ДЗАНАЙТИ Азанбеги конд хузæ.

Тухст æма тæссаг уавæри адтæй 1918 анзи сæрди Терки облæсти центр Дзæуæгигъæу. Медтугъди арт цæфстæй облæсти аллирауæнти, уæдта Кубани æма Дони будурти. Меньшевик Бичерахти Геуæргий абæргутæ тухтæнцæ æригон советон хецаудзийнади нихмæ. Мæздæги ци сурхæфсæддонти минкъий отряд адтæй, уой ниппурхæ кодтонцæ æма си байстонцæ æхсæз дзармадзани. Отряди командæгæнæг Жуков цæфтæй бахаудтæй уорсити къохмæ. Етæ ’й æрауигътонцæ Ачикулаки гъæуи. Уорс хъазахъ æртухстæнцæ Грознай алливарс. Сахар знæгтæй гъæуай кодтонцæ сурхгвардионти отрядтæ, сæ сæргъи бæгъатæр æма арæхстгин тугъдон Гикало. Уонæн агъазмæ æрбацудæнцæ Аслæнбег Шерипови цæцæйнаг сурх партизантæ. Грознай алливарс ка æртухстæй, еци уорс бандитæн карз нихкъуæрд лæвардтонцæ батальонтæ. Сахар багъæуай кæнунбæл хъазауатон тохи ка бацудæй, уонæй еу адтæй финсæг Алексей Костерин – сахар гъæуайгæнгути штаби иуонг.

Хъизлари алливарс уорс хъазахъ æма Половцеви, Рымари æма Слесарови кулаккаг бандитæ. Сурхæфсæддонти минкъий отряди разæнгард кодтонцæ æ номдзуд командир Александр Хорошев æма штаби хецау, раздæр паддзахи болкъон ка адтæй, еци Степан Степани фурт Шевелев.

Прохладныйи бунмæ æма Малки дони билти тох цудæй болкъон Агоеви æма ротмистр Серебрякови отрядти ’хсæн. Уордæмæ æрвист æрцудæй æмбал Беленковичи бæхгин полк, фал æй уорситæ ниддæрæн кодтонцæ, Беленкович æхуæдæг ба уæззау цæфтæ фæцæй. Кæсæги сурх партизанти раздзæуæг Бетал Калмыков байеу æй ирон сурхæфсæддонти хæйтти хæццæ æма тухтæй Котляревскийи æма Зольскийи станицити размæ. Иристони кæмтти æма будурти тох кодтонцæ парти «Кермен»-и революцион отрядтæ. Разамунд син лæвардта Тогъойти бæгъатæр Данел, Тауасити Сослæнбег æма Къесати æхсаргин Хъæлæмурзæ.

Идрис Зязикови æма Юсуф Албогачиеви мæхъæлон сурх партизантæ æрлæудтæнцæ болкъон Къибири-фурти уорс бандити нихмæ. Шкуро æма Пальчаков агъуд куйти хузæн зилдæнцæ Пятигорски алливарс æма знаггадæ кодтонцæ коммунисттæн. Се штаб рæстæгмæ адтæй Бургустани станици.

Стъараполи губерни дæр бахаудтæй тугъди цæхæри.

Прохладныйи æма Тарскийи станцити размæ тугъдтити фæсте мæмæ фæдздзурдтонцæ Дзæуæгигъæумæ æма мин бафæдзахстонцæ, цæмæй радзубанди кодтайнæ, Гурдзийæй ка ’рбацудæй, еци æмбæлттæ Сашæ Гегечкори æма Ладо Думбадзей хæццæ. Уонæн сæ сурхгвардион отрядти ниддæрæн кодтонцæ меньшевиктæ. Ка ма си байзадæй, етæ рахизтæнцæ советон-гурдзиаг арæнбæл.

АБОЙТИ Заур-Беки конд хузæ.

Æз æрбацудтæн гарнизони штабмæ. Е адтæй Мæскуйаг гъæунгæ æма Александри проспекти тегъæбæл, кæддæр си адтæй Терки хъазахъаг æфсади атамани бунат. Хæдзарæмæ бацæуæни адтæй Тенгизаг полкки æфсæддон Архип Осипови цирт. Е еу-æвддæс анзей размæ исрæмугъта Михайловски федар. Топпихуасæ æфснайд ци никкæнди адтæй, уордæмæ содзагæ æхседарф багæлста, уотемæй знаги æфсæддонтæй фæццагъди кодта мин æма æрдæги бæрцæ. Æхуæдæг дæр фæстæмæ нæбал æрбаздахтæй.

Ци хæдзари кой кæнун, уомæн æ дуккаг уæладзуги минкъийгомау уати стъоли уæлгъос бадтæнцæ æмбæлттæ Серго Орджоникидзе, Васо Элердов, Константин Пашковский, Котэ Цинцадзе, Сашæ Гегечкори æма Яков Бутырин. Еуминкъий ку радзубанди кодтан, уæд Орджоникидзе загъта: «Аци лæхъуæнтæ еугурæйдæр тохæхсист æнцæ, фал æфсæддон цардиуагæбæл ахур нæ ’нцæ. Ду – кæддæри тугъдон лæг, хуарз зонис гурдзиагау дæр. Уотæ мæмæ кæсуй, цума тугъдон специалистæн исбæздзæнæ аци отряди. Тухгин, зæрдæдарæн кæбæл ес, уæхæн ротæ си исаразун гъæуй». Æз исарази дæн. Еци сахат базонгæ дæн Сашæ Гегечкори, Котэ Цинцадзе æма Ладо Думбадзей хæццæ. Фæстæдæр бустæгидæр балимæн ан. Бадзубанди кодтан, цæмæй изæри исæмбæлæн хелдасæг Платони фатери. Е адтæй фусунуат «Гранд-отели» бунмæ. Еци фатер фæстæдæр иссæй нæ отряди штаб, гурдзиаг революцион сурхгвардион отряди штаб. Ке кой ракодтон, еци æмгæрттæ еугурæйдæр адтæнцæ бæгъатæр, фæлтæрд большевиктæ, хъæбæр æгъдаугин адæм.

Сашæ Гегечкори адтæй æригон, æ тæккæ лæхъуæни карни, æнæнез, игъæлдзæг, æмгарæбæл æновуд, цудайдæ ибæл æхсæз æма инсæй, кенæ авд æма инсæй анзи. Кавкази берæ рæсугъд адæймæгутæ ес, фал си Саши хузæн хуæрзконд æма рæсугъд лæхъуæнтæ æз ефстагмæ фæууидтон. Бæрзондгомау, уорсцъарæ, нифсхаст æма ин еци-еу рæстæг хæлар цæстингас. Нæ еугур дæр æй берæ уарзтан. Æ фæтæн тæрних æма хъоппæгъ цæститæй, æ игъæлдзæг уодиконд æма агъазиу бæгъатæрдзийнадæй æлхæдта е ’мбæлтти зæрдæ.

Фæстæдæр, Æрхонки станици размæ æ уæраг уæззау цæф фæцæй æма ин æй медтугъди уæззау уавæрти лух кæнун багъудæй.

1920 анзи майи Дзæуæгигъæуи Сашæбæл нæуæгæй ку исæмбалдтæн, уæд мин æ уиндæ хъæбæр æхцæуæн адтæй. Æ къах æ уæле нæбал, меньшевикти азарæй Метехи ахæстдони берæ фæгъгъезæмарæ кодта, уæддæр уотæ зæрдигъæлдзæг, бæгъатæр æма устур хъаури хецауæй байзадæй.

ДЗАНАЙТИ Азанбеги конд хузæ.

Котэ Цинцадзе мадзора адтæй, уæззау зундбæл хуæст, фал алкедæр бафеппайдтайдæ, еци сабур æма сагъæсхуз адæймаг иннетæмæ хъæбæр лæмбунæг æма къæрцгъосæй ке игъосуй, сæ дзубандибæл син хъæбæр ке гъуди кæнуй æма дзуапп раттунмæ ке нæ тагъд кæнуй, уой.

Ладо Думбадзе æма хелдасæг Платон алкæддæр бадтæнцæ æнцад, æнæдзоргæй. Етæ адтæнцæ зæронд большевиктæ, паддзахи ахæстдони берæ фæррахауæ-бахауæ кодтонцæ. Мах тугъдон гъуддæгутæбæл ку дзурдтан, уæд етæ нæ дзубандий сæхе нæ тъунстонцæ, фал æз бафеппайдтон, еунæг дзурд дæр си ке нæ райервæзидæ, уой. Мæ рамæлæти бонмæ нæ феронх кæндзæнæн сæ еуей дæр, уомæн æма етæ адтæнцæ хуæнхаг сауæдони хузæн кæдзосзæрдæ æма æнæхийнæ, ка ’й зонуй, æз еци æнзти ке базудтон, уонæй уотæ кæдзосзæрдæ æма æнæхийнæ неке адтæй.

Асæй ниллæггомау адтæй Ладо. Æ гъæлæс фæлмæн, зæрдагайгæ. Бæгъатæр æма хуæрзæгъдау, партий гъуддагбæл мæлæтмæ æ уод равардтайдæ. Е федарæй æууæндтæй, революци ке фæууæлахез уодзæнæй, уобæл. Æ реуи дзиппи æ партбилети фарсмæ алкæд æфснайдæй дардта Маркс æма Ленини хузиститæ. Дарæсбæл æновуд нæ адтæй, хуæргæ кодта æстæн æма минкъий. Кæсгæ берæ кодта, уæдта газеттæмæ ахид финста.

Хелдасæг Платон дæр гурдзиаг адтæй, е дæр Ладой хузæн хуæдæфсармæ æма еузæрдиуон революционер. 1907 анзи еумæ бадтæнцæ Калаки ахæстдони, æма син се ’нгарæдзийнадæмæ алкедæр бахицæ кодтайдæ. Платон берæ уарзта Ладой æма æй æхецæн дæр, æма махæн дæр нимадта фæнзуйнагбæл. Берæ бийнонтæ ин ке адтæй, уомæ гæсгæ Платон устур зинтæ æвзурста. Хелдасæгæй дæр уомæн куста. Цинцадзе æма Гегечкори ниффинстонцæ горсоветмæ, цæмæй Платонæн естæмæй байагъаз кодтайуонцæ. Е Платонмæ хъæбæр зин фæккастæй. Байагъаз кæнуни туххæй ин ци æхца æрбарвистонцæ, уони барвиста «Сæйгæ æма цæф сурхгвардионти» фондмæ.

Сергей Мирони фурт Киров хуарз зудта Платони æма 1919 анзи фæззæги Астрахани ку адтæй, уæд берæ хæттити ин æ кой ракодта, зæрдибунæй æй имиста. «Еци кæдзос, принципиалон æнæхийнæ зæрди хецау махæн æй фæнзуйнаг», – дзурдта Киров Дзæуæгигъæуи æ теркаг хæлæртти имисгæй. Платон дæр Ладой æма Сашæ Гегечкорий хузæн 1919 анзи рандæй Гурдзимæ.
Уоми æй æрахæстонцæ æма ‘й Метехи ахæстдони бакодтонцæ. 1920 анзи майи фæстæмæ æрбаздахтæй Дзæуæгигъæумæ. Мах ибæл хъæбæр бацийнæ кодтан, æнгъæл куд нæ адтæй, уотæ ’й исбоц кодтан. Е фурцийнæй æ цæстисуг нæбал бауорæдта.

Уæхæн адтæй Сашæ Гегечкорий гурдзиаг революцион отряди штаб.

Дуккаг бон косун райдæдтон отряди тугъдон специалистæй æма изæрæрдæмæ æрæмбурд кодтон æфсæддонти, 120 адæймагемæй фулдæр нæ адтæнцæ, фал тугъди тумугъти ка фæцæй, уæхæнттæ. Се ’хсæн адтæй цалдæр салдати дæр.

Еци отрядмæ ма æз æрбакодтон еу-æртинсæй бархеуони – ирæнттæ, сомехæгтæ, уруссæгтæ, уæдта раздæр Беслæни станци ка куста, уæхæн 15 китайаги. Тохæнгæрзтæ нæмæ фагæ адтæй, фал гилдзитæ нæ фагæ кодта. Мæнæн мæ агъазгæнæг, мегрелаг Жванияйæн барæ равардтонцæ, цæмæй гилдзитæ æлхæдтайанæ, гъæунги ци берæ гæрзефтонг адæм рацо-бацо кодта, уонæй.

Гилдзæ адтæй æртæ сомей аргъ. Дессаги рæстæг адтæй, мадта… Гъæунгтæ идзаг адтæнцæ аллихузи адæмæй – хъазахъæй, хуæнхæгтæй, сахайрæгтæй. Алкæмæ дæр си адтæй хотухтæ. Фæсевæдæй беретæн сæ усхъитæбæл бæрæг дардтонцæ, æрæги ке рафтудтонцæ, уæхæн пъагæнтти фæдтæ. Еугур еци гæрзефтонг адæммæ æвналæг нæ адтæй, сæ хотухтæ син неке иста. Уотемæй алкедæр хуарз зудта, етæ исонибони нæ нихмæ ке тохдзæнæнцæ, уой. Сахари адтæй цидæр коалицигонд. Кæд лæгмæрдтитæ ахид цудæй, кæд адæм кæрæдзей æстъигътонцæ, уæддæр еци парабеллюмтæй, фæндзæхстонтæй, хъæматæй, æхсаргæрдтæй ефтонг адæми хъоргæнæг нæ адтæй. Æма етæ дæр сæ кæнон нæ уагътонцæ. Сауæнгæ Адæмон Комиссарти Совети Сæрдар Ной Буачидзей митинги рæстæги ку рамардтонцæ, уæддæр нæ фæкъкъæрцгъосдæр æнцæ сахари тугъдон разамонгутæ. «Уомæн гæнæн нæййес. Адæм исмæстгун уодзæнæнцæ. Ами адæм сæ сабийбонтæй фæстæмæ исахур унцæ тохæнгæрзтæ дарунбæл, – дзурдта, еци бæнтти гарнизонæн командæ ка кодта, еци циуавæрдæр Егоров. Е æхе худта «французаг æфсади лейтенант», уæдта «левый эсер». Егоров сахар гъæуайгæнгутæбæл хъæбæр нæ тухстæй, ресторан «Империал»-æй æндæмæ нæ цудæй. Фæстæдæр куд рабæрæг æй, уотемæй е некæд адтæй нæдæр «лейтенант», нæдæр тугъдон лæг, айдагъдæр анзи æрдæг фæцæй Турки фронти «Сурх Дзиуари».

Эсертæ Кожаный, Мерхалев æма меньшевик Казаров адтæнцæ «Коалици»-й иуонгтæ æма бунæттон контрреволюций нихмæ тох исамайуни гъуддаги большевиктæн хъори хуасæй уæлдай неци адтæнцæ. Еугонд гарнизон æма еу командæкæнуйнадæ нæ адтæй. Сашæ Гегечкорий отряд, уæдта ма ке ранимадтон, еци сурхæфсæддон къуæрттæ кæд сахар гъæуай кæнунæн хуарз агъаз адтæнцæ, уæддæр, хецæнтæй ке архайдтонцæ, уомæ гæсгæ уойбæрцæ нæ ахедудтонцæ.

Æстъегъгутæ, давгутæ гъигæ дардтонцæ адæми. Еуетæ устур деси ранигъулдæнцæ, иннетæ ба мæстæй сугъдæнцæ, цалдæр гæрзефтонг хуæнхаги Беленковичи отряди кавалеристтæмæ ку ’рбалæбурдтонцæ, уæд.

Кавказаг полкки бæхтæ æцæгæй адтæнцæ хъæбæр хуæрзмуггаг æма сæбæл алкæддæр дес кодтонцæ Александровский проспекти дууердæмæ дзæгъæл рацо-бацо ка кодта, еци адæм. Эскадронтæ сахари гъæунгти ку цудæнцæ, уæд хъазахъ дæр æма хуæнхæгтæ дæр фурсоцъайæй хæлеу гъæлæсæй байзайиуонцæ – бæхтæ адтæнцæ дессаги хуæрзконд. Бæрзонд, сæ фæтæн федар гуртæ размæ ракæнгæй, сæ сæртæй гъазгæ цудæнцæ. Куд дзурдтонцæ, уотемæй Беленкович ратардта еу номдзуд къниази бæхти заводæй, æнгъæлдæн, Украинæй. Еу сæрдигон бон фондз æфсæддони бæхти раскъардтонцæ Терки билæмæ дон ниуазунмæ. Куддæр донмæ бахизтæнцæ, уотæ дорти фæстейæй райгъустæй топпи гæрæхтæ. Цуппар бæхгини дзухъмард фæцæнцæ. Фæндзæймаг æрдæгбæгънæгæй топпæй гæрæхтæгæнгæ къазарматæ ’рдæмæ æхе райста. Цалдæр бæхи æ фæдбæл фæннæхстæр æнцæ.

Эскадрон цалинмæ фæффæдеси æй, уæдмæ æргъау фæттардтонцæ. 120 заманай бæхи цидæр æрбацæнцæ. Терки билæбæл мардæй лæудтæнцæ цуппар сурхгвардиони абæргути къохæй. Бæхтæй еуемæн нæмуг æ губунбæл исæмбалдæй æма ниммардæй. Фæдесæнттæ фескъардтонцæ давгути фæдбæл, фал син Терки сæрти бахезун нæ бантæстæй – дони иннæ фарсæй райгъустæй пулемети къæр-къæр. Эскадрони къохи нецибал бафтудæй.

Нæ отряди ахуртæ цудæнцæ Калонки фарсмæ будурти. Еууæхæни нæ гъостæбæл рауадæй топпи гæрæхтæ. Мах фендæ ан, гæрæхтæ кæцæй цудæй, ецирдæмæ. Еу-дæс æма инсæй бæхгини нæ уæлбæхтæй æхсун райдæдтонцæ, уæдта мæхъæлон гъæу æрдæмæ сæхе райстонцæ. Мах дæр æхстан, уотемæй бахъæрдтан æфсæнвæндагмæ. Уоми лæудтæй, Беслæнæй Дзæуæгигъæумæ ка цудæй, еци поезд. Ци адæм си бадтæй, етæ адтæнцæ тарстхуз – бæхгин абæргутæ сæ бастъигътонцæ айдагъдæр ма раззаг дууæ вагони æнæгъигæдардæй байзадæнцæ. Нæ отряд сæ ку нæ бахъор кодтайдæ, уæд абæргутæ поезди цæугути сæ еугурей дæр раревæд кодтайуонцæ. Бæхти æргъау ка фæттардта, уæдта поезд ка бауорæдта, е зин зæгъæн æй.

Уæхæн хабæрттæ кæд еу æма дууæ хатти не ’рцудæй, уæддæр сæбæл тухсæг нæ адтæй, æма уавæр нæ хуæздæр кодта…

Сахари адтæй аллихузи æхца. Терки советон хецауадæ ке рауагъта, еци æхцайæн устур аргъ нæ кодтонцæ, уæдта бери фагæ нæ иссæнцæ. Уонæй никки минкъийдæр аргъ адтæй æхцай маркитæн. Ахсгиагбæл нимад адтæнцæ аллихузи облигацити купонтæ, уæдта Керенскийи æхца. Фал еугуремæй устурдæр кадæ адтæй, «Никъалайи æхца» ке худтонцæ, уомæн. Уонæй ма ести балхæнæн адтæй хонхи дæр, облæсти кæмидæриддæр, уæдта сауæнгæ Гурдзий дæр.

Топпи гилдзæ паддзахи æхцайæй адтæй соми аргъ, Керенскийи æхцайæй ба – 3 соми. Купонтæ æма маркитæ Дзæуæгигъæуæй уæлдай некæми цудæнцæ.

Хуæнхаг сурх партизанти отрядти адтæй моллотæ дæр. Етæ еузæрдиуонæй тухтæнцæ уорсити нихмæ. Никки ма бонæ фондз хатти намаз кодтонцæ æма еци æгъдаубæл ардудтонцæ партизанти дæр.

Хуæнхаг гъæути æд уоститæ сæхе римахстонцæ Петроградæй ка ралигъдæй, уæхæн гвардионтæ. Куд дзурдтонцæ, уотемæй хъазахъаг станицитæй еуеми римæхст адтæй циуавæрдæр номдзуд къниази уосæ.

ДЗАНТИАТИ Юрийи конд хузæ.

Сахари гъæунгти фегъосæн адтæй французаг, уруссаг, ирон, мæхъæлон дзубанди. Хуæнхаг гъæутæй берети фæззиндтæй дæсгай «инæлартæ» – æнахургонд мæхъæл æма цæцæнæй еуæй-еуетæ балхæдтонцæ кенæ куддæртæй исамал кодтонцæ инæлари цинелтæ. Никки ма аллирауæнти уæйæ кодтонцæ сугъзæрийнæ æма æвзестæ пъагæнттæ. Уони æ уæле ка бакæнидæ, е хуæнхаг «афицерæй» рагæпп кæнидæ.

Советон хецаудзийнадæ нур анзи бæрцæ хъаурæгинæй-хъаурæгиндæр кодта Уæрæсей, ами ба, фронт кæбæл фæййаууон æй, еци пурхæ æма змæнст Кавкази тоги пурхæнтæй галеу миутæ æма æмæнтъери уавæртæй нурма нерæнгæ игурдæй нæуæг догæ.

Тугъдон разамонгутæ фагæ цæттæ нæ адтæнцæ, æфсæддон æгъдау федар нæ адтæй. Уæхæн уавæрти, 200-250 хуарз ефтонг тугъдонтæй арæзт отряд дæр хъæбæр исбæзтайдæ. Сахари ма архайдта, хегъæуайкæнуйнадæ ке худтонцæ, уæхæн дæр – бунæттон цæргутæ гæрзефтонгæй æхсæвæй – бонмæ гъæуай кодтонцæ сахари гъæунгтæ æма фæзтæ. Рæстæг змæнст æма тæссаг адтæй, уæддæр ма Дзæуæгигъæуи кустонцæ ресторантæ, кафетæ, театри ба æвдистонцæ опереттитæ, сауæнгæ ма, французаг гъæбесæйхуæст кæми æвдистонцæ, уæхæн цирк дæр исластонцæ.

Июли кæрони сахармæ иссудæй бронепоезд «Дуйнеуон революци», æ разамонæг – Автономов æма, 300 адæймаги кæми адтæй, уæхæн Китайаг ротæ. Гарнизон ке фæттухгиндæр æй, е хуæрзæрдæмæ фæззиндтæй сахари уавæрбæл – лæгмæрдтитæ, стъегъгутæ, дзæгъæл гæрæхтæ, æртхъерæнтæ фæмминкъийдæр æнцæ.

Бронепоезд фæстæмæ Прохладныймæ рандæй,  уомæн æма уоми тугъдтитæ фæккарздæр æнцæ, Тарскийи станици æма Ачикулаки уорс хъазахъ ке исистадæнцæ, уомæ гæсгæ нæ отряд 3 августи райста бардзурд, тугъдмæ цæттæ цæмæй уæн, уой туххæй. Гъæуама тохун райдæдтайанæ 8 августи, фал 6 августи æхсæвигон сахармæ Æрхонки ’рдигæй æрбалæбурдтонцæ уорс хъазахъ атамантæ Соколов, Топков æма Агоеви стъегъгути къуæрттæ. Сæ еугуремæн дæр разамунд лæвардта Бичерахти Геуæрги. Контрреволюци бустæгидæр æ сæр исдардта, æма минкъий раздæр ци аллихузи гæрзефтонг адæми кой кодтан, етæ балæбурдтонцæ сурхгвардионти къазарматæмæ, бæрнон косгути æма коммунистти хæдзæрттæмæ. Контрреволюционерти хæццæ байеу æнцæ гимназисттæ, кадеттæ, æгуст адæм æма аллихузи маргутæ, стъегъгутæ, уæдта фронтæй ка раздахтæй, еци афицертæ.

Æмбесæхсæвæ мæ райгъал кодта нæ синхæгти уосæ Черникова. Мæ цохъа ракодтон, хъæма рабастон, топп æма хъатара мæ усхъæбæл багæлстон æма отряди штабмæ фескъардтон. Гъæунгтæ ревæд адтæнцæ, фал тугъд сахари астæумæ хæстæгæй-хæстæгдæр кодта. Отряди тугъдонтæ мæ бацудмæ лæудтæнцæ гæрзефтонгæй. Жвания патрульти размæ рарвиста, фал знаг цирдигæй цудæй, е зин базонæн адтæй, нæмгутæ ехуаруни хузæн калдæнцæ аллирдигæй, игъустæй къæрæзгити æвгити æма æмбæрзæн дорти дзæгъал-мугъул. Кæцæйдæрти игъустæй «ура», фал ка гъæр кодта, уæдта ка ке нихмæ тухтæй, уомæн балæдæрæн нæ адтæй. Ладо æма Платон райстонцæ сæ хотухтæ æма байеу æнцæ отряди хæццæ. Платони уосæ æма сувæллæнтти æвæстеуатæй рарвистан Курски слободкæмæ. Уоми тугъд нæма адтæй. Мах æртигай-фæндзгай адæймæгутæй фæкъкъуæрттæ ан æма хедтæмæ сабургай цæун райдæдтан. Фал нæ сахари театри рази æнæнгъæлти æхсун райдæдтонцæ. Ка нæ æхста, етæ адтæнцæ «хегъæуайкæнуйнади» къуарæй. Куд рабæрæг æй, уотемæй сахари «хегъæуайкæнуйнадæ» еугурæйдæр фæцæй змæнтгути фарс. Фæстагмæ байеу ан сурхгвардионти отряди хæццæ æма сабургай фæстæмæ цудан – знæгтæ адтæнцæ дзæвгарæ фулдæр. Еу рæстæги сæ бауорæдтан, галеуæрдигæй ка адтæй, уони ма Терки иннæ фарсмæ дæр фæттардтан. Тохун хъæбæр зин адтæй, уомæн æма нæ алливарс цитæ цудæй, уомæн неци лæдæрдтан. Нæмгутæ нæбæл æгъзалдæнцæ алливæрстæй, сауæнгæ ма нæ къилдун æрдигæй дæр æхстонцæ.

ДЗАНАЙТИ Азанбеги конд хузæ.

Бичерахи-фурти æртæдюймонтæ æхстонцæ вагзал æма, хецауадæ кæми адтæнцæ, еци хæдзарæ. Фæммард æй Жвания, фæццæф æй æртиккаг командир Ованесов. Бон æрбарохс æй, уæддæр тугъд нæма банцадæй. Нæ фæскъилдунмæ бурун райдæдтонцæ змæнтгутæ. Бунæттон контрæ æма «хегъæуайкæнуйнадæ» нæбæл бустæгидæр исагъудæнцæ.

Мах центрмæ нæхе райстан. Ами адтæй хегъæуайкæнуйнади штаб, ами адтæнцæ Яков Бутырин, Сашæ Гегечкори, Такъоти Симон, Фигатнер. Егоров си нæ адтæй. Еци змæнстити рæстæги сæ еугурей дæр багъуди кодтайнæ, фал мæмæ дессаг фæккастæй, эсер Мерхалеви (раздæр коалиций ка адтæй, е) дæр штаби ке баййафтон, е.

Тугъд циренæй-цирендæр кодта. Еугур хабæрттæ сæрмагондæй ниффинсуни аккаг æнцæ. Нур ба мæ уой зæгъун фæндуй æма еуæндæс бони æма æхсæви дæргъи мæлæтдзаг тох еунæг сахат дæр нæ банцадæй. Еуæй-еу хатт знаги хæццæ бацæуианæ лæгæй-лæгмæ армхуæсти. Нуртæккæ еци тохтæ Цæгат Кавкази медтугъди историй хонунцæ «Августи цаутæ». Берæ финст æрцудæй æма æрцæудзæнæй еци цаути туххæй. Орджоникидзе æма Киров дæр берæ хæттити кодтонцæ сæ кой. Историктæ æма литератортæ еу кенæ дууæ хатти нæ равдистонцæ еци тухст, тæссаг бæнттæ æма æхсæвтæ. Дзæуæгигъæуи гъæунгтæ пеллон уагътонцæ, хæрæмегъи хузæн бадтæй сахари сæрмæ, уæддæр тугъд не ’нцадæй хæдзæртти, тургъти, гъæунгти.

Фал айдагъ контрреволюцийæн нæ адтæй агъазгæнгутæ. Сахари мæгурдæр цæргутæ адтæнцæ нæ фарс. Косгутæ, демобилизацигонд æфсæддонтæ, Иристони æма мæхъæли фæсевæдæй, хъазахъæй, æфсæнвæндаги косгутæй беретæ сæ къохтæмæ райстонцæ хотухтæ æма еузæрдиуонæй гъæуай кодтонцæ сахар. Курски æма Молокански слободкитæ æнæгъæнæй æрлæудтæнцæ революций фарс. Уонæн сæ тох хъæбæр исахедудта, уомæн æма сурхæфсæддонтæ къилдун æрдигæй æрбацæуæг нæ уагътонцæ. Тугъдтити æртиккаг бон уорсити цæг æрбатудтонцæ æма сахармæ æрбагæлстонцæ «Кермен»-и раздзæугутæ Тогъойти Данел æма Къесати Хъæлæмурзи сурх отрядтæ. Керменисттæ устур агъаз бакодтонцæ махæн. Сахари центрæй нæ рацæун багъудæй Л. Толстойи, Афицерти æма Мариинскаг гъæунгтæмæ. Фæстагмæ уорсити къохмæ бахаудтæй Мариинскаг гъæунгæ дæр. Ами хъазауатонæй тох кодтонцæ Китайаг роти æфсæддонтæ. Уони агъазæй нæ къохи бафтудæй уорсгвардионти броневик фехалун. Уой фæсте еци броневик бæттæнтæй нæхердæмæ æрбаластан. Еци æхсæвæ ’й æфсæнвæндаги косгутæ барæвдзитæ кодтонцæ æма дуккаг бон уорсити дæрæн кæнунæн исбæзтæй.

Æхстонцæ хæдзæрттæй, къæрæзгитæй, балкъонтæй, раздæр сæнæ кæми уæйæ кодтонцæ, еци уæрмитæй. Знаги циуавæрдæр снайпер фондз минуттемæ мах отрядæй рамардта æма фæццæф кодта цуппар адæймаги. Фал еууæхæни Кучити къанфеттæ уæйæгæнæн тукани баллюстрадæй æ сæр куд радардта, уотæ ’й махонтæй еу багæрах кодта, æма нæмуг æ тæккæ тæрнихбæл исуадæй.

Сашæ Гегечкори æхе дардта федар æма сабур. Еци-еу рæстæг арæхстæй агъазмæ дæр æма унаффæ кæнунмæ дæр. Нæ фарсмæ тухтæнцæ ирæнттæ-керменисттæ, галеуæрдигæй – Китайаг ротæ, вагзали рази ба – æфсæнвæндаги косгутæ. Уонæн агъаз кодтонцæ Курски слободки цæргутæ æма аллихузи бархеуонтæ.

Æнахур хабæрттæ дæр нæмæ рауайидæ. Тугъд æ тæккæ карзи адтæй, уотæ нæмæ Умат Куриеви отряди тугъдонтæ æрбакодтонцæ æрдæгбæгънæг лæг Чепелюгини. Е раздæр адтæй адвокат, куста сахари думи. Æфсæддонтæ уобæл ниллæудтæнцæ, пулемети уæлгъос, дан, æй баййафтан. Фæстæдæр куд рабæрæг æй, уотемæй е пулемет нæ адтæй, фал идардмæкæсæн хæтæл. Лæг еци хæтæлæй кастæй, тугъд куд цæуй, уомæ. Адвокат дзæгъæли ахæст ке ’рцудæй, е ку рабæрæг æй, уæд Сашæ Гегечкори байгъæлдзæг æй æма «фудгини» æ хæдзарæмæ рарвиста. Æ бацудмæ ибæл æ бийнонтæ сæхе кæунæй мардтонцæ – æнгъалдтонцæ, сæ дарæг уодæгас нæбал æй.

Раздæр карзæй ка дзурдта, æмбурдти æма митингти гъæр ка кодта, анархи æгъдауæн æ рахуæцæн æй, зæгъгæ, еци анархисттæ еу-финддæсемæй сæ сæр æфснайунмæ фæцæнцæ. Сæ фæтæг, æхе анархист-коммунист ка худта, æма еугуремæй хъæбæрдæр ка гъæр кодта, е фуртæссæй къуæзун райдæдта æма зир-зиргæнгæй радзурдта, кæддæр хелдасæг ке адтæй, херсойнаг ке ’й, æ муггаг – Супрун, æфсади ке некæд адтæй æма топпæй æхсунмæ дæр ке нæ арæхсуй.

Гегечкори ин байста æ агъазиау австрийаг «Стейер», сугъзæрийнæдони тулд кортик, «лимонкитæ» æма æндæрхузи гранæтти устур баст. Уæдта къахæй ниццавта «анархистти» æма ’й штабæй ратардта.

Штабмæ æрбацудæй горсовети иуонг Кольбус. Куд рабæрæг æй, уотемæй тухамæлттæй фæййервазтæй уорсгвардионти дзæмбутæй. Хабар уотæ адтæй: хумæтæги хуæдæфсармæ адæймаг, раздæри пецамайæг горсовети иуонг ку иссæй, уæддæр ма цардæй æдзæллаг азгъунсти. Куддæр топпи гæрæхтæ райгъустæй, уотæ тургъæмæ рацудæй. Игон колдуарæй æрбакалдæнцæ цалдæр гæрзефтонг лæги. Кольбуси ку рауидтонцæ, уæд ин æ мæгур дарæсмæ æркæститæ кодтонцæ, æма си æй еу рафарста:

– Ду ка дæ? Тургъæсæрфæг?

– Гъо, – дзуапп равардта Кольбус.

– Æма еци цъамар большевикки фатер кæми æй?

– Кольбуси? – бафарста «тургъæсæрфæг».

– Гъо, гъо!

– Уæлæ дуккаг уæладзуги, уартæ дин æ къæрæзгитæ, – устур хæдзари иннæ кæронмæ амонгæй сабур дзуапп равардта «тургъæсæрфæг». Æстъегъгути æрдонг къæпхæнтæбæл уæлæмæ фескъардта, Кольбус ба гъæунгæмæ æхе райста æма цæхгæрмæ гъæунги вагзал æрдæмæ фендæй. Нæмгутæ ехуаруни хузæн калдæнцæ, уотемæй гъæунги сæрти рахизтæй. Сахатти фæсте æрбахъæрдтæй махмæ, штабмæ…

Тугъди фæндзæймаг бон уорс хъазахъи æрдонгти ’хсæнти тухтæ-фудтæй сахармæ æрбайервазтæй Автономови бронепоезд. Уорс бæхгинти къилдунмæ бронепоездæй нæмгутæ æгъзæлун ку райдæдтонцæ, уæд ма нæ цийнæн кæрон кæми адтæй? Нæ нифсбæл ма еу уойбæрцæ бафтудæй. Æхсæзæймаг бони æрцудæй дууæ устур цауи. Гъæунги тохгæй знагæй байстан дууæ пулемети æма дууæ бомбомети. Цæмæй нæ къохи бафтудайуонцæ, уой туххæй нæ дзæвгарæ цæун багъудæй хæдзæртти сæрти. Еуæй-еу рауæнти æфсæйнагæй бакъæрт кæнианæ хæдзæртти фæрстæ – айдагъдæр уотемæй байервæзæн адтæй уорсити фæскъилдунмæ. Не ’ргъуди фæррæстмæ ’й. Фудгол æхе фæстæмæ еуминкъий райста. Дæс æма инсæй афицерей бæрцæ фæццагъди ’нцæ нæ къохæй. Еци-еу рæстæг сахармæ æрбампурстонцæ мæхъæли сурх партизантæ. Нæ хъауритæ, нæ нифс дзæвгарæ фæффулдæр æнцæ, æма знагбæл бæлвурд уæлахез кæнун райдæдтан. Сахар пеллон арт уагъта, сау хъуæцæй арв нæбал зиндтæй.

Тугъдæн æ еуæндæсæймаг бон уорситæ сахарæй ледзун райдæдтонцæ Æрхонкæ ’рдæмæ. Гъæунгтæ идзаг адтæнцæ мæрдтæй, адæм уæрмитæй исхезун нæма æндиудтонцæ – еугай гæрæхтæ ма игъустæй гъæунгти. Æз æрбаздахтæн мæ фатермæ. Е адтæй бустæги пурхæ.

Медтугъди рæстæги æз берæ тугъдтити адтæн, фал си 1918 анзи августи Дзæуæгигъæуи ци мæлæтдзаг, æверхъау тугъдтитæ бавзурстон, уонæн ба æмбал нæййес.

 1971 анз