес сахар – Ксанти? – Испанимæ рандæ уни размæ мæ еу бон бафарста Хаджи.

– Гъо, æцæгæйдæр ес уæхæн сахар, – фарстабæл бадес кæнгæй, загътон æз, – æрмæст еци сахар Македоний нæй, фал æй Хорнигулæн Фракий.

Хаджи мæмæ ’рбакастæй, бахудтæй æма загъта: «Мадта æз еци сахари ном мæхецæн равзурстон фæсномугæн. Хъæбæр цæуй мæ зæрдæмæ аци ном, фал цæмæндæр æз ба гъуди кодтон, Македоний æй аци сахар, зæгъгæ. Цæмæн мæмæ уотæ кастæй, нæ зонун».

Æз æй æрбахъури кодтон æма ин загътон:

– Хаджи, – фæсномугæн хъæбæр хуарз ном равзурстай, фæсмон нæ фæккæндзæнæн. Сахар Ксанти кæд Фракий зæнхæбæл æй, уæддæр ецирдигон болгартæ македойнаг тугъдонтæй æнæ æхсаргиндæр биццеутæ  нæ ’нцæ. Сæребари сæрбæлтау тохи мæлæтæй нæ тæрсунцæ. Сæребари сæрбæлтау Испаний тох кодта Мамсурати æхсаргин Хаджи-Умар дæр, æма Ксанти, зæгъгæ, уæхæн номи хæццæ байзадæй испайнаг адæми историй.

Г

МАМСУРАТИ Хаджи-Умарæн берæ рауæнти ци номерæн циртдзæвæнтæ æвæрд æрцудæй, уонæй еу æй Испаний зæнхæбæл дæр.

енерал Франкойи дæлбарæ ци хуæнхаг районтæ адтæнцæ, уоми сæхе æгъдауæй фиццаг фæззиндтæнцæ партизанти минкъий къуæрттæ, фал куд еу кодтонцæ, уотæ ирæзтæнцæ сæ нимæдзæ æма хъаурæ. Айдагъдæр сæ фулдæр къуæрттæн разамунд лæвардтонцæ, тугъдон ахур кæмæ нæ адтæй, уæхæнттæ. Уой хæццæ ба ма  ефтонг нæ адтæнцæ тохæнгарзæй дæр. Уомæ гæсгæ Павел Берзин æма Гришæ Салнини берæ курдиæтти фæрци республикон хецауадæ се ’ргом хъæбæрдæр здахун райдæдта партизантæмæ. Агъаз син кодта тохæнгарзæй, рарвистонцæ сæмæ, тугъдон гъуддаг хуарз ка зудта, уæхæн политкомиссартæ. Партизантæмæ уойбæрцæ хъауритæ исæмбурд æй, æма франкисттæн сæ сæр сæ кой иссæй.

– Ду зонис, Ванко, еци партизантæн агъаз кодта Хаджи дæр. Æхуæдæг дæр бæгъатæр уогæй, Гришæ Салнин берæ уарзта сæрæн лæхъуæнти, æма Хаджий коймæ æ æрвхуз цæститæ æнахур цийни æрттивд кодтонцæ. Гришæ æхцæуæнæй берæ фæдздзурдта Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умари тугъдон хабæртти туххæй. Ксанти…

Испаний тугъдтити е бæрзонд исиста æхе хæццæ æ адæми ном дæр.

– Ду, æвæдзи, куд нæ фегъустайсæ испайнаг анархистти раздзæуæг Дурутийи кой, – идарддæр æ дзубанди кодта Гришæ.

– Æхецæй бæгъатæрдæр æма революцибæл еузæрдиуондæр адæймаг зин иссерæн æй. Гъе, æма еци Дурути ракурдта, цæмæй ин агъаз кæнунмæ æрбарветонцæ, тугъдон хабæрттæ хуарз ка зонуй, уæхæн специалистти. Еу уæхæн адæймаги имæ æрветгæ дæр ракодтонцæ, фал æ зæрдæмæ нæ фæццудæй. Уæд имæ уой фæсте ба рарвистонцæ Хаджий. Æ фиццаг бакастæй дæр Дурутийи зæрдæмæ фæццудæй Мамсурати хуæрзконд,  хуæрзæлвæст лæхъуæн. Еу тохи дзамани ба Дурути Хаджий сабуртæ кодта, размæ, зæгъуй, æгæр ма ’мпурсæ, ами хъæбæрдæр сæризундæй архайун гъæуй…

– Лæдæрис, Ванко, æнæбасæттон Дурути сабуртæ кодта Хаджий, ами хъæбæрдæр сæризундæй архайун гъæуй, зæгъгæ. Е дæр дæмæ дессаг нæ кæсуй?

Гришæ Салнин сæрустур æма парахатзæрдæй худтæй æма худтæй: цийнæ кодта æ тугъдон æмбали лæгдзийнадæбæл.

– Аци фæстаг рæстæг æй еу циуавæрдæр америкаг æ разæй искодта, – Хаджий туххæй цæмæдесæй дзурдта Гришæ.  Хонунцæ ’й Хемингуэй. Эрнест Хемингуэй. Америкæ æма Англиси газетти уацхæссæг. Устуртæ арæзт, рехæгун, уæззаугомау лæг, раст арси хузæн. Алкæддæр æ лолай хъуæцæ  æ сæрмæ бадуй. Кенæ тамаку фæддумуй, кенæ ба ниуазгæ фæккæнуй. Æз Михаил Кольцови фæрсун, айæ, зæгъун, алкæддæр кенæ тамаку кенæ ба  ниуазгæ ку кæнуй, уæд ма финсгæ ба кæд фæккæнуй?

Хъисмæт æнæнгъæлти Эрнест Хемингуэйи исæмбæлун кодта бæгъатæр разæсгарæг Мамсурати Хаджи-Умар – Ксантибæл Испаний медтугъди тумугъти, æма ниффинста роман «По ком звонит колокол». Е æй, аййевадон æгъдауæй æ рæстæги тæккæ хъаурæгиндæр уадзимистæй еу. Уадзимиси сæйраг архайæг ба ’й номдзуд тугъдон лæг Мамсурати Джеори фурт Хаджи-Умар. Фæсномугæй ба – Ксанти.