КУРСКИ ТУГЪД:

СУРХ ÆФСАДИ УÆЛАХЕЗ ИССÆЙ НÆ АДÆМÆН НИФСДÆТТÆГ, ЗНАГÆН БА – АДЗАЛХÆССÆГ

Цуппаринсæй анзей размæ 1943 анзи сæрди Курски, Орели æма Белгороди рæбун æрцудæй Устур  Фидибæстон тугъди агъазиаудæр тугъдтитæй еу – Курски тугъд. Карз тугъдтити Советон Гæрзефтонг Тухтæ знагæн никкодтонцæ бæрзæйсæттæн цæф: «Кæд Сталингради рæбун тугъд равдиста, немуцаг-фашистон æфсади хор ке фæннигулуй, уой, – загъд адтæй Гъæуайкæнуйнади Паддзахадон Комитети Сæрдар И.В. Сталини доклади 1943 анзи 6 ноябри, – уæд æй Курски бунмæ тугъд ба æрлæуун кодта æ исæфти къахбæл…»

Æрлæуун кæнæн нæ зæрдæбæл, Курски тугъд ци уавæрти цудæй, уой. 1942-1943 æнзти зумæги тугъдтити, уæлдайдæр ба Сталингради рæбун, гитлерон вермахти æфсæдтæ æрцудæнцæ дæрæнгонд. Гитлер æма æ фæсдзæуинттæ нимадтонцæ, зæгъгæ, нерæнгæ нæма фæммулди ’нцæ æма уæззау уавæрæн ес фæххуæздæргæнæн. 1943 анзи февраль-мартъий фашистон æфсæдтæ райдæдтонцæ æмпурсун хонсар-искæсæнæрдæмæ. Карз тугъдтити знагæн æ бон бацæй советон æфсæдти нимпурст бауорамун æма Донбасси территорийи хай æма сахар Харьков фæстæмæ байахæссун. Фал знагæн æ сæйрагдæр устур политикон æма стратегион нисантæ æ къохи нæ бафтудæнцæ. Сурх Æфсад бауорæдта знаги нихмæ нимпурст. Еугур советон-гермайнаг фронти тугъдтитæ æрсабур æнцæ. Курски рази фронти ханхæ иссæй къæлæти хузæн. Аци рауæн райдæдтонцæ æнæфæууинд тогниккалди тугъдтитæ 1943 анзи сæрди.

Гитлерон æфсæдтæ 1943 анзи 5 июли райдæдтонцæ æмпурсун Курски рæбунмæ. Æ тухи бацудæй «Цитадель» – уотæ хундтæй гитлерон æфсæдти операций пълан. Фашисттæ ибæл сæ зæрдæ хъæбæр дардтонцæ. Цæмæй еци пълан исæнхæст кæнун сæ къохи бафтуйа, уой туххæй ардæмæ æрбагæлстонцæ сæ тæккæ тугъдгъондæр æфсæдтæ – 50 дивизий, уонæй 16 адтæнцæ танкон æма моторгин дивизитæ. Се ’фсæддонти еумæйаг нимæдзæ адтæй 900 мин адæймагей бæрцæ. Тохæндзаумауæй сæмæ адтæй 10 мин дзармадзани æма миномети, 2700 танки бæрцæ, 2 мин хуæдтæхæгемæй фулдæр. Сæрдигон нимпурсти размæ немуцаг-фашистон æфсæдтæ райстонцæ нæуæг танкитæ «Пантера», «Тигр», дзармадзантæ «Фердинанд». Сæ авиацибæл бафтудæй нæуæг хуæдтæхгутæ – Фокке-Вульф-190А æма Хенкель-129.

Нæ бæсти уæди разамунди рæстмæ архайди фæрци бантæстæй нæ фидибæстон æфсад тугъдон техникон фæрæзнитæй фæффулдæр кæнун, нæуæгдæр тохæнгарзæй исефтонг кæнун. ССР Цæдеси Гæрзефтонг Тухтæ организацион æгъдауæй исфедар æнцæ, исирæзтæй сæ тугъдон дæсниадæ æма арæхстдзийнадæ. Сурх Æфсадмæ фагæ адтæй уæхæн тухтæ, цæмæй 1943 анзи сæрди райдайа размæ æмпурсун.

Советон æфсæддон разведкæн æ къохи бафтудæй, знаг Курски бунмæ æмпурсун кæд райдайдзæнæй, уой базонун. Уæлдæр Командæкæнуйнади Ставкæ исаразта гъæуайкæнуйнадæн тугъдтити знаги тухæ басæттуни, уæдта размæ æмпурсуни пълан.

Советон æфсæдтæ 5 июли цæттæй исæмбалдæнцæ знагбæл. Цудæй æгъатир тох. Курски тугъд бонæй-бонмæ карздæр кæнгæй, рахаста 23 августмæ. Дууердигæй дæр си архайдта: 4 миллион адæймаги, 70 мин дзармадзан æма миномети бæрцæ, 13 мин танки æма хуæддзæугæ дзармадзаней бæрцæ, 12 мин хуæдтæхæги.

ИЗ ПЕРВЫХ УСТ

Иосиф СТАЛИН (1879-1953), в годы Великой Отечественной войны Председатель Государственного Комитета Обороны:

«Что касается битвы под Курском, то она закончилась разгромом двух основных наступающих групп немецко-фашистских войск и переходом наших войск в контрнаступление, превратившееся потом в мощное летнее наступление Красной Армии. Битва под Курском началась наступлением немцев на Курск с севера и с юга. Это была последняя попытка немцев осуществить большое летнее наступление и в случае ее успеха наверстать потерянное. Наступление окончилось, как известно, провалом. Красная Армия не только отбила наступление немцев, но сама перешла в наступление и рядом последовательных ударов в течение летнего периода отбросила немецко-фашистские войска за Днепр.

Если битва под Сталинградом предвещала закат немецко-фашистской армии, то битва под Курском поставила ее перед катастрофой…»

---

 

Знаг размæ æмпурста айдагъдæр къуæрей дæргъи. 12 июли æ фæндитæ фехалдæнцæ. Æрцудæй ибæл устур зæрантæ, æ бон бабæй размæ рацæун иссæй айдагъдæр 10-12 километри Центрон фронти æма 35 километри Воронежи фронти.

Воронежи фронти нихмæ цæфи фæрци 23 июлмæ знаг гæлст æрцудæй, размæ æмпурсун кæцæй райдæдта, уордæмæ.

Нæудæс боней дæргъи тугъдтити дууердигæй архайдтонцæ 2,6 миллион адæймаги, 38 мин дзармадзани æма миномети, 8 мин танки æма хуæддзæугæ артиллерион установки, 6 мин хуæдтæхæги. Советон æфсæдтæн фæцæй хуарз уавæр размæ агъазиау нимпурст исаразунæн. Еци нимпурст райдæдта 12 июли. Архайдтонцæ си Сурх Æфсади æхсæз фронтей тухтæ.

Советон æфсæддон пълан «Кутузов» æнхæстгонд цудæй Искæсæйнаг, Брянски æма Центрон фронтти еумæйаг хъауритæй. Еци рæстæг син командæ кодтонцæ инæлартæ В.Соколовский, М.Попов æма К. Рокоссовский. 12 июли размæ рампурстонцæ Искæсæйнаг æма Брянски фронттæ, 15 июли – Центрон фронт, 18 августмæ дæрæнгонд æрцудæнцæ, знагæн Орели фарсмæ ци æфсæдтæ адтæй, етæ.

Еци рæстæг, 1943 анзи 3 августæй 23 августмæ æнхæстгонд æрцудæй пълан «Полководец Румянцев». Архайдтонцæ си Воронежи, Будуйраг æма Хонсар-Искæсæйнаг фронтти тухтæ. Фронттæн разамунд лæвардтонцæ инæлартæ Н.Ватутин, И.Конев æма Р.Малиновский. Аци карз тугъдтити фæрци не ’фсæдтæ иссæребарæ кодтонцæ сахар Харьков, знагæн исаразтонцæ агъазиау зæрантæ. Уой хæццæ ба арæзт æрцудæй еугур уавæртæ дæр, цæмæй советон æфсæдтæ идарддæр дæр æмпурсонцæ Днепрмæ, уæхæн адтæй Сурх Æфсади стратегион пълан фæлгъауæн дæр.

Мæскуй 5 августи фиццаг хатт ци кадгин салют лæвæрд æрцудæй, е адтæй, Орел æма Белгород ка иссæребарæ кодта, еци бæгъатæр æфсæдти кадæн. Еци бонæй фæстæмæ Советон Гæрзефтонг Тухти уæлахезти кадæн лæвæрд цудæй уæхæн салюттæ.

Курски тугъди фæрци советон æфсæдти къохи бафтудæй историон уæлахез. Аци агъазиау стратегион тугъди ССР Цæдеси Гæрзефтонг Тухтæ знагæн никкодтонцæ уæхæн бæрзæйсæттæн цæф, æма фашистон Германи æ къæхтæбæл ислæуун нæбал бафæразта. Советон æфсæдтæ ниппурхæ кодтонцæ знаги 30 дивизий, уони хæццæ 7 танкон дивизий. Германий фестæг æфсадæй фæгъгъудæй 500 мин адæймаги, 1500 танки, 3 мин дзармадзани, 3700 хуæдтæхæги. Курски тугъд цудæй 50 сутки. Знагæй аллибон исавдæй 10 мин салдат æма афицери, 30 танки, 60 дзармадзани, 74 хуæдтæхæги.

Уæхæн зæранти фæсте гитлерон æфсæдтæн еугур советон-гермайнаг фронти дæр сæ бон размæ æмпурсун нæбал адтæй.

Цитгин Фидибæстон тугъди рæстæг советон адæми тох фашистон Германий нихмæ равардта, абони дæр ма расагъæс кæнуни аккаг ка æй, уæхæн берæ хатдзæгтæ. Сæ сæйрагдæр медес ба е æй, æма Советон Цæдеси дзиллæ æнæгъæнæ дуйнейæн дæр равдистонцæ, рæстади фæдбæл тохмæ ци рæстзæрдæ æма сæребарæуарзон адæмтæ исистадæнцæ, уони ка басæтта, уæхæн тухæ дуйнетæбæл нæма исæнтæстæй, уæдта, æвæдзи, æнтæсгæ дæр не ’скæндзæнæй…

Уæд, нуртæкки доги нæ ци фудæзнæгтæ гъигæ дарунцæ, еци адзалхæсгути нихмæ рæстзæрдæ адæмтæ цæмæннæ æрбайеу кæнунцæ сæ хъауритæ æма гæнæнтæ, цæмæннæ нæ ниххорх кæнунцæ терроризм парахатгæнгути, еу адæмихæттити  иннети нихмæ ардаугути æма æндæр уæхæн мæлæтхæссæг маргæйдзæг хелгути?..  Æви нæ истори æгириддæр нецæбæл ахур кæнуй?..

Василий МОРОЗОВ, болкъон, æфсæддон наукити кандидат.

РЕДАКЦИЙÆЙ. Курски тугъди архайдтонцæ Цæгат Иристони тугъдонтæ дæр – æртæ мин адæймагемæй фулдæр. Етæ сæхе уоййасæбæл æхсаргинæй бавдистонцæ, æма сæ бæгъатæрдзийнади хабæртти кой райгъустæй еугур фронттæбæл дæр. Уой туххæй ма сæрмагондæй дзубанди кæндзинан нæ газети хæстæгдæр номерти. Абони ба мухур кæнæн уонæй еу,
Гагкати Æндрейи фурт Алихани туххæй æрмæг – е агъазиау лæгдзийнадæ бавдесгæй, фæммард æй Курски тугъди рæстæг, аккагонд ин æрцудæй Советон Цæдеси Бæгъатæри цитгин ном.